وحی
| اسلام |
 |
شخصیت‌های محوری
|
اعیاد و مناسبت‌ها
|
وحی ارتباطی معنوی و ناشناخته، بین شخص پیامبر با عالم غیب است که در نتیجه آن پیام الهی به پیامبر منتقل می‌شود. در این ارتباط، گاه واسطه‌ای در کار است و گاهی بدون هیچ واسطه‌ای، انتقال پیام انجام می‌شود. این فرایند که در اصطلاح علم کلام، وحی تشریعی و رسالی نامیده می‌شود، مخصوص پیامبران است و با الهام و تحدیث تفاوت دارد. در دوره معاصر، این بحث مورد توجه متفکران قرار گرفته است و تحلیل‌های جدیدی از فرایند وحی ارائه شده است که بیشتر بر اساس تجربه دینی است.
مفهوم‌شناسی
وحی به‌معنای اشاره سریع سرعت و القای پنهانی مطلبی به دیگران آمده است. در اصطلاح دینی، ارتباطی معنوی بین پیامبران با عالم غیب است که در آن، پیام خدا به پیامبر منتقل می‌شود. نتیجه این فرایند، آگاهی قطعی‌ای است که از ناحیه خداوند، به برخی از انسان‌های برگزیده عطا می‌شود.
کاربردهای قرآنی کلمه وحی
این لفظ در قرآن کریم در موارد متعددی به کار رفته است که عبارتند از:
- اشاره پنهانی مانند داستان حضرت زکریا (مریم:۸۵)
فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَی إِلَیهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکرَةً وَعَشِیا (ترجمه: پس، از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که روز و شب به نیایش بپردازید.)
- هدایت غریزی مانند هدایت طبیعی زنبور عسل
وَأَوْحَی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یعْرِشُونَ (ترجمه: و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [=الهام غریزی ] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی ] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن.)
- هدایت طبیعی در مورد الهام بر جمادات
وَأَوْحَی فِی کلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا (ترجمه: در هر آسمانی کار [مربوط به ] آن را وحی فرمود.)
- القای وسوسه‌ها و ترفندهای شیطانی
کذَٰلِک جَعَلْنَا لِکلِّ نَبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ (ترجمه: و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن برگماشتیم. بعضی از آن‌ها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می‌کنند.)
- الهام و القای مطلبی از جانب خداوندی به غیر پیامبران:
وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیمِّ (ترجمه: و به مادر موسی وحی کردیم که: «او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز.)
- وحی تشریعی بر پیامبران:
وَلَقَدْ أُوحِی إِلَیک وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِک لَئِنْ أَشْرَکتَ لَیحْبَطَنَّ عَمَلُک وَلَتَکونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (ترجمه: قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است: «اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیانکاران خواهی شد.)
ویژگی‌های وحی
وحی بر پیامبران (وحی تشریعی) دارای چندین ویژگی است؛ از جمله:
- در این فرایند، آموزه‌هایی توسط یک معلم و واسطه غیر بشری به رسولان ابلاغ می‌شود:
إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحى*عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى (ترجمه: اين سخن بجز وحيى كه وحى مىشود نيست. آن را [فرشته] شديد القوى به او فرا آموخت.)
- در بیشتر موارد، فرایند ابلاغ پیام الهی به بندگان توسط فرشته وحی صورت می‌گرفته است:
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمينُ (ترجمه: «روح الامین» آن را بر دلت نازل كرد.)
- حالت توجه شخص پیامبر به این است که این فرایند، ناشی از تخیل شخصی خودش نیست و منشأ آن از بیرون خودش است.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
شیوه انتقال وحی
وحی به پیامبران (وحی تشریعی) به چند صورت روی داده است. این شیوه‌ها در آیه ۵۱ سوره شورا ذکر شده است:
وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولاً فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ إِنَّهُ عَلِی حَکیم (ترجمه: و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستادهای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، اوست بلندمرتبه سنجیده کار.)
- صحبت کردن خدا با پیامبرش بدون هیچ واسطه ای(وحی مُشافِهی) در خواب یا بیداری؛ مانند رویای صادقه حضرت ابراهیم مبنی بر قربانی کردن اسماعیل. و یا وحی زبور به حضرت داوود.
- از بیرون حجاب و به صورت مخفیانه؛ مانند وحی بر موسی در کوه طور که بواسطه درخت بوده است.
- از طریق واسطه‌ای غیر بشری یعنی جبرئیل یا روح یا فرشته‌ای دیگر.
در فرق این سه قسم گفته شده که قسم اول، ناظر به القای بی‌واسطه معارف به قلب است و نه کلامی است و نه واسطه‌ای دارد؛ اما دو قسم دیگر، هم وحی کلامی هستند و هم باواسطه. در قسم دوم، وحی کلامی از طریق واسطه‌ای انجام می‌گیرد که واسطه، خودش درکی از وحی ندارد و منتقل‌کننده وحی نیست بلکه فقط وحی از طریق آن به پیامبر می‌رسد(مانند درخت در وحی به حضرت موسی در طور) اما در قسم سوم واسطه خودش وحی را درک کرده و به اذن الهی به پیامبر می‌رساند(ماننده وحی از طریق جبرئیل به پیامبر(ص)).
تفاوت با الهام و وحی تسدیدی
مراد از وحی تسدیدی، نوعی الهام و وحی غیر تشریعی بر انسان‌های کامل است که به "وحی تسدیدی و تأدیبی" معروف است.
در این موارد، حقیقتی از جانب خداوند در قلب و روان فردی که شایستگی دریافت آنرا دارد القا می‌شود. در این موارد بدون آنکه ارتباط کلامی برقرار شود و از طریق دستگاه شنوایی صدایی شنیده شود، انسان به صورت ناخوداگاه از این امر قلبی خود تبعیت می‌کند. مانند داستان مادر حضرت موسی که به او الهام شد تا فرزند شیر خوارش را در رود نیل بیندازد و یا الهامی که بر امامان معصوم و اولیای الهی می‌شود.
این وحی، برای بیان احکام شریعت نیست، بلکه دستورالعملی شخصی، رهنمودی اجتماعی، خبرهایی از حوادث آینده یا نازل کردن آرامش و اطمینان و مواردی از این قبیل است که موجب استحکام و اطمینان قلبی فرد می‌شود.
تفاوت با وسوسه شیطانی
القائات شیطانی نیز گرچه همانند وحی پرشتاب، پنهانی و مرموز است، اما تفاوت الهام‌های الهى با وسوسه‌های شيطانى در اين است كه در هنگام دریافت الهام و وحی الهى، حالت انبساط خاطر و نشاط به شخص دست می‌دهد. در حالیکه وسوسه شیطانی به‌جهت عدم هماهنگی با فطرت اولیه انسان، هنگامی که روی می‌دهد، احساس يك نوع گرفتگى و ناراحتى در شخص ایجاد می‌شود.
تفاوت با تجربه دینی
تجربه دینی، اصطلاحی است که برخی از الهی‌دانان غربی در عصر جدید آن را به عنوان گوهر دین معرفی کردند و در توضیح چیستی آن، اختلاف نظر است:فردریک شلایرماخر، حقیقت دین را «احساس وابستگی مطلق» می‌داند که با معرفت و شناخت همراه نیست و صرفا یک احساس مستقل از مفاهیم و عقاید است. ویلیام آلستون، تجربه دینی را چیزی شبیه به ادراک حسی می‌داند که در آن، خداوند خود را به نحوی ظاهر می‌کند که بتوانیم اوصاف و افعالش را بشناسیم. پراود فوت، تجربه دینی را تجربه‌ای می‌داند که صرفا بر پایه تعالیم دینی قابلِ تبیین است و نمی‌توان آن را بر مبنای امور طبیعی توضیح داد.
متفکران مسلمان در فرق تجربه دینی با وحی الهی، تفاوت‌هایی را برشمرده‌اند:
- وحی به پیامبران، منشا دریافت تعالیم دینی است و نمی‌توان آن را همچون تجربه دینی، صرفا نوعی احساس درونی بدون معرفت و شناخت دانست.
- تعالیم دینی مبتنی بر وحی هستند در حالی که تبیین و توضیح تجربه دینی مبتنی بر تعالیم دینی است.
- وحی با تعالیم خطاناپذیر همراه است اما تجربه دینی در معرض خطا و اشتباه و تاثیرپذیری از ذهنیت تجربه‌گر است.
- وحی منحصر به برگزیدگان خدا است اما تجربه دینی در دسترس عموم مومنان است.
- انبیاء وحی را از سه شیوه الهام قلبی، ارتباط کلامی با فرشته و یا واسطه دیگر دریافت می‌کنند اما در تجربه دینی اصراری بر این شیوه‌ها نیست.
مباحث معاصر
تا قرن شانزدهم میلادی، اعتقاد به غیبی بودن وحی، میان دانشمندان غربی رواج داشت. ولی با گسترش یافتن علوم تجربی و تفکرات مادی‌گرایی، برخی، فراطبیعی(ماوراء‌طبیعی) بودن وحی را انکار کردند. ابتدا آنرا امری خرافی دانستند، ولی با رواج علم ارواح در سال ۱۸۴۶ در آمریکا، گروهی از آنان در حقیقت وحی تجدید نظر کرده و آنرا مطابق اصول علم تجربی روان شناختی، حالات روانی و حس ششم انسان و نتیجه بلوغ این افراد می‌دانستند.
عده‌ای دیگر از دانشمندان غربی بر اساس تلقی یکسان‌انگاری تجربه دینی و وحی معتقد شدند که انسان مطابق طبیعت خود در پی رفع نیازهای خویش است. اما مشکلاتی مانند تبعیض در جهان طبیعت، نقص معرفتی و اخلاقی بشر، احساس تنهایی و مشکلاتی از این قبیل، اموری نیستند که دغدغه همه انسان‌ها باشند. بنابراین انسان‌هایی با روحیات متعالی که دغدغه‌های بزرگی دارند، به تدریج از اجتماع کناره گیری نموده و متوجه عالم بالاتر می‌شوند. آنان بر اثر انجام ریاضت‌ها و تمرین‌های خاص، واجد حالاتی می‌گردند که انسان‌های دیگر از آن محروم و بی‌خبرند. بر این اساس، دین، تجربه روحی و اجتماعی پیامبر است و کلام خداوند همان کلام پیامبر است. وحی تابع پیامبر است و به تبع بسط شخصیت پیامبر، بسط می‌یابد. در دوره معاصر، مباحث جدید و تبیین‌های نوینی از پدیده وحی و فرایند آن ارائه شده است. در جهان عرب، نصر حامد ابوزید، محمد ارکون، فضل الرحمن پاکستانی، حسن حنفی، محمد خلف اللّه و در ایران عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری به ارائه تفسیری جدید از وحی پرداخته‌اند.
با اینکه این دیدگاه‌ها، به یک صورت نیست و با هم اختلاف نظرهای جدی دارند، اما اکثر این نظرات، در دو چیز اشتراک نظر دارند. یکی آنکه به متون دینی، بیرون از حوزۀ انسانی و جدا از تاریخ و فرهنگ انسانی نگاه نمیشود(نه نگاه فرابشری و ماورائی) و همه می‌خواهند به گونهای به نقش «انسان» در آن تأکید کنند و دیگر اینکه وحی، برگرفته از حقایق و گزارهها نیست، بلکه از سنخ مواجهه و تجربۀ باطنی تلقی می‌شود.
مباحث مطرح شده از سوی این افراد، با مخالفت طرفداران دیدگاه رایج روبرو شد.
منابع مطالعاتی
کتاب‌های عمومی
| نام کتاب | نویسنده | انتشارات |
|---|---|---|
| آموزش کلام اسلامی(جلد۲) | محمد سعیدی مهر | نشر طه |
| راه و راهنماشناسی | محمد تقی مصباح یزدی | موسسه امام خمینی |
| وحی در قرآن | محمود عبداللهی | بوستان کتاب |
| آموزش عقائد | محمد تقی مصباح یزدی | نشر بین المللی سازمان تبلیغات |
| وحی در ادیان آسمانی | ابراهیم امینی | دفتر تبلیغات اسلامی |
| وحی و نبوت | مرتضی مطهری | نشر صدرا |
کتاب‌های تخصصی
| نام کتاب | نویسنده | انتشارات |
|---|---|---|
| وحی یا شعور مرموز | علامه طباطبایی | نشر و توزیع کتاب |
| پاسخ به شبهات کلامی(دین و نبوت) | محمد حسین قدردان قراملکی | پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه |
| افق وحی | سید محمد محسن حسینی طهرانی | مکتب وحی |
| کلام خدا | عبدالله نصری | نشر فرهنگ اسلامی |
| نگاهی بر بسط تجربه نبوی | رضا حاجی ابراهیم | زلال کوثر |
| رویا انگاری وحی | ابوالفضل و حامد ساجدی | پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی |
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۸۵۸
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۱
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۲۰۰۰م، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ طباطبایی، وحی یا شعور مرموز، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۴
- ↑ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۱-۸۴.
- ↑ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۲-۸۳.
- ↑ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۴.
- ↑ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۴.
- ↑ صدوق، التوحید، ص۲۶۴
- ↑ سوره صافات، آیه۱۰۲.
- ↑ بیضاوی، تفسیر البیضاوی، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۷.
- ↑ سوره قصص، آیه۳۰.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۲۷۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۷۴؛ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۱-۸۴
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۶۲-۶۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۷۳
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۸
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الأعظم، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۶
- ↑ صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ص۱۰۰؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ص۳۹۳
- ↑ جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۴۱
- ↑ داورپناه، انوار العرفان، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۳۷۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۸۰؛ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۷۶ش، ص۴۱.
- ↑ پراود فوت، تجربه دینی، ۱۳۷۷ش، ص۲۸.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۷۶ش، ص۴۴.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸-۵۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۸۰.
- ↑ دایره المعارف القرن العشرین، ج۱۰، ص۷۱۲-۷۱۹
- ↑ علی دشتی، ص۴۳
- ↑ سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش.
- ↑
- ↑
- ↑ به آلمانی (به آلمانی Friedrich Schleiermacher فلسوف الهی دان۱۷۶۸ـ۱۸۳۴م.
منابع
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، ۲۰۰۰م.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیرالقران الکریم(جلد۷)، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تهران: چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۲۲ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، تفسیر البیضاوی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۱۰ق.
- پترسون، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی، تهران، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۶ش.
- پراود فوت، وین، تجربه دینی، ترجمه عباس یزدانی، قم، مؤسسة طه، ۱۳۷۷ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم: نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات صدر، ۱۳۷۵ش.
- دشتی، علی، بیست و سه سال.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار العلم، ۱۴۱۲ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم: نشر بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
- علامه طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر جامعه مدرسین، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، محمد حسین، وحی یا شعور مرموز، بی‌جا: مرکز نشر و توزیع کتاب، ۱۳۷۷ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دار الکتاب، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
- مطهری، مرتضی، نبوت، تهران: نشر صدرا، ۱۳۷۳ش.
- وجدی، فرید، دایره المعارف دایره المعارف القرن العشرین.
پیوند به بیرون