معجزه
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
مُعْجزه انجام کار خارق‌العاده برای اثبات نبوّت که با تحدی و عدم معارضه همراه است. معجزه را تصدیق عملی از سوی خدا دانسته‌اند که مردم با دیدن آن، به ارتباط غیبی شخص با خدا پی می‌برند.
به عقیده متکلمان شیعه معجزه منافاتی با اصل علیت ندارد. معجزه، کاری برخلاف عادت است که علت آن، یا علت طبیعی ناشناخته است یا علت فراطبیعی یا ترکیبی از هر دو.
در قرآن، معجزات بسیاری از پیامبران نقل شده که هر یک از آنها متناسب با زمانه ظهور آن پیامبر بوده و برخی از آنها حسی و برخی عقلی می‌باشند. مشهورترین معجزات پیامبران عبارتند از: ناقه صالح، زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی، تبدیل عصای موسی به اژدها، ید بیضاء، زنده ماندن ابراهیم(ع) در آتش و قرآن کریم.
مفهوم‌شناسی
معجزه کاری است که دیگران را عاجز می‌کند. در اصطلاح دینی و کلامی، امر خارق‌العاده‌ای است که همراه با ادعای نبوت و تحدی توسط پیامبران انجام می‌شود و کسی توان مقابله با آن را ندارد.
معجزه در تعریفی عام‌تر، امر خارق‌العاده‌ای دانسته شده که به عنایت و اذن خاص الهی صورت می‌گیرد و هدف از آن اثبات منصب و مقامی الهی و مقدس همچون نبوت و امامت است. از این منظر، کارهای خارق‌العاده امامان به منظور اثبات امامت، معجزه نامیده می‌شوند.
تفاوت معجزه و ارهاص
ارهاص، وقوع کارهای خارق العاده پیش از ادعای نبوت به منظور زمینه‌سازی برای اعلام نبوت است. اما معجزه همراه با تحدی و ادعای نبوت است.
تفاوت معجزه و کرامت
کرامت بروز یک امر خارق‌العاده از اولیای الهی بدون ادعای نبوت است در حالی که یکی از شروط معجزه، انجام کار خارق‌العاده به منظور اثبات نبوت (یا هر مقام و منصب الهی) است.
تفاوت معجزه و سحر و جادو
تفاوت‌هایی از سوی متکلمان و فلاسفه میان معجزه و کرامت از یک سو و سحر و جادو و کارهای از این دست بیان شده است. این تفاوت‌ها از چند جهت می‌باشد:
- منشأ فعل: معجزه و کرامت، از عنایت خداوند به برخی از بندگان صالح خویش ناشی می‌شود و بر خلاف جادو و شعبده‌بازی و امثال آن قابل یادگیری و تمرین نیست.
- هدف و انگیزه: پیامبران و صاحبان کرامت، به دنبال اهداف الهی‌اند و از معجزه و کرامت برای اثبات حقانیت آموزه‌های متعالی دین خود استفاده می‌کنند؛ برخلاف جادوگران که بیشتر در پی شهرت و مال و مقام‌اند.
- خصوصیات عمل: سحر و جادو، خصوصیاتی دارند که در معجزه و کرامت نیست؛ مانند قابل تکرار بودن جادو، احتمال ضرر رساندن به دیگران و شکست خوردن به دست شخصی دیگر.
تفاوت معجزه و نبوغ
در فرق معجزه انبیاء و نبوغ نوابغ، چند فرق ذکر شده است:
- معجزه کاری است که اساساً از قدرت هر انسانی بیرون است؛ در حالی که ممکن است در مقابل هر نابغه‌ای فردی همانند او پیدا شود و مقابله به مثل کند.
- کارهای نوابغ همیشه در محدوده معینی است؛ یکی در ادبیات نابغه است، دیگری در هنر، و سوّمی در ریاضیات، و چهارمی در صنعت، ولی اعجاز انبیاء هیچ گونه محدودیتی ندارد.
- نوابغ آنچه را می‌دانند انجام می‌دهند نه آنچه را مردم می‌خواهند؛ در حالی که پاره‌ای از معجزات انبیاء (معجزات اقتراحی) طبق درخواست مردم البتّه مردمی که جویای حق بودند نه بهانه جویان صورت می‌گرفت.
- نوابغ معمولا با تعلیم و تربیت، استعدادهای درونی خود را شکوفا می‌سازند و بدون تحصیل علم و تمرین مستمر، قادر بر انجام کاری نیستند؛ ولی این مسأله در مورد انبیاء صادق نیست.
واژه معجزه در قرآن
واژه معجزه و مشتقات آن، ۲۶بار در قرآن به معنای عجز و ناتوانی به کار رفته اما هیچ یک از آنها به معنای اصطلاحی معجزه نیست. در قرآن برای اشاره به معنای اصطلاحی معجزه، از واژگان «بینه»(دلیل روشن)، «آیه»(نشانه روشن)، «برهان»(دلیل واضح)، «سلطان»(دلیل قاطع)، «بصیرت» و «عَجَب»(شگفت‌انگیز)، استفاده شده است.
شروط معجزه
معجزه چند شرط دارد که در منابع کلامی به آنها اشاره شده است:
- خارق العاده یعنی برخلاف طبیعت و عادت باشد.
- همراه با ادعای نبوت (یا هر منصبی الهی دیگر همچون امامت) باشد؛ ازاین‌رو، به سایر کارهای خارق‌العاده پیامبران و امامان که همراه با ادعای نبوت یا امامت نیست، معجزه نمی‌گویند.
- معجزه باید منجر به همان شود که مدعی نبوت، ادعایش را داشت؛ ازاین‌رو، اگر مدعی نبوت ادعا کند که آب چاهی را افزون می‌کند، اما عمل او باعث خشک شدن آب چاه گردد -چنانکه در جریان مسیلمه کذاب گزارش شده- به این عمل، معجزه نمی‌گویند.
- تحدی نماید و حریف بطلبد و دیگران را به انجام مثل آن و یا مقابله با آن، دعوت کند.
- کسی قادر به معارضه با او نباشد؛ خواه از ابتدا سکوت کرده و به عجز خود اعتراف کند، خواه تلاش کرده اما در این مبارزه شکست بخورد.
اقسام معجزه
برخی از متفکران معتقدند که معجزه انبیاء بر دو دسته است:
- معجزه حسی کاری است که به چشم دیده می‌شود؛ مانند ناقه صالح، طوفان نوح، عصای موسی و زنده کردن مردگان توسط عیسی.
- معجزه عقلی معجزه‌ای است که با حواس ظاهری قابل‌درک نباشد و به بصیرت، بررسی و کاوش نیاز داشته باشد. این ویژگی در معجزه‌های کلامی، همانند قرآن وجود دارد.
هدف و دلالت معجزه
هدف از ارائه معجزه را اثبات نبوت (یا امامت) دانسته‌اند تا از این طریق، مردم به آنان ایمان آورده و از تعالیم‌شان پیروی کرده و به سعادت برسند.
مشهور متکلمان بر این باورند که اعطای معجزه به مدعی نبوت، تصدیق عملی ادعای او از جانب خداوند است زیرا هر گاه کسی مدعی نبوت باشد و در مقام احتجاج بگوید «خداوندا اگر من در ادعایم راستگو هستم، مرا از طریق نقض عادت و انجام کار اعجازین، تصدیق نما» و سپس آن کار خارق‌العاده اتفاق بیفتد، می‌توان حکم کرد که عملاً خداوند این شخص را در ادعایش تصدیق کرده است؛ شبیه به پادشاهی که از طریق دادن انگشتر به فرستاده‌اش، به دیگران می‌فهماند که این شخص حقیقتاً فرستاده او است.
برخی از محققان تصریح کرده‌اند که معجزه، باواسطه، حقانیت آموزه‌های نبی را نیز اثبات می‌کند؛ یعنی بعد از دلالت بی‌واسطه معجزه بر ارتباط نبی با خدا، می‌فهمیم که آموزه‌های نبی -که برگرفته از وحی و علم خطاناپذیر خدا است- محال است خطا باشند.
گروهی از متفکران مسیحی و مسلمان بر این باورند که می‌توان از معجزه برای اثبات خدا نیز استفاده کرد. این دیدگاه برخلاف نظر مشهور است که دلالت معجزه را محدود به اثبات نبوت و امامت می‌داند.
معجزه و قانون علیت
معجزه، وقوع رخدادی برخلاف عادت است اما بدون علت نیست؛ علت آن یا طبیعی ناشناخته است یا فراطبیعی یا ترکیبی از هر دو. در معجزه، اصل علیت نقض نمی‌شود بلکه عادت ذهنی ما در پیدایش یک پدیده نقض می‌شود؛ چنانکه در مار شدن عصای موسی، عادت ذهنی ما به تولد مار از طریق فرآیند تدریجی تخم‌گذاری، نقض شده است.
معجزه، فعل خدا یا پیامبران
اشاعره به سبب تلقی خاصی که از توحید فاعلی داشته و فقط خداوند را فاعل حقیقی به حساب می‌آورند، معجزات را فعل خدا می‌دانند نه فعل پیامبران. همچنین برخی از متکلمان امامیه نیز معجزه را فعل خدا می‌دانند چرا که به باور آنها اگر معجزه فعل خدا نباشد، دلالتی ندارد بر این که پیامبر در مدعایش صادق است و خداوند بر او وحی نازل کرده است. کسانی که معجزه را فعل خدا (نه پیامبران) می‌دانند، به آیاتی از قرآن -مثلا آیات ۱۹ تا ۲۳ سوره طه- استناد می‌کنند که خداوند انجام معجزات را به خودش نسبت داده است.
اما بسیاری از فلاسفه و بخشی از متکلمان امامیه، معجزه را فعل مستقیم و بی‌واسطه خداوند نمی‌دانند چرا که به باور آنها هم عقلاً چنین چیزی محال است و هم متون دینی -مثلا آیه۴۹ سوره آل عمران یا آیه۳۸ سوره رعد- معجزات را به نفوس قوی انبیاء به اذن الهی نسبت می‌دهند.
اما برخی از محققان معتقدند که خداوند گاهی معجزات را از طریق اسبابی مستقل از پیامبران -مثلا از طریق ملائکه و استفاده از علل طبیعی ناشناخته- بوجود می‌آورد؛ و گاهی آنها را به‌واسطه قدرت و اذنی که به پیامبران می‌دهد، پدید می‌آورد.
تفاوت معجزه پیامبران
در قرآن، به برخی از معجزات انبیاء اشاره شده است:
- معجزه‌های حضرت ابراهیم: سرد شدن آتش و زنده کردن پرندگان تکه‌تکه‌شده.
- معجزه‌های حضرت موسی: مار شدن عصا، ید بیضاء، طوفان، بارش ملخ و خون، قحطی و کمبود میوه‌ها، شکافته‌شدن دریا و عبور بنی‌اسرائیل، جوشیدن دوازده چشمه، زنده شدن مقتول بنی اسرائیل، ابرهای سایبان و قرار گرفتن کوه طور بالای سر بنی اسرائیل.
- معجزه‌های حضرت عیسی: زنده کردن مردگان، شفا دادن کور، کر و ابرص مادرزاد، خبر دادن از اخبار غیبی، جان بخشیدن به مجسمه پرنده.
- معجزه‌های حضرت محمد(ص): شق القمر، رد الشمس، قرآن کریم.
تفاوت معجزات پیامبران را به سبب تفاوت در زمانه و زمینه ظهور پیامبران دانسته‌اند تا از این طریق، حجت بر مردم تمام شود و متخصصان هر دوره، اذعان کنند که این کار خارق‌العاده نمی‌تواند ناشی از قدرت بشری باشد.
در این راستا، یعقوبی از امام صادق(ع) نقل کرده که خداوند متعال پیامبری را مبعوث نکرد مگر با آنچه بر اهل زمان او غلبه داشت: موسی بن عمران را بر قومی بر انگیخت که بیشتر آنها اهل سحر بودند؛ ازاین‌رو، پیامبرش را با آنچه سحرشان را نابود کند -مثلا عصا و ید بیضاء، شکافتن دریا غیره- فرستاد. داود را در زمانی که بیشتر مردمش اهل صنعت بودند مبعوث کرد؛ در نتیجه آهن را برای او نرم کرد. سلیمان را در زمانی برانگیخت که مردمش اهل ساختمان‌سازی و طلسمات وعجائب بودند؛ ازاین‌رو، باد و جن را به تسخیر او درآورد. عیسی را در زمانی فرستاد که مردمش بیشتر به طبابت می‌پرداختند؛ در نتیجه، او را با زنده کردن مردگان و شفای کوری و پیسی مبعوث نمود. محمد(ص) را در زمانی که مردمش اهل کلام و سجع بودند، با معجزه قرآن برانگیخت.
مطالعه بیشتر
- طباطبایی، محمدحسین، الإعجاز و التحدی فی القرآن الکریم، تحقیق قاسم هاشمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- احمدی، محمد امین، تناقض نما یا غیب نمون: نگرشی نو به معجزه، قم، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، قم، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۱۵۷۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۴۹.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۶۹.
- ↑ مفید، النکت الاعتقادیه، ۱۴۱۳ق، ص۳۵؛ جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۹۶.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۲؛ مفید، النکت الاعتقادیه، ۱۴۱۳ق، ص۴۴؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، منشورات انوار الهدی، ص۳۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۲۲؛ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۴۰-۴۱.
- ↑ فیاض لاهیجی، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات، ۱۳۷۲ش، ص۹۴.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۵؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، منشورات انوار الهدی، ص۳۳؛ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۴۰-۴۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۲۲؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۱۵۶۹؛ جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۷۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۳۵۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۶۴ و۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۷، ص۲۸۱.
- ↑ مثلا سوره توبه، آیه۲؛ سوره جن، آیه۱۲.
- ↑ سوره اعراف، آیه۷۳؛ سوره حدید، آیه۲۵؛ سوره فاطر، آیه۲۵.
- ↑ سوره غافر، آیه۷۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۷۴؛ سوره قصص، آیه۳۲.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه۱۱؛ سوره دخان، آیه۱۹.
- ↑ سوره انعام، آیه۱۰۴.
- ↑ سوره جن، آیه۱؛ سوره کهف، آیه۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۳۹-۴۰؛ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۵-۳۹.
- ↑ نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۶-۱۲۹؛ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۵۲-۵۶.
- ↑ سعیدی روشن، معجزه شناسی، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۴.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۲؛ مفید، النکت الاعتقادیه، ۱۴۱۳ق، ص۴۴؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، منشورات انوار الهدی، ص۳۳؛ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۳۹-۴۱. مصباح یزدی، آموزش عقائد، ۱۳۷۷ش، ص۲۱۹-۲۲۳
- ↑ سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۰؛ قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م، ج۱۵، ص۱۶۸؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۸۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۱۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۴۸؛ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۵.
- ↑ طباطبایی،المیزان فی تفسیر القرآن،منشورات اعلمی بیروت، ۱۳۹۳ق، ج۱،ص ۸۶
- ↑ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۲۴۵-۲۴۷.
- ↑ ژیلسون، روح فلسفه در قرون وسطی، ۱۳۶۶ش، ص۵۷۱-۵۸۰؛ مراغی، تفسیر المراغی، دارالفکر، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، انتشارات اسراء، ص۱۵۰؛ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۲۵۰-۲۵۴.
- ↑ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۳-۱۷۶؛ مصباح یزدی، آموزش عقائد، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ رازی، النبوات و ما یتعلق بها، مکتبة الکلیات الأزهریة، ص۱۵۹.
- ↑ سید مرتضی، الموضح عن جهة إعجاز القرآن، ۱۳۸۳ش، صصص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ جواهری، اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۱-۱۴۲.
- ↑ صدرالمتالهین، شواهد الربوبیه، ۱۳۶۰ش، ص۳۴۱؛ لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۳۸۰؛ جوادی آملی، وحی و رهبری، ۱۳۶۸ش، ص۱۸؛ جواهری، اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۴-۱۴۹
- ↑ جواهری، اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۶۹.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۶۰.
- ↑ سوره اعراف، آیه۱۳۳.
- ↑ سوره اعراف، آیه۱۱۷.
- ↑ سوره بقره، آیه۶۰
- ↑ سوره بقره، آیه۶۷
- ↑ سوره بقره، آیه۵۷
- ↑ سوره بقره، آیه۶۳
- ↑ سوره آل عمران، آیه۴۹.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۴۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب، بیروت، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابن عطیه، ابهی المراد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۷۹۱؛ مسعودی، اثبات الوصیه للامام علیبن ابیطالب، ۱۴۲۳ق، ص۱۵۳.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۴۱.
- ↑ قدردان قراملکی، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۸۱-۸۳؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۴۱-۴۲.
- ↑ یعقوبی،دار صادر، ج۲، ص۳۴-۳۵.
- ↑ همچون زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی(ع) یا سرد شدن آتش بر حضرت ابراهیم(ع).
منابع
- ابن شهر آشوب، مناقب، تحقیق: بقاعی، بیروت، بیتا.
- ابن عطیه، ابهی المراد، بیروت، موسسه اعلمی، ۱۴۲۳ق.
- تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق.
- تهانوی، محمد علی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۱۲ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تبیین براهین اثبات خدا، قم، انتشارات اسراء، [بیتا].
- جوادی آملی، عبدالله، وحی و رهبری، انتشارات الزهرا، ۱۳۶۸ش.
- جواهری، سید محمدحسن، اعجاز و تحدی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- حمصی رازی، سدید الدین، المنقذ من التقلید، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- خویی، البیان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات انوار الهدی، [بیتا].
- رازی، فخر الدین، النبوات و ما یتعلق بها، مكتبة الكليات الأزهرية، [بیتا].
- ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- ربانی گلپایگانی، محاضرات فی الالهیات، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۸ق.
- رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قران، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۱ش.
- ژیلسون، اتین، روح فلسفه در قرون وسطی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
- سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
- سعیدی روشن، محمد باقر، معجزه شناسی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- سید مرتضی، الموضح عن جهة إعجاز القرآن، انتشارات آستان قدس، ۱۳۸۳ش.
- صدرالمتالهین، محمد، شواهد الربوبیه، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰ش.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره، الدار المصریه، ۱۹۶۲-۱۹۶۵م.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، معجزه در قلمرو عقل و قرآن، قم، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسر قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، چاپ دارالکتاب، قم، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
- لاهیجی، فیاض، گوهر مراد، انتشارات سایه، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دارالفکر، [بیتا].
- مسعودی، ابوالحسن، اثبات الوصیه للامام علیبن ابیطالب، قم، انصاریان، ۱۴۲۳ق.
- مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۷۷ش.
- مفید، الارشاد فی معرفه الحجج علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، النکت الاعتقادیه، قم، الموتمر العالمی، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، پيام قرآن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۸۶ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، [بیتا].
پیوند به بیرون