برزخ
| معاد |
بَرْزَخْ عالَم میان دنیا و قیامت است که از آن به قیامت صغری، عالَم قبر و عالَم مثال نیز تعبیر می‌شود. بعد از مرگ و جدایی روح از بدن مادی، انسان به برزخ ورود می‌یابد که اولین مرحله از آن، سؤال قبر است که به باور گروهی از متفکران، خطاب به بدن مثالی است و به باور گروهی دیگر، خطاب به بدن مادی موجود در قبر خاکی است.
بر اساس آموزه‌های اسلامی، این عالَم برای هر دو گروه مؤمن و غیرمؤمن وجود دارد؛ با این تفاوت که برای مؤمنان، بهشت و برای کافران، جهنم است.
در برزخ، امکان تکامل و تنزّل توسط رفتارهای اختیاری، از عموم انسان‌ها - به استثنای کودکان - سلب می‌شود اگرچه این امکان توسط آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده‌ایم، وجود دارد.
درباره وجود شفاعت در برزخ نیز میان محققان اختلاف نظر است: گروهی حیطه شفاعت را اعم از قیامت و برزخ می‌دانند؛ و گروهی نیز آن را منحصر به قیامت می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
برزخ به معنای حائل و فاصله میان دو چیز است و در اصطلاح فاصله بین دنیا تا برانگیخته شدن در روز قیامت است که از مرگ و قبض روح آدمی آغاز می‌شود تا برپایی قیامت ادامه دارد.
واژه برزخ در قرآن کریم، سه بار تکرار شده اما تنها در آیه۱۰۰ سوره مومنون به معنای اصطلاحی به کار رفته است. در این آیه، خداوند پس از بیان نابجا بودن درخواست برخی افراد که هنگام‌رویارویی با مرگ، خواهان بازگشت به دنیا می‌شوند، اعلام می‌کند که اینان تا روز قیامت در برزخ به سر خواهند بُرد.
در روایات واژۀ برزخ به معنای مرحله واسطه دنیا و آخرت به‌کار رفته است؛ چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) پس از بیان این مطلب که همۀ شیعیان (حقیقی) در آخرت وارد بهشت می‌شوند، آمده است: واللهِ اَتَخَوفُ علیکم فی‌البرزخ (ترجمه: سوگند به خدا بر شما در برزخ می‌ترسم)
. سپس در پاسخ راوی که دربارۀ برزخ پرسید، فرمود: القبرُ منذُ حین موته الی یوم القیامة (ترجمه: (برزخ) همان قبر است از هنگام مرگ تا روز قیامت.)
بنا بر آنچه در سایر روایات آمده، مقصود از قبر، باغی از باغ‌های بهشت برزخی یا گودالی از گودال‌های جهنم برزخی است؛ نه همین قبر خاکی که تن آدمی در آن آرمیده است.
در روایات آمده «هر کس بمیرد، قیامت او برپا می‌شود»؛ و به همین جهت، عالَم برزخ را «قیامت صغری» نیز می‌نامند. همچنین، به جهت شباهتش به قیامت، آن را عالَم مثال نیز نامیده‌اند. همچنین به جهت این که برزخ همچون قبر، در پیِ زندگی دنیا است، به عالم برزخ، «عالم قبر» نیز گفته شده است.
بدن برزخی
روح انسان پس از مرگ و ترک بدن مادی، با بدن برزخی به زندگی خود در سرای دیگر ادامه می‌دهد. درباره چیستی بدن برزخی اختلاف شده است: گروهی معتقدند که بدن برزخی، بدن مجرد از ماده است که شکل و شمایلی مشابه با بدن مادی دارد و به همین جهت، به آن بدن مثالی گفته می‌شود؛ اما گروهی نیز معتقدند که بدن برزخی، همین بدن مادی در قبر است که مورد سوال قرار می‌گیرد و از ثواب و عذاب برزخی برخوردار می‌شود.
سؤال قبر
سوال قبر را اولین مرحله از مراحل حیات برزخی می‌دانند که در شب اول قبر، از هر انسانی دربارۀ اعتقادات و اعمالش سؤال می‌شود.
در اینکه سؤال و جواب، از همین بدن مادی در قبر صورت می‌گیرد یا بدن مثالی، دو نظر وجود دارد.
فشار قبر
از مجموع روایات استفاده می‌شود که فشار قبر محدود به کفار و مشرکین نیست و حتی مؤمن نیز بسته به تعلقات دنیایی و گناهانِ بخشیده نشده، دچار فشار قبر می‌شود تا از این طریق پاک شده و راهیِ بهشت برزخی شود. ابو بصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) گفتم: آیا احدی هست که از فشار قبر نجات پیدا کند؟ فرمود: پناه به خدا می‌بریم از فشار قبر. چقدر اندک هستند افرادی که از فشار قبر نجات پیدا می‌کنند.
بهشت و جهنم برزخی
در برزخ، هر کس به نتیجه اعمالی که در دنیا انجام داده می‌رسد و در نتیجه، گروهی بهشتی و گروهی جهنمی می‌شوند.
یکی از دلایلی که به سود بهشت برزخی طرح شده، این آیه از سوره نحل است که ملائکه وقتی روح مومنان را قبض می‌کنند، به آنها می‌گویند: «درود بر شما باد، به (پاداش) آنچه انجام می‌دادید به بهشت درآیید». همچنین، در سوره آل عمران آمده که شهیدان زنده و شادمان هستند و نزد پروردگارشان روزي داده می شوند. به باور محققان از شیعه و سنی، این آیات نشانگر این واقعیت است که مومنان و شهیدان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده‌اند و در بهشت برزخی حضور دارند و از نعمت‌های الهی بهره‌مند هستند.
درباره جهنم برزخی نیز در سوره نساء آمده که وقتی ملائکه روح ظالمان را قبض می‌کنند، با آنها گفتگو کرده و به آنها می‌گویند: جایگاهتان جهنم است. به باور محققان، این گفتگو دلالت دارد بر این که ظالمان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده هستند و به جهنم وارد می‌شوند.
همچنین، به عذاب فرعونیان در سوره غافر استدلال شده که بعد از مرگ، خداوند عذاب فرعونیان را در دو مرحله اجرا می‌کند: یکی قبل از قیامت و دیگری بعد از قیامت.
در روایات نیز بارها به بهشت و جهنم برزخی تصریح شده است.
تکامل و تنزّل در برزخ
به باور محققان، امکان تکامل و تنزّل در برزخ، توسط آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده‌ایم، وجود دارد؛ چنانکه خداوند در سوره یس فرموده «مردگان را زنده می‌کنیم و آنچه کرده‌اند و آنچه از آثارشان بعد از مردن بروز می‌کند، همه را می‌نویسیم».
این گروه از محققان متذکر شده‌اند که در برزخ، امکان انجام کارهای نیک و بد که به تکامل یا تنزّل شخص بینجامد، وجود ندارد؛ چنانکه امام علی(ع) فرموده «امروز(قبل از مرگ)، وقتِ عمل است نه حسابرسی؛ و فردا(بعد از مرگ) وقتِ حسابرسی است، نه عمل».
برخی از روایات گواهی می‌دهند که کودکان از این قاعده استثنا شده و می‌توانند در برزخ تکامل یابند.
شفاعت در برزخ
شفاعت از مسلمات قرآنی است که به باور برخی از محققان شیعه-از جمله محمدحسین طباطبائی و محمدحسین حسینی تهرانی- اصطلاحاً به معنای برداشتن عذاب از گناهکاران در روز قیامت است و شامل برزخ نمی‌شود. این گروه از محققان، حضور پیامبر(ص) و ائمه(ع) در حال احتضار و سوال قبر و تصرفات تکوینی ایشان را قبول دارند اما از آن، با عنوان شفاعت یاد نمی‌کنند.
در نقد این دیدگاه گفته شده که همین میزان از تصرفات تکوینی پیامبر(ص) و ائمه(ع) در برزخ، مصداق شفاعت است؛ و این روایت از امام صادق(ع) که «در قيامت، همه شما در پرتو شفاعت پيامبر یا جانشین او، در بهشت هستيد؛ اما به خدا نسبت به شما در برزخ هراسناكم!» نیز دلالتی ندارد بر این که در برزخ، شفاعت نیست بلکه امام(ع) درصدد بیان این نکته است که نباید به امید شفاعت، به گناه آلوده شویم چون احتمال دارد در برزخ، به دلایلی مشمول شفاعت نشویم.
تفاوت‌های برزخ و آخرت
برخی محققان، برای آخرت معنای گسترده‌ای در نظر گرفته و آن را به معنای جهان پس از مرگ می‌دانند که شامل برزخ و قیامت کبری و پس از آن می‌شود. در این صورت، برزخ بخشی از آخرت است نه متمایز از آن. اما گروهی از محققان، آخرت را به معنای جهان پس از قیامت کبری، و برزخ را به معنای جهان پس از مرگ و قبل از قیامت کبری دانسته و به مقایسه آن دو و ذکر تفاوت‌هایشان پرداخته‌اند:
- با برپایی قیامت، دنیا و برزخ نابود شده و آخرت شروع می‌شود؛ اما وجود برزخ به صورت موازی با وجود دنیا برقرار است.
- با برپایی قیامت، در آخرت رابطه انسان با آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده بود قطع می‌شود؛ اما در برزخ، چنین رابطه‌ای برقرار است.
- بر همین اساس، بواسطه آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده شده، امکان تکامل و تنزّل در قیامت وجود ندارد؛ اما در برزخ چنین امکانی هست.
- با برپایی قیامت، بازگشت از آخرت به دنیا ممکن نیست؛ اما بازگشت از برزخ به دنیا ممکن است، چنانکه زنده کردن مردگان توسط عیسی(ع) و یا رجعت برخی انسان‌ها، بازگشت آنها از برزخ به دنیا است.
- در آخرت، روح آدمی به بدن دنیوی و مادی خودش تعلق می‌گیرد؛ اما در برزخ روح آدمی با بدن مثالی زندگی می‌کند.
- در آخرت، شفاعت وجود دارد؛ اما -بنا بر یک نظر- در برزخ شفاعت نیست.
- با برپایی قیامت، انسان‌ها همگی و ناگهان جمع می‌شوند؛ اما در برزخ، انسان‌ها به تدریج و به مرور زمان، به یکدیگر ملحق می‌شوند.
- عذاب آخرت شدیدتر و سخت‌تر از عذاب برزخ است؛ چنانکه عذاب آخرت برای گروهی از مردم جاوادنه است اما عذاب برزخ برای همگان موقت است و با برپایی قیامت، از بین می‌رود.
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل ماده «برزخ»؛ النهایة فی غریب الحدیث، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴؛ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۲.
- ↑ سوره فرقان، آیه۵۳؛ سوره الرحمن، آیه۲۰؛ سوره مؤمنون، آیه۱۰۰.
- ↑ حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یوْمِ یبْعَثُونَ.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۴۲.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۷۵.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۱، ص۷.
- ↑ قیصری، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۱۳۷۰ش، ص۷۷۳-۷۷۴
- ↑ علیزاده موسوی، سلفی‌گری و وهابیت، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲.
- ↑ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۹-۳۰؛ مکارم، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ برای مطالعه بیشتر، رک: ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی»، ۱۳۸۹ش.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۱۹۷-۱۹۸؛ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲-۴۳.
- ↑ لاهيجي، گوهر مرا،د ۱۳۸۳ش، ص۶۵۰-۶۵۱.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۰۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۷۰؛ جوادی آملی، معاد شناسی، انتشارات اسراء، ج ۲۱، ص۲۲۲.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، حدیث ششم، ص۱۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۶.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۹۸-۳۱۴.
- ↑ سوره نحل، آیه۳۲.
- ↑ آل عمران، آیات ۱۶۹-۱۷۰.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان،دار المعرفۀ للطباعۀ و النشر، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۳۳؛ زمخشری، ابوالقاسم، الکشاف، ج۱، ص۳۴۷
- ↑ سوره نساء، آیه۹۷.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۶.
- ↑ سوره غافر: ۴۵-۴۶.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۷۵؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۱، ص۹۰.
- ↑ سوره یس، آیه۱۲.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۲۳.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۹-۳۲۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۷، ص۴۱۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۵۵؛ سوره یونس، آیه۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۶۳؛ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۹، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۶۴؛ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۹، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۷.
- ↑ اصغری نژاد، «شفاعت در برزخ»، ۱۳۸۹ش، ص۵۶.
- ↑ خراسانی، «آخرت»، ص۹۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۷-۴۲۵.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۷.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۹.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۱۳.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۱۴.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲۲.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲۳-۴۲۵.
منابع
- ابن اثیر الجزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
- اصغری نژاد، محمد، «شفاعت در برزخ»، فصلنامه تخصصی علوم قرآن و حدیث، شماره۴، بهار، ۱۳۸۹ش.
- حسینی تهرانی، محمدحسین، معاد شناسی، انتشارات نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۳ق.
- خراسانی، علی، «آخرت»، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، قم، مؤسسه بوستان کتاب، بیتا.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالعلم الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق.
- زمخشری، ابوالقاسم، الکشاف، مکتبۀ العبیکان، ۱۴۱۸ق.
- سبحانی، جعفر، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، المركز العالمي للدراسات الإسلامية، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، چاپ چهارم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۱ش.
- طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفۀ للطباعۀ و النشر، [بیتا].
- قیصری، داود بن محمود، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، محقق: جلال الدین آشتیانی، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- علیزاده موسوی، سید مهدی، سلفی‌گری و وهابیت، انتشارات آوای منجی، ۱۳۹۳ش.
- لاهيجي، ملاعبدالرزاق، گوهر مرا،د نشر سايه، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- محسنی دایکندی،محمدعظیم، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، ناشر چاپی: انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه اي قائمیه اصفهان، [بیتا].
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ‌خانه حیدری،۱۳۷۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، دارالکتب الاسلامیة.
- ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- نمازی شاهرودی، علی، اصول دین و وسیلةالنجاة، مشهد، نشر ولایت، ۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون