ربوبیت

اعتقادات شیعه
خداشناسی
توحید توحید ذاتیتوحید صفاتیتوحید افعالیتوحید عبادیصفات ذات و صفات فعل
فروع توسلشفاعتتبرکاستغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبحبداءامر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبرانخاتمیتپیامبر اسلاممعجزهعدم تحریف قرآن
امامت
باورها عصمت امامانولایت تكوینیعلم غیبخلیفة‌اللهغیبتمهدویتانتظار فرجظهور • رجعت
امامان امام علیامام حسنامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام عسکریامام مهدی
معاد
برزخمعاد جسمانیحشرصراطتطایر کتبمیزان
مسائل برجسته
اهل‌بیتچهارده معصومکرامتتقیهمرجعیتولایت فقیه

رُبوبیَّت از صفات فعل خدا به معنای تدبیر و اداره امور جهان است. ربوبیت الهی با خالقیت تلازم دارد، به این معنا که رب جهان غیر از خالق آن نیست.

ربوبیت الهی از اصول دین، از ضروریات ادیان آسمانی، و انکار آن موجب کفر شمرده شده و بر این اساس، شریک قرار دادن کسی در این صفت نیز شرک است. گفته شده که محور درگیری و مخالفت مشرکان با پیامبران(ع) در طول تاریخ، ربوبیت الهی بوده است، نه خالقیت؛ به عنوان مثال نمرود و فرعون گرچه ادعای ربوبیت داشته‌اند، ولی خالقیت خداوند را می‌پذیرفته‌اند.

آیات و روایات متعددی به ربوبیت خدا پرداخته است. برخی از این آیات عبارتند از: آیه اول تا سوم سوره حمد، آیه ۱۶۴ سوره انعام، آیه شانزده سوره رعد، آیه ۱۱۶ سوره مؤمنون، آیه ۱۲۶ سوره صافات، آیه سوم و ۳۱ سوره یونس و آیه نهم تا دوازدهم سوره فصلت و آیه میثاق.

ربوبیت تکوینی و تشریعی، از تقسیمات ربوبیت است؛ مراد از ربوبیت تکوینی، اداره امور جهان است، و ربوبیت تشریعی مربوط به فرستادن پیامبران و کتاب‌های الهی، قانونگذاری و تشریع است. گفته شده که ربوبیت الهی منحصر در تدبیر و اداره امور دنیا نیست، بلکه تدبیر امور در آخرت نیز توسط خدا انجام می‌گیرد.

بر اساس توحید در ربوبیت، تنها مدبر و کارگردان جهان خداوند است. تلازم ربوبیت و خالقیت و نیز دلالت وحدت و هماهنگی نظام جهان بر یگانگی مدبّر، از جمله دلایل توحید در ربوبیت شمرده شده است. آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا» و برخی روایات نیز دلالت بر توحید ربوبی دارند.

مفهوم‌شناسی

ربوبیت از صفات فعل خداوند، به معنای تدبیر و اداره امور عالم است.

به باور شیخ طوسی، فقیه و مفسر شیعه در قرن پنجم هجری، ربوبیت، ایجاد حالت‌های پی در پی در چیزی است تا آن چیز در تربیت به حد کمال برسد و خداوند از آنجا که خالق عالَم است، رب مخلوقات نیز هست. از نظر سید مرتضی عسکری، سیره‌نگار و مورخ شیعه قرن پانزدهم هجری، معنای رب و ربوبیت در اصطلاح اسلامی عبارت است از تربیت و تدبیر مخلوقات در طی مراحل زندگی تا هر یک از آنها به درجه کمال وجودی خود برسند.

از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و متکلم شیعه، ربوبیت مطلقه الهی بدین معنا است که مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به آفریننده هستند و او است که آفریدگان را اداره می‌کند و روزی‌خواران را به وسیله روزی‌هایی که می‌آفریند، روزی می‌دهد و موجودات دارای شعور (انسان) را با وسایل درونی مانند عقل و با وسایل بیرونی مانند پیامبران و کتب آسمانی هدایت می‌کند و احکام و تکالیفی برای مکلفان تعیین می‌کند.

مصادیق فراوانی برای ربوبیت و تدبیر امور گفته شده است؛ از جمله حیات دادن و میراندن، حفظ و نگهداری، روزی دادن، و نیز امر و نهی کردن.

گفته شده که واژه «رب» و صفت ربوبیت به صورت مطلق (بدون اضافه به چیزی) تنها برای خداوند به کار می‌رود؛ زیرا به کارگیری این صفت و واژه به صورت مطلق، مالکیت همه مخلوقات را دربردارد. بر این اساس، واژه رب در صورت اضافه به چیزی، می‌تواند برای دیگران (یعنی جز خدا) هم استفاده شود؛ مانند رب الابل (مالک شتر) و رب الدار (مالک خانه).

ربوبیت از ریشه «رب» به معنای مالک، تربیت کننده، اصلاح کننده، سید (مولی)، تدبیر کننده،‌ قَیِّم و نعمت دهنده آمده است.

وابستگی ربوبیت و خالقیت و الوهیت

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و متکلم شیعه، بر آن است که ربوبیت با خالقیت تلازم دارد و محال است که رب و پروردگار جهان غیر از خالق آن باشد؛ بلکه آفریننده جهان و موجودات، آنها را حفظ و اداره نیز می‌کند. صفت ربوبیت با صفت الوهیت (شایسته پرستش بودن) نیز پیوستگی دارد، به این معنا که فقط رب جهان است که شایسته عبادت و پرستش است؛ زیرا فقط کسی شایسته پرستش است که مالک و صاحب اختیار امور باشد. بر این اساس، مصباح یزدی معتقد است که آیه سیزده سوره فاطر به تلازم ربوبیت و الوهیت تأکید دارد.

جایگاه و اهمیت

اختصاص صفت ربوبیت برای خداوند، از اصول دین، از ضروریات آموزه‌های ادیان آسمانی، و انکار آن موجب کفر شمرده شده و بر این اساس، شریک قرار دادن کسی در این صفت نیز شرک تلقی شده است.

سید مرتضی عسکری، جعفر سبحانی و ناصر مکارم شیرازی، از مفسران و نویسندگان شیعه در قرن پانزدهم هجری، برآنند که به گواهی تاریخ ادیان آسمانی، محور درگیری پیامبران(ع) با ستمگران و مشرکان، ربوبیت خداوند بوده است؛ چرا که بیشتر مردم و اقوام با آنکه اللّه (و نام‌های دیگری که برای خدا به کار برده می‌شده است) را خالق همه موجودات می‌دانسته‌اند، اما در اختصاص ربوبیت به خدا اختلاف داشته‌اند. بر این اساس، فرعون معاصر حضرت موسی گرچه خود را پروردگار برتر می‌نامید، اما هرگز ادعای آفرینش زمین و آسمان و موجودات را نداشت. همچنین نمرود بن کنعان در عصر ابراهیم(ع) ادعای ربوبیت داشت و گفته شده که او نخستین کسی بود که با گردن‌کشی در روی زمین ادعای ربوبیت کرد.

بر اساس آیات ۷۴ تا ۷۹ سوره انعام، بسیاری از مردم در گذشته ستارگان را تأثیرگذار بر جهان و موجودات آن می‌دانسته‌اند و چنین عقیده‌ای در زمان حضرت ابراهیم(ع) نیز رواج داشته است و ابراهیم(ع) مردم را از طریق سخنانی درباره ستارگان و ماه و خورشید به سوی توحید راهنمایی می‌کرد. چنانکه جعفر سبحانی، فقیه و متکلم شیعه، گفته است، در عصر پیامبر اسلام(ص) نیز اختلاف مشرکان با پیامبر(ص) در ربوبیت الهی بود، نه خالقیت.

واژه ربوبیت در قرآن ذکر نشده، ولی واژه رب نهصد بار آمده است. از جمله آیاتی که بر اختصاص ربوبیت به خدا دلالت دارند، عبارتند از: آیه اول تا سوم سوره حمد، آیه ۱۶۴ سوره انعام، آیه ۱۶ سوره رعد، آیه ۱۱۶ سوره مؤمنون، آیه ۱۲۶ سوره صافات آیه سوم و ۳۱ سوره یونس، و آیه نهم تا دوازدهم سوره فصلت.

مصباح یزدی، فیلسوف و متکلم شیعه، آیه میثاق (آیه ۱۷۲ سوره اعراف) را حاکی از فطری بودن ربوبیت الهی و توحید در ربوبیت دانسته است. در برخی از روایات نیز به فطری بودن ربوبیت الهی اشاره شده است.

اقسام

برای ربوبیت الهی، اقسامی ذکر شده است.

ربوبیت تکوینی و تشریعی

ربوبیت را به دو قسم تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند. ربوبیت تکوینی مربوط به همه مخلوقات جهان می‌شود و مراد از آن اداره امور همه موجودات و تأمین نیازمندی‌های آنها و در یک کلمه کارگردانی جهان است. ربوبیت تشریعی به موجودات مختار و دارای شعور(انسان) اختصاص دارد و شامل مسائلی از قبیل فرستادن پیامبران(ع)، نزول کتب آسمانی، قانونگذاری و جعل تکالیف و قوانین مربوط به انسان‌ها است.

ربوبیت دنیوی و اخروی

گفته شده ربوبیت الهی مختص به عالَم دنیا نیست؛ بلکه آخرت را نیز شامل می‌شود. مسائلی چون عفو و بخشش گناهکاران، اذن در شفاعت و قبول آن از مظاهر ربوبیت خدا در جهان آخرت شمرده شده است.

توحید در ربوبیت

نوشتار اصلی: توحید ربوبی

توحید در ربوبیت به این معناست که مدبر و کارگردان جهان فقط خداست و تنها اوست که می‌تواند به صورت مستقل در تمام شئون آفریدگان خود تصرف کند و آنها را تدبیر و اداره کند.

برای اثبات اختصاص ربوبیت در خداوند دلایلی ارائه شده است که برخی از آنها عبارتند از:

  1. ملازمه میان ربوبیت و خالقیت: در آفرینش و تدبیر جهان، ربوبیت جدای از آفرینش نیست و ربوبیت در حقیقت ادامه آفرینش است. از آنجا که خالقیت جهان منحصر در خداوند است، پس ربوبیت و تدبیر جهان نیز به خداوند اختصاص دارد؛ زیرا کسی که چیزی را نیافریده و نسبت به آن سلطه و مالکیت حقیقی ندارد، نمی‌تواند آن را تدبیر کند و پرورش دهد. این کار تنها در توان آفریننده و مالک آن چیز است که از همه جهات درونی و برونی آن آگاه است. پس توحید در خالقیت،‌ توحید در ربوبیت را در پی دارد.
  2. دلالت وحدت و هماهنگی جهان بر یگانگی مدبّر: مطالعه و مشاهدات پدیده‌های طبیعی نشان از انسجام و هماهنگی آنها دارد. وحدت و انسجام و هماهنگی نظام جهان، فقط در صورتی محقق می‌شود که تحت تدبیر و اداره یک حاکم و مدبّر باشد؛ زیرا وجود دو تدبیر کننده و حاکم برای جهان، مستلزم ناهماهنگی و برهم خوردن نظم و انسجام جهان خواهد شد. بنابراین وحدت و هماهنگی نظام جهان،‌ بر یگانگی مدبر و پروردگار جهان دلالت دارد.

گفته شده آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُون‏؛‌ اگر در آسمان‏‌ها و زمین خدایان دیگرى غیر از اللَّه وجود داشت، بی‌شک هر دو (آسمان‏‌ها و زمین از نظر حدوث و بقا) فاسد می‌شدند (تعدد خالق مدبّر و مقتدر و مستقل در اراده قبل از آفرینش، مانع از اصل خلقت، و پس از آن سبب فساد در بقا می‌شد). پس منزه است خداوند صاحب عرش (داراى تسلط تام بر اجزاى عالم هستى) از آنچه (مشركان) توصیف می‌کنند». ناظر به استدلال دوم است.

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «... فَلَمَّا رَأَیْنَا الْخَلْقَ مُنْتَظِماً وَ الْفَلَكَ جَارِیاً وَ التَّدْبِیرَ وَاحِداً وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَلَّ صِحَّةُ الْأَمْرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ ائْتِلَافُ الْأَمْرِ عَلَی أَنَّ الْمُدَبِّرَ وَاحِدٌ...؛ هنگامی که خلقت را منظم، فلک را در گردش، تدبیر جهان را یکسان، شب و روز و خورشید و ماه را مرتب و منظم می‌بینیم، درستی کار و تدبیر و هماهنگی امر دلالت دارد که مدبر جهان یکی است».

اختصاص ربوبیت و تدبیر به خدا به صورت مستقل و مستقیم است نه مطلق؛ زیرا قرآن، ربوبیت غیرمستقل و وابسته به خدا را پذیرفته است. بنابراین ربوبیت وابسته و غیرمستقل منافاتی با توحید در ربوبیت ندارد. در آیه «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً؛ و آنها که امور را تدبیر می‌کنند!» به تدبیر غیرخدا (ملائکه) تصریح شده است. از دیدگاه برخی معنای دقیق آیه این است که تدبیر فرشتگان مظهر ربوبیت و تدبیر الهی است و تفویض ربوبیت یا در طول هم بودن ربوبیت الهی و فرشتگان در کار نیست.

برخی توحید در حاکمیت، توحید در طاعت، توحید در تشریع را از شئون و مصادیق توحید در ربوبیت شمرده‌اند.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج‏۱، ص۱۴۹؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳.
  2. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۵، ص۳۳۴؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۳۵؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۲ و ۶۷.
  3. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۱و۴۷۲.
  4. عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج‏۱، ص۱۴۹ و ۱۵۰.
  5. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳و۸۴.
  6. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.
  7. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
  8. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۲.
  9. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲ و ج۵، ص۳۳۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
  10. فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵.
  11. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛
  12. ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ۱۴۰۴ق، ج۳۸۱و۳۸۲.
  13. نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۴ و ۹۵؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
  14. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.
  15. مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
  16. مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
  17. مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه فارسی،‌ ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۵۶.
  18. عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۱؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳-۶۵ و ۶۷؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
  19. عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۲.
  20. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۳۱۶؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج‏۷، ص۲۰.
  21. عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۱۲و۳۱۳.
  22. سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳و۶۴.
  23. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
  24. فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۵۷ و ۲۱۵؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
  25. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
  26. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
  27. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
  28. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۸؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
  29. عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸؛.
  30. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
  31. عسکری،‌ عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸.
  32. مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
  33. نگاه کنید به: برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۴۱؛ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۰.
  34. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۷؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۷.
  35. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشر هاجر، ص۸۶.
  36. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۹؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۶.
  37. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۶.
  38. مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
  39. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۴؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶.
  40. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶.
  41. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۷.
  42. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۵ و ۶۶؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۷.
  43. سوره انبیاء، آیه۲۲. ترجمه آیت الله مشکینی.
  44. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۷ و ۶۸؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۷ و ۸۸.
  45. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۱.
  46. نگاه کنید به: سوره انعام، آیه ۶۱؛ سوره نازعات، آیه ۵.
  47. سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۸ و ۹.
  48. سوره نازعات، آیه ۵.
  49. سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۱۳.
  50. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۹ و ۴۳۰.
  51. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۳-۸۱.
  1. علامه طباطبایی تدبیر را به ایجاد نظم و ترتیب در اشیاء و قرار دادن هر یک از آنها در جای مخصوص خود برای رسیدن به غرض مطلوب معنا کرده و مراد از تدبیر امر جهان را نیز ایجاد نظمی خاص در میان موجودات به طوری که هر موجودی به کمال مطلوب خود برسد، دانسته است.(علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۲۸۹ و ۲۹۰)

منابع

  • ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق و تصحیح جمال الدین میردامادى،‏ بیروت، دار الفکر-دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
  • برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان‏ داوودى، بیروت، دارالشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی(۱)، قم، نشرهاجر، بی‌تا.
  • سبحانی، جعفر، الاهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
  • سبحانی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب‏ عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
  • طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‏ الله‏ یزدى طباطبایى و سیدهاشم رسولى، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • عسکری،‌ سیدمرتضی، عقاید اسلام در قرآن کریم، ترجمه محمد جواد کرمی، تهران، مجمع علمی اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
  • فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت(ع)، فرهنگ فقه فارسی، زير نظر سیدمحمود هاشمى شاهرودى، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی(مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.