ازلام
اَزلام تیرهای چوبیِ نوشته‌داری که پیش از اسلام برای قمار، طلب خیر و شر و موارد دیگر استفاده می‌شد. قرآن ازلام را در کنار شراب ذکر کرده و دستور به ترک آن داده است.
نوعی از ازلام که در قمار استفاده می‌شد، به تعداد ده نفر شرکت کننده در قمار، شامل ده تیر چوبی بود که سه عدد از آنها پوچ و هفت چوب دیگر، هر کدام از یک سهم تا هفت سهم داشتند. این قمار برای به دست آوردن گوشت حیوانی بود که افراد بازنده باید پول آن را پرداخت می‌کردند.
بت‌پرستان از ازلام برای فهمیدن نظر بت‌ها و خدایان نیز استفاده می‌کردند. بر روی یکی از تیرها عبارت «إفعَل (انجام بده)» و بر روی دیگری «لاتَفعَل (انجام نده)» یا نوشته‌های دیگری به همین معنا نوشته شده بود. با برداشتن یکی از آنها، خیر و شر بودن کار از نظر خدایان مشرکان به دست می‌آمد. این عمل پیش از تصمیم‌گیری برای سفر، ازدواج و ... استفاده می‌شد.
طلب خیر و شر با ازلام را شرک دانسته‌‌اند؛ زیرا این کار در پیشگاه بت‌ها و با واسطه قرار دادن آنها انجام می‌شد؛ در حالی که در فرهنگ اسلامی تنها خداوند است که می‌تواند مرجع تعیین خیر یا شر بودن کارها باشد و بر این اساس نباید غیر خدا را در این امر شریک کرد. محققان همین امر را تفاوت ازلام با استخاره دانسته و معتقدند استخاره درخواست از خداوند واحد است و برخلاف ازلام، منافاتی با توحید ندارد.
مفهوم‌شناسی
أزلام، تیرهای چوبی هم‌اندازه نوشته‌داری که عرب‌های پیش از اسلام از آن در قمار، تشخیص خیر و شر، قرعه و ... استفاده می‌کردند. یک نوع ازلام، چوب‌های ده‌گانه‌ای بود که از آنها برای قمار استفاده می‌شد. گونه دیگر تیرهایی بود که برای فهمیدن خوب یا بد کارها به کار می‌رفت. این ازلام غالباً در معابد و نزد بت‌ها نگه‌داری می‌شد. در کعبه، کنار بُت هُبَل نیز ازلامی قرار داشت.
- «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد؛ شراب، قمار، انصاب و ازلام، از عمل شيطان است، از آنها دوری كنید تا رستگار شوید».
کلمه ازلام دو بار در قرآن آمده؛ در یک آیه از ازلام در کنار شراب، مَیسِر و انصاب نام برده شده، آنها را عمل شیطان دانسته و دستور به ترکشان داده است. در آیه دیگر «إستِقسام به ازلام» را فسق دانسته است. مفسران در تبیین معنای استقسام با ازلام اختلاف دارند؛
- رشیدالدین میبدی، مفسر شافعی قرن ششم هجری، معنای استقسام با ازلام را تشخیص خیر و شر با استفاده از ازلام دانسته است.
- سید محمدتقی مدرسی (زاده ۱۳۲۴ش) مرجع تقلید شیعه ساکن کربلا، استقسام با ازلام را گونه‌ای از قمار با ازلام معرفی کرده که به وسیله آن گوشت حیوان را میان شرکت‌کنندگان تقسیم می‌کردند. برخی از محققان این تفسیر را بهتر و متناسب با مفهوم کلی آیه می‌دانند؛ چرا که این آیه درباره گوشت‌های حرام است و در ادامهٔ آن استقسام با ازلام ذکر شده است.
به گفته سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش)، مفسر شیعه، قمار در زمان عرب جاهلی بیشتر با استفاده از ازلام صورت می‌گرفته و به همین جهت تعبیر «المَیسِر» در قرآن که به معنای قمار است، اشاره به ازلام دارد.
قمار با ازلام
نوعی از ازلام، مجموعه تیرهایی بود که در قمار استفاده می‌شد. افراد شرکت کننده در این قمار ده نفر بودند. ازلام نیز شامل ده عدد چوب هم‌اندازه و هم‌شکل بود. سه عدد از این چوب‌ها پوچ بود و هفت چوب دیگر هر کدام سهم مشخصی داشتند که از یک سهم تا هفت سهم را شامل شده و بر روی آنها نوشته می‌شد. شرکت کنندگان در قمار، حیوانی را ذبح کرده و گوشت آن را به ۲۸ بخش مساوی تقسیم می‌کردند. سپس برای هر فرد یک چوب بیرون کشیده می‌شد و سهم او معلوم می‌شد. در نهایت سه نفری که سهمشان پوچ بود و بازنده محسوب می‌شدند، می‌بایست پول حیوان کشته شده را پرداخت می‌کردند. هر یک از این چوب‌ها نام مخصوص خود را داشت. تفسیر مجمع البیان روایتی از امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده که در آن طریقه قمار به وسیله ازلام و حرمت آن ذکر شده است.
طلب خیر و شر و قرعه با ازلام
عرب‌ها پیش از اسلام برای فهمیدن و کشف نظر بت‌ها و خدایان خود، از ازلام استفاده می‌کرده‌اند. آنها بر روی یکی از تیرها عبارت «إفعَل (انجام بده)» و بر روی چوب دیگر «لاتَفعَل (انجام نده)» یا نوشته‌های دیگری به همین معنا می‌نوشتند. سپس با برداشتن یکی از آنها، خیر و شر بودن کار در نزد خدایان را تشخیص می‌دادند.
این نوع استفاده از ازلام در بسیاری از امور زندگی آنان از جمله سفر رفتن، ازدواج و ... مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین این نوع تشخیص خیر یا شر بودن کارها، پیوند محکمی با باورهای دینی داشت و از همین رو این مراسم غالباً با چهره‌ای دینی و در معابد و نزد بت‌ها انجام می‌شد.
کاربرد دیگر ازلام، قرعه‌کشی برای قضاوت در امور مبهم بود. قرآن در داستان پذیرفتن کفالت حضرت مریم از تعبیر «یلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ» استفاده کرده که به معنای قرعه انداختن با سِهام به معنای تیرها است. همچنین در داستان حضرت یونس و انداختنش به دریا از تعبیر «سَاهَمَ» استفاده شده که اشاره به قرعه‌کشی دارد. در داستان عبدالمطلب که بنابر نذر خود باید فرزندش عبدالله را قربانی می‌کرد، با ازلام میان عبدالله و قربانی کردن شتر قرعه انداخت.
تفاوت با استخاره
تشخیص خیر و شر بودن کارها با استفاده از ازلام، مبتنی بر واسطه کردن بت‌ها و طلب یارى از آنها بود. عرب‌ها پیش از اسلام، هر گاه امر مجهول یا مبهمی برایشان پیش می‌آمد، به بتکده رفته و با استفاده از ازلام تلاش می‌کردند نظر بت‌ها را دریابند. به گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، این عمل آنان شرک بوده است؛ چرا که در نزد بت‌ها و با واسطه قرار دادن آنها انجام می‌شد، در حالی که طلب خیر و شر در شأن خداوند بوده و نباید غیر او را در این امر شریک کرد. طبق این مبنا تنها دلیل حرمت طلب خیر و شر با ازلام، اتکا به بت‌ها و شرک به خداوند است. با این حال مسلمانان استخاره را از خداوند واحد درخواست می‌کنند و این بر خلاف ازلام، منافاتی با توحید ندارد.
سید محمدحسین فضل‌الله (۱۳۱۴-۱۳۸۹ش)، از مراجع تقلید و مفسران شیعه، تفاوت‌های دیگری را نیز میان ازلام و استخاره ذکر کرده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الله‌اکبری، «ازلام»، ج۲، ص۵۹۸.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ «ازلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۴۷.
- ↑ عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ سوره مائده، آیه۹۰.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۷۶.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ میبدی، كشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴.
- ↑ مدرسی، من هدى القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ «مقصود از (تقسیم به ازلام) چیست؟»، مجله درسهایی از مکتب اسلام، ص۶۹.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۹۲.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، ۱۳۶۰ش، ج۱۴، ص۲۴۶.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۹۲.
- ↑ الله اکبری، «ازلام»، ج۲، ص۵۹۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۶۰-۲۶۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۴۵.
- ↑ «ازلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۴۶.
- ↑ اصفهانی، الأغانی، ۱۴۱۵ق، ج۵، پاورقی ص۱۰.
- ↑ ابن حبیب، المحبر، بیروت، ص۳۳۲.
- ↑ ابن حبیب، المحبر، بیروت، ص۳۳۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبى، بیروت، ج۱، ص۲۵۹.
- ↑ منبری، «ازلام».
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۴۴.
- ↑ مغنیه، تفسیر الكاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۵۷.
- ↑ سوره صافات، آیه ۱۴۱.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۸۳.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۵۷.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۸۹- ۱۹۰.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۸۹- ۱۹۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۱۹.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۱۹.
- ↑ «مقصود از (تقسیم به ازلام) چیست؟»، ص۶۹.
- ↑ فضل الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۴۲.
منابع
- ابن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزة لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، بی‌تا.
- «ازلام»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- اصفهانی، ابوالفرج، الأغانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- الله‌اکبری، محمد، «ازلام»، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- بلاغی، سیدعبدالحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، قم، انتشارات حکمت، ۱۳۸۶ق.
- شیخ صدوق، الخصال، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- عوتبی صحاری، سلمة بن مسلم، الأنساب، تصحیح محمد احسان نص، عمان، وزارة التراث القومی و الثقافة، چاپ چهارم، ۱۴۲۷ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- «مقصود از (تقسیم به ازلام) چیست؟»، مجله درسهایی از مکتب اسلام، سال۲۴، شماره۶، شهریور ۱۳۶۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منبری، فریده، «ازلام»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، در سایت پژوهشکده حج و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اسفند ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۹ دی ۱۳۹۸ش.
- میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- یعقوبی، احمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.