کعبهاز آغاز اسلام تاکنون کعبه و مسجد الحرام حوادثی را با خود دیده اند که به مقداری از آن در این نوشتار اشاره می شود. ۱ - عبدالله بن زبیردر سال ۶۴ هجری، عبدالله بن زبیر شورش کرد و شهر مکه را به عنوان مرکز حکومت خود برگزید. سپاهیان شام که در پی براندازی حکومت زبیریان بودند، برای تصرف آن، ابتدا به مدینه رفتند و سپس با سرکوبی قیام آن شهر، به سوی مکه آمدند. آنها بر فراز کوه های اطراف رفتند و شهر مکه را در حصار خود گرفتند و با نصب منجنیق ، شهر را با آتش و سنگ مورد حمله قرار دادند. در این درگیری ها، پرده کعبه آتش گرفت و پس از آن کعبه نیز ویران شد. در همین حال، خبر مرگ یزید به سپاهیان شام رسید و آنان بازگشتند. ۱.۱ - بنای کعبه توسط ابن زبیرعبدالله بن زبیر، به رغم مخالفت برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد. وی در بنای جدید کوشید تا تغییری را که قریش در ساختمان کعبه داده و مقداری از مساحت آن را در سمت حِجْر اسماعیل کاسته بودند، ـ حدود سه متر ـ به کناری نهد و کعبه را به همان شکل قبل از بنای قریش در آورد. به علاوه، ابن زبیر ـ به مانند آنچه پیش از بنای قریش بود ـ دو در برای کعبه گذاشت که هر دو در، روی زمین قرار داشت ـ نه مانند وضع فعلی که حدود ۲ متر بالاتر از زمین است ـ یک در برای ورود و در دیگر برای خروج بود. این درها، دقیقا به جای همان محلی بود که درهای پیشین قرار داشت. درِ فعلی در سمت شرقی است و درِ دیگر در برابر آن در سمت غربی بود. ابن زبیر قدری نیز بر ارتفاع مسجد افزود. از زمان ابن زبیر رسم شد که به هنگام ترمیم کعبه، یک دیوار چوبی بزرگ در اطراف آن نصب می کردند تا طواف گزاران، خارج از آن دیوار طواف کنند و ناظر تجدید بنا یا ترمیم کعبه نباشند. ۲ - حجاج بن یوسفچند سال بعد (۷۳ هجری قمری) شهر مکه به دست حجّاج بن یوسف ثقفی افتاد و عبدالله بن زبیر به قتل رسید. ۲.۱ - اصلاحات حجاجحَجّاج با نوشتن نامه ای به عبدالملک مروان ، خلیفه وقت، از وی خواست تا اجازه دهد کعبه را به شکل قبلی خود در آورد و افزوده ابن زبیر را کم کند. عبدالملک اجازه داد تا کعبه به همان صورت گذشته، که از پیش از بعثت ساخته شده بود، تنها دارای یک در باشد و آن مقدار از حجر اسماعیل که داخل کعبه شده بود، دوباره بر حِجْر افزوده شود. نوشته اند که بعدها عبدالملک از این دستور خود پشیمان شد; چرا که گفته می شد عبدالله بن زبیر بر اساس روایتی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آن تغییرات را ایجاد کرده بود. ۳ - منصور عباسیسالها بعد، منصور عباسی در اندیشه بازسازی آن بر اساس بنای ابن زبیر بود که مالک ابن انس او را از آن نهی کرد و گفت: نباید او با این اقدام خود کاری کند که کعبه ملعبه دست ملوک و امیران بعدی قرار گیرد; به طوری که هر روز کسی از آن کم کند و یا بر آن بیفزاید و هیبت آن را از بین ببرد. ۴ - مصالح کعبهمصالح مورد استفاده در بنای کعبه، سنگ های سیاهی است که از کوه های اطراف می آوردند. به همین دلیل بنای آن بسیار مستحکم و استوار است. ۵ - تعمیر و ترمیمبعدها بازسازی کعبه در حدّ ترمیم و تعمیر ادامه یافت. تنها در زمان سلطان مراد چهارم، کعبه دقیقا مانند همانچه که از زمان حجاج باقی مانده بود، بجز در قسمت حجر الأسود از اساس بازسازی گردید. این بازسازی نسبتا کامل در سال ۱۰۴۰ هجری صورت گرفت. ۵.۱ - سیلدلیلش آن بود که در سال ۱۰۳۹ در مکه سیل عظیمی راه افتاد که به خرابی مهمی در بنای کعبه منجر شد. گزارش این سیل و همچنین گزارش تجدید بنای دیوارهای افتاده کعبه را ملا زین العابدین کاشانی از علمای برجسته شیعه که خود در این بازسازی کارگری می کرده است، در رساله کوچکی به نام مُفَرّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام نوشته است. [۱]
این رساله به کوشش مؤلف این سطور در فصلنامه میقات حج سال دوم، شماره پنجم چاپ شده است.
او در آغاز رساله خود چنین نوشته است: روز چهارشنبه، نوزدهم شعبان ۱۰۳۹، سیل عظیمی داخل مسجد الحرام شد و آب به درون کعبه شریفه درآمد، به قدر قامت فقیر و یک شبر و دو انگشت ... و خرابی بسیار درمکه معظمه واقع شد وچهار صد وچهل و دو نفر در سیل هلاک شدند; از آن جمله معلمی با سی طفل در مسجدالحرام بوده و سیل از ابواب مسجد داخل می شده، نتوانستند که بیرون آیند و کسی نیز نتوانست به ایشان رسید و آب از سر ایشان گذشت... وی سپس شرحی مبسوط از چگونگی مسجد الحرام و تجدید بنای دیوار کعبه و نقش خود و شخصی به نام حسین ابرقوهی در آن بیان کرده است.در واقع، قرار گرفتن کعبه در امتداد وادی ابراهیم، سبب می شد تا سیل به آن آسیب رساند. در اصل، مسیر سیل ـ یا به عبارتی مسیل ـ همان طریق (راه) مسجد الحرام است که آب را به سمت حرم سوق می دهد. پیش از این، از زمان صدر اسلام ، در محل مسجد الرایه که آن را مسجد الردم الأعلی می نامیده اند، سیل بند ساخته می شد. با این حال، بیشتر اوقات سیل به سوی مسجدالحرام سرازیر می گشت و آن را مملو از آب می کرد. از قدیم مردم مکه برای هر یک از این سیل های هولناک نامی برمی گزیدند و شمارش آنها را داشتند. [۲]
اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۱۲ ـ ۱۰۴.
فهرست سیل هایی که تا سال ۱۳۵۰ قمری در مکه جاری شده و در کتاب های تاریخ ثبت گردیده، به هشتاد و پنج می رسد. [۳]
ازرقی، اخبار مکه، ملحقات، ج۲، ص۳۲۶.
[۴]
محمدهادی امینی، مقاله حوادث تاریخی مکه، فصلنامه میقات حج ش ۱، ص ۷۲ ـ ۶۸.
بعد از آن هم در سال ۱۳۸۴ سیل مهمی در مکه جاری شد که عکس های آن باقی و موجود است. به هر روی، کعبه پس از بنای آن در سال ۱۰۴۰ تاکنون، تنها اصلاحات جزئی، بر روی آن انجام گرفته و تعمیر شده است. ۵.۲ - ترمیم سقفیکی از مهم ترین این ترمیم ها، اقدامی است که در سال ۱۳۷۷ قمری به دستور ملک سعود بن عبدالعزیز برای اصلاح سقف کعبه صورت گرفت. در این اقدام، سقف پیشین به طور کلی برداشته شد و پس از ترمیم دیوارها، مجدداً سقف تازه ای زده شد. در ادامه همین تعمیرات، داخل کعبه و ناودان و پله های داخل، برای رسیدن به سقف و ستون های نگاه دارنده سقف نیز ترمیم شد. ترمیم کعبه در سال های ۱۴۱۵ ـ ۱۴۱۷ هجری قمری با گذشت بیش از ۳۷۵ سال از بنای آخرینِ کعبه، که به سال ۱۰۴۰ هجری صورت گرفت، دیواره های داخلی و خارجی کعبه، دستخوش برخی تغییرها و دگرگونی ها شد که ضرورت ترمیم آن را ایجاب می کرد; از جمله برخی از سنگ های بیرونی دیوار، دچار خوردگی هایی شده بود که بی توجهی به آن، کار درستی به نظر نمی رسید. به همین دلیل، در سال ۱۴۱۴ هجری بنا شد تا اصلاحاتی در مجموع بنای کعبه صورت گیرد. این اصلاحات شامل پر کردن خلأ میان سنگ ها و اصلاح شکستگی آنها با جنس خود آن سنگ ها بود که از کوه های مکه گرفته شده بود. بندهای میانی سنگ ها با ملاط مخصوص، به رنگ مایل به سفید، به صورت خطوطی مستقیم کشیده شد و ظاهر کعبه به صورت یک بنای تازه درآمد; در حالی که بنا، همان بنای کهن باقی ماند. در سال ۱۴۱۵ مرمت بیرونی دیوارهای کعبه به پایان رسید، در حالی که زائران می توانستند کارهای انجام شده را مشاهده کنند. پس از آن اندیشه بازسازی جدی کعبه مطرح شد تا هم خرابی های موجود رفع شود و هم زمینه های خرابی های بعدی از میان برود. فواصل موجود میان الواح و کتیبه های موجود در داخل کعبه با سنگهای اصلی، زمینه رشد موریانه و انواع قارچها را فراهم کرده بود که می بایست از میان می رفت. این اقدامات، فرصتی را می طلبید که به ماه آغازین سال ۱۴۱۷ق. موکول شد. مسئولیت اصلاحات را مؤسسه بن لادن عهده دار شد و با کشیده شدن یک دیوار بلند در اطراف کعبه، مهندسان و کارگران در دهم محرم به سرعت مشغول به کار شدند. ابتدا تمام الواح یادگاری و تاریخدار از داخل کعبه جمع آوری و در جای دیگری نگهداری شد. سقف کعبه و نیز سه ستون چوبی به طور کامل برداشته شدند و از نو تجدید گردیدند. سطوح داخلی دیواره های کعبه نیز به همان شکل که سطح خارجی آن ترمیم شده بود، اصلاح گردید. تمام سنگ هایی که برای اصلاح ملاط های آن برداشته می شد، ابتدا به ترتیب شماره گذاری شده و دقیقا پس از اصلاح سرجایش گذاشته می شد. طبعا ملاطها نیز عوض می شدند تا حالت چسبندگی خود را حفظ کنند. این اصلاحات به تدریج و بخش بخش انجام می شد تا در حین کار استحکام بنا حفظ شود. بدین صورت که اصلاح دیواره ها، از رج های بالایی آغاز شد تا به آخرین رج در دیوار که همسطح کف کعبه بود، ختم گردید. برای سقف کعبه نیز که مهم ترین ماده آن چوب است، پس از مشورت های فراوانی که با مراکز مختلف صورت گرفت، بنا شد چوبهایی بکار رود که ضمن داشتن مقاومت بالا حالت انقباضی کمتری داشته و بتوانند در برابر موریانه و قارچ و نیز آب و هوای عربستان مقاومت کنند. قطعه های چوب عمدتا از چوبهایی انتخاب شد که دارای طول ده متر و عرض دست کم یک متر بود. این چوبها از جنگل های برمه انتخاب شده و پس از آماده سازی به جده و از آنجا به مکه انتقال داده شد. پس از اصلاح وضع داخل کعبه و سقف آن، حجر اسماعیل هم به طور کامل بازسازی شد و سنگهای بکار رفته در اصل دیوار و نمای خارجی آن، تعویض گردید. [۵]
فصلنامه میقات حج، ش۳۶، مقاله آخرین توسعه و مرمت کعبه از عبیدالله محمد امین کردی، ص۱۴۴ ـ ۱۲۸.
۶ - پانویس
۷ - منبعآثار اسلامی مکّه و مدینه، رسول جعفریان، ج۱، ص۶۴. |