استخاره
اِسْتِخاره طلب خیر و واگذاری انتخاب کاری به خداوند است هنگامی که انسان در آن کار شک و تردید دارد و خیر و شر آن را با مشورت با دیگران نمی‌تواند تشخیص دهد. استخاره به شکل‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ ازجمله استخاره با نماز و دعا، قرآن، کاغذ (ذات الرِّقاع) و تسبیح.
عالمان دینی برای مشروعیت استخاره به روایات استناد کرده‌اند. شیخ عباس قمی برخی شیوه‌های استخاره را در مفاتیح الجنان آورده است. برخی از آداب استخاره عبارت‌است از: خواندن سوره‌هایی از قرآن، فرستادن صلوات بر پیامبر(ص) و خاندانش و گفتن ذکرهایی خاص.
به‌گفته علامه مجلسی، اصل این است که هرکس برای خود استخاره کند؛ گرچه برخی از عالمان دینی رجوع به دیگران را هم جایز می‌دانند و امروزه استخاره غالباً این‌گونه انجام می‌شود.
استخاره‌های مشهوری از عالمان دینی و دیگران نقل شده است؛ از جمله استخاره عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم برای اقامت در قم و استخاره محمد علی شاه برای به توپ بستن مجلس شورای ملی.
میان استخاره با نماز و دعا، استخاره با قرآن، استخاره ذات‌الرِّقاع (استخاره با کاغذ) و استخاره با تسبیح است. هریک از این اقسام استخاره خود به چند روش می‌تواند انجام شود. در کتاب مفاتیح‌الجنان نوشته شیخ عباس قمی برخی از روش‌های استخاره آمده است.
استخاره با نماز
استخاره با نماز بدین صورت است که فرد دو رکعت نماز به‌جا آورد و پس از نماز به سجده برود و صد بار بگوید: «اَستخیر اللّٰه فی جمیع اُموری خيرةً فی عافیة؛ از خدا در همه امور طلب عافیت می‌کنم». سپس هرچه را که خدا به قلبش انداخت، همان را انجام دهد.
استخاره با قرآن
برای استخاره با قرآن روش‌های مختلفی نقل شده است از جمله:
- برپایه روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده یکی از روش‌های استخاره با قرآن این است که هرگاه شخصی میان انجام یا ترک کاری مردد بود، وقتی برای نماز آماده شد، قرآن را بگشاید و به نخستین چیزی که در آن دید، عمل کند.
- سید بن طاووس از پیامبر اسلام(ص) نقل کرده است هنگامی که خواستی با قرآن تفأل بزنی(استخاره بگیری)، سه مرتبه سوره اخلاص را قرائت کن و سه مرتبه صلوات بفرست و سپس این دعا را «قُلْ اللَّهُمَّ إِنِّی تَفَأَّلْتُ بِکِتَابِکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَيْکَ فَأَرِنِی مِنْ کِتَابِکَ مَا هُوَ الْمَکْتُومُ مِنْ سِرِّکَ الْمَکْنُونِ فِی غَیْبِک» را بخوان و قرآن را بگشا، از سطر اول صفحه اول استخاره خود را بگیر.
- براساس برخی نقل‌ها، پس از گشودن قرآن، هفت یا هشت ورق شمرده می‌شود و استخاره از ورق هفتم یا هشتم گرفته می‌شود.
استخاره با کاغذ
در استخاره با کاغذ یک شیوه این است که دو کلمه «اِفْعَل» (انجام بده) و «لا تَفْعَل» (انجام نده) بر دو ورقه نوشته می‌شود و استخاره‌‌کننده با به‌جای آوردن آدابی خاص یکی از آن دو را برمی‌دارد و به مقتضای آن عمل می‌کند.
ابن ادریس حلی احادیث استخاره با کاغذ را غیرمعتبر دانسته است؛ اما شهید اول دیدگاه او را با این استدلال که استخاره با کاغذ نزد امامیه مشهور است، رد کرده است.
استخاره با تسبیح
استخاره با تسبیح هم ازجمله به این صورت انجام می‌شود: پس از خواندن هریک از سوره‌های حمد(حداقل سه مرتبه و اگر نشد یک مرتبه) و قدر ده مرتبه و نیز خواندن دعایی مخصوص یک قبضه از تسبیح یا تعدادی سنگریزه را جدا کرده و دوتا دوتا می‌شمریم. اگر بازمانده زوج بود، کار مورد نظر را انجام می‌دهیم و اگر فرد بود آن را ترک می‌کنیم یا بالعکس.
به گفته شهید اول، سند استخاره به عدد(تسبیح یا سنگریزه) به رضی الدین آبی می‌رسد. البته سید ابن طاووس سند آن را به ائمه باز گردانده است. و به گفته صاحب جواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، در زمان او علما به این شیوه استخاره می‌کردند.
مشروعیت استخاره
پیش از اسلام، نوعی از استخاره به‌نام استقسام به ازلام رایج بود که به‌وسیله تیرِ کمان انجام می‌شد. شیخ شلتوت عالم اهل سنت، با استناد به آیه ۳ سوره مائده که در آن استقسام به ازلام حرام اعلام شده، استخاره را مصداق نهی این آیه دانسته و آن را عملی نامشروع شمرده است؛ اما آیت‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه، میان استسقام و استخاره تفاوت قائل شده، نظر شیخ شلتوت را رد کرده و برای استحباب استخاره به روایات متعددی استناد کرده است.
آداب و شرایط
برای استخاره، آداب و شرایطی بیان شده که برخی از آنها به‌شرح زیر است:
- مباح‌بودن کاری که برای آن استخاره می‌شود: استخاره برای رفع تردید در کارهای مباح است، نه در کارهای خیر.
- استخاره برای خود: به‌گفته علامه مجلسی حدیثی نیست که در آن شخصی به‌وکالت از دیگری استخاره کرده باشد. بنابراین سزاوارتر آن است که هرکس برای خودش استخاره کند.البته او همچنین از سید ابن طاووس نقل کرده که استخاره برای دیگری را جایز می‌دانست.
- استخاره پس از مشورت: یعنی پیش از استخاره مشورت شود و اگر نتیجه نداد سراغ استخاره رفت.
- مکان استخاره: از نظر شهید اول بهتر است که استخاره با دعا در مسجد و حرم‌ها باشد. در برخی روایات از استخاره در حرم امام حسین(ع) سخن آمده است.
- زمان: فیض کاشانی در کتاب تقویم المحسنین برای استخاره به قرآن، در هر روز هفته ساعاتی را ذکر کرده است؛ اما گفته است ساعات مذکور بین اهل‌ایمان شهرت دارد و در احادیث نیامده است. به‌گفته صاحب‌جواهر، برای نماز استخاره زمان خاصی وجود ندارد. البته درباره استخاره به قرآن نقل شده که وقت نماز انجام شود.
- عمل به استخاره: عمل به استخاره الزام شرعی ندارد، اما بهتر است به آن عمل شود.
خواندن دعاهای مخصوص، قرائت برخی از سوره‌های قرآن و فرستادن صلوات نیز از آدابی است که پیش از استخاره سفارش شده است.
استخاره‌های معروف
برخی از استخاره‌های معروف عبارت‌اند از:
- استخاره‌های محمدعلی شاه قاجار: او برای امور مختلف از جمله به‌توپ بستن مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ش و تبعید برخی از افراد استخاره می‌کرد.
- استخاره ناصرالدین شاه برای قبول حاکمیت ایران بر هرات: در سال ۱۲۹۶ش دولت انگلیس تصمیم گرفت برای مدتی نامعلوم حاکمیت هرات را به ایران بازگرداند، ناصرالدین شاه پس از مشورت‌های زیاد به استخاره متوسل شد.
- استخاره عبدالکریم حائری یزدی برای اقامت در قم: آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم، در ۱۳۴۰ق به قم رفت. در این سفر شماری از علما و اهالی قم از وی خواستند تا در آنجا ساکن شود. او نخست تردید داشت، اما پس از اصرار علما، استخاره کرد و در قم ساکن شد.
- استخاره بزرگان نجف برای ملاقربانعلی زنجانی: او ساکن زنجان بود و با مشروطه موافق نبود. مشروطه‌خواهان می‌خواستند او را در تهران تحت‌نظر نگه دارند، اما بزرگان نجف که طرف‌دار مشروطه بودند، استخاره کردند و براساس آن درخواست کردند که او را به عراق بفرستند.
- استخاره مهندس مهدی بازرگان برای پذیرش پیشنهاد دکتر مصدق برای ریاست هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی.
در کتاب «کندوکاوی درباره استخاره و تفأل» استخاره‌هایی از عالمان شیعی همچون شیخ انصاری، فیض کاشانی، شهید ثانی و سید ابن طاووس ذکر شده است.
کتاب‌شناسی
کتاب‌های مستقلی درباره استخاره نوشته شده است که کتاب استخاره اثر عیاشی و الاستخاره و الاستشاره نوشته زبیری شافعی را از نخستین آثار در این زمبنه دانسته‌اند. برخی دیگر از کتاب‌ها درباره استخاره به‌شرح زیر است:
- فَتحُ الأبواب بَینَ ذَوی الألباب وَ بَینَ رَبّ الأرباب فِی الإستخارات، تألیف سید بن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق): در این کتاب که به‌زبان عربی نوشته شده مشروعیت استخاره و شیوه‌های مختلف آن بیان شده است.
- «کندوکاوی درباره استخاره و تفأل»، نوشته ابوالفضل طریقه‌دار: در این کتاب روش‌های استخاره به مطلق، قلبی، مشورتی، استخاره با قرآن، کاغذ و تسبیح تقسیم شده است.
- اِرشاد المُستَبصِر فی الاِستخارات، از سید عبدالله شُبَّر،
- استخاره با قرآن، تألیف شیخ بهایی،
- استخاره‌نامه، نوشته سید عبدالحسین لاری،
- الاِثارة عن معانی الاِستخاره، اثر فیض کاشانی،
- الاِستخارات، نوشته محمدحسین مرعشی شهرستانی،
- الاستخارات، نوشته احمد بن عبدالسلام البحرانی،
- الاستخاره من القرآن المجید و الفرقان الحمید، اثر میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی،
- جواز الاِستقسام بالازلام و الاستخاره، تألیف لطف الله صافی گلپایگانی،
- مَفاتیح‌الغیب در آداب استخاره، از محمدباقر مجلسی،
- مِفاتح‌الغیب فی الاِستخاره و الاِستشاره، نوشته کفعمی.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نگاه کنید به قمی، مفاتیح‌الجنان، ۱۳۷۶ش، ص۸۴۲تا۸۵۱، حاشیه کتاب.
- ↑ ابنادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: ابن طاووس، فتح الابواب، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۷ - ۲۷۹.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۱۰.
- ↑ ابن طاووس، فتح الابواب، ۱۴۰۹ق، ص۱۵۶.
- ↑ نگاه کنید به: ابن طاووس، فتح الابواب، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۸و ۲۷۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۷۳.
- ↑ ابنادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۱۳و۳۱۴.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۶-۲۶۷.
- ↑ شهید اول، ذکری لشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۹و۲۷۰.
- ↑ شهید اول، الذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۹.
- ↑ شهید اول، الذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۱۶۳.
- ↑ ابن‌حبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیده، ص۱۹۶.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ عباسی‌مقدم، «بررسی مبانی و ماهیت استخاره»، ص۳۲.
- ↑ گلپایگانی، بحوث حول الاستسقام (مشروعیة الاستخاره)، ص۸-۱.
- ↑ گلپایگانی، بحوث حول الاستسقام (مشروعیة الاستخاره)، ص۷تا۹.
- ↑ «دعانویسی و استخاره»، دفتر حفظ و نشر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۸، ص ۲۸۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۸، ص ۲۸۵.
- ↑ «دعانویسی و استخاره»، دفتر حفظ و نشر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ شهید اول، ذکری‌الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۷.
- ↑ شهید اول، ذکری‌الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۷.
- ↑ فیض کاشانی، تقویم‌المحسنین، ۱۳۱۵ق، ص۵۸و۵۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۱۵۵.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۱۰.
- ↑ «دعانویسی و استخاره»، دفتر حفظ و نشر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۷۳.
- ↑ شهید اول، الذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۷۲.
- ↑ توکلی، «ورقی از تاریخ مشروطه، چند استخاره از محمدعلی شاه با جواب‌های آنها»، ص۵۷.
- ↑ تیموری، ««ناصرالدین شاه و استخاره برای قبول حاکمیت ایران بر هرات»، ص۲۶۵.
- ↑ تیموری، «ناصرالدین شاه و استخاره برای قبول حاکمیت ایران بر هرات»، ص۲۵۲-۲۵۳.
- ↑ طریقه‌دار، کندوکاوی درباره استخاره و تفأل، ۱۳۷۷ش، ص۳۸.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۳۵۲و۳۵۳.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ طریقه‌دار، کندوکاوی درباره استخاره و تفأل، ۱۳۷۷ش، ص۲۵تا۷۷.
- ↑ طریقه‌دار، کندوکاوی درباره استخاره و تفأل، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۱-۱۱۳.
- ↑ سه مرتبه: اللهم إني أستخيرك لعلمك بعاقبة الأمور، و أستشيرك لحسن ظني بك في المأمول و المحذور. اللهم إن كان الأمر الفلاني مما قد نيطت بالبركة اعجازه و بواديه، و حفّت بالكرامة أيامه و لياليه، فخر لي اللهم فيه خيرة ترد شموسه ذلولا، و تقعض أيامه سرورا. اللهم إما أمر فائتمر، و اما نهي فانتهي. اللهم إني أستخيرك برحمتك خيرة في عافية؛ خدایا من از تو درخواست خیر مى‌کنم براى آگاهى‌ات به عاقبت کارها، و با تو مشورت مى‌کنم براى خوش‌گمانى‌ام به تو در آنچه مورد آرزو و بیم است. خدایا اگر این کار از آنهایى است که آغاز و انجامش به برکت بسته شده و روزها و شب‌هایش به کرامت پیچیده گشته، پس برایم اختیار کن. خدایا در آن خیرى باشد که سختى‌اش را سهل و نرم کنى و روزهایش را به شادمانى بازگردانى. خدایا اگر دستور است، انجامش دهم، اگر نهى است، خوددارى نمایم. خدایا به‌رحمتت خیرجویى مى‌کنم، خیرى در عافیت (شهید اول، ذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۶۹و۲۷۰).
- ↑ استقسام در لغت به‌معنای تمایل به انجام یکی از دو کار یا انتخاب یکی از دو چیز، و نیز طلب تعیین سهم خود از سهام دیگران، و هم چنین کوشش و جست‌جو برای دانستن مقدار سهم خود از سهام دیگران معنی شده است.
- ↑ کریمی جهرمی از مرتضی حائری، فرزند شیخ عبدالکریم حائری نقل کرده كه پدرش پس از اصرار عدّه ای از علما و اهالی (قم و تهران)، بالای سر حضرت معصومه عليها السلام برای ماندن در قم استخاره کرده و اين آيه آمده بود: «وَأتُؤني بِأَهْلِكُمْ اَجْمعينَ» سوره یوسف آیه۹۳اين آيه خطاب به حضرت يوسف است که به برادران خود فرمود: «همه اهل و بستگان خود را نزد من بياوريد».
منابع
- ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابنادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌حبیب، محمد بن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده، بی‌تا.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، فتح الابواب بین ذوی الاباب و بین رب الارباب، تحقیق و تصحیح حامد خفاف، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- اسفندیاری، آمنه، ، وبگاه تبیان، تاریخ درج مطلب: ۱۳ تیر ۱۳۹۱ش، تاریخ مشاهده: ۳۰ تیر ۱۳۹۸ش.
- ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- توکلی، احمد، ورقی از تاریخ مشروطه: چند استخاره از محمدعلی‌شاه با جواب‌های آنها، در مجله یادگار، شماره ۴۸ و ۴۹، فروردین و اردیبهشت ۱۳۲۸ش.
- تیموری، ابراهیم، «ناصرالدین شاه و استخاره برای قبول حاکمیت ایران بر هرات»، در مجله بخارا، شماره ۱۰۰، خرداد و تیر ۱۳۹۳ش.
- جصاص، احمد بن علی، احکام‌القرآن، تحقیق محمد صادق قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- «دعانویسی و استخاره»، ، تاریخ مشاهده: ۳۰ تیر ۱۳۹۸ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا: مقالات و مباحث شخصیت‌شناسی و کتاب‌شناسی، قم، انتشارات مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، ۱۳۹۳ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری‌الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، ۱۴۱۹ق.
- ، در دایرة المعارف بزرگ قرآن، تاریخ مشاهده: ۳۰ تیر ۱۳۹۸ش.
- طریقه‌دار، ابوالفضل، کندوکاوی درباره استخاره و تفأل، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌‌الاحکام، تصحیح حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- عباسی‌مقدم، مصطفی، «بررسی مبانی و ماهیت استخاره»، در مجله مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره ۴۲، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
- فیض کاشانی، تقویم‌المحسنین، در کتاب توضیح‌المقاصد به ضمیمة تقویم‌المحسنین، نوشته شیخ بهایی، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۱۵ق.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تصحیح حسین استادولی، قم، صدیق، چاپ اول، ۱۳۷۶ش
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
پیوند به بیرون