قبله
قبله، در اصطلاح اسلامی، به کعبه گفته می‌شود که مسلمانان برخی از اعمال عبادی و غیرعبادی خویش را رو به سوی آن انجام می‌دهند. تا پیش از سال دوم هجری، مسجد الاقصی قبله مسلمانان بود ولی با نزول آیه ۱۴۴ سوره بقره، جهت قبله به سمت کعبه تغییر یافت. در فقه شیعه و سنی، احکام بسیاری درباره قبله وجود دارد از جمله در بحث نماز، دفن میت و ذبح حیوانات.
قبله اول و تغییر آن
قبله در لغت به معنای سمت و جهت استو در اصطلاح به کعبه یا جهتی گفته می‌شود که کعبه در آن قرار دارد.
پیامبر(ص) در مکه و سال‌های نخست پس از هجرت در مدینه، به سوی بیت المقدس نماز می‌گزارد؛ اما خواستِ قلبی او نماز‌گزاردن به سوی کعبه بود و بدین جهت در انتظار وحی و تغییر قبله به سر می‌برد. خداوند با نزول آیه قبله، او را خشنود کرد و به تغییر قبله به سوی مسجدالحرام فرمان داد:
- قَد نَرَی تَقَلُّبَ وَجهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبلَةً تَرضَاهَا فَوَلِّ وَجهَکَ شَطرَ المَسجِدِ الحَرَامِ وَحَیثُ مَا کُنتُم فَوَلُّوا وُجُوِهَکُم شَطرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُوا الکِتَابَ لَیعلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِن رَّبِّهِم وَمَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یعمَلُونَ؛ نگریستنت را به اطراف آسمان می‌بینیم. تو را به سوی قبله‌ای که می‌پسندی می‌گردانیم. پس روی به جانب مسجدالحرام کن. و هر جا که باشید روی بدان جانب کنید. اهل کتاب می‌دانند که این دگرگونی به حق و از جانب پروردگارشان بوده است. و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.
مفسران درباره زمان و مکان نزول آیه قبله و تغییر آن، اتفاق نظر ندارند و زمان آن را بین ۶ تا ۱۹ ماه پس از هجرت یاد کرده‌اند. علامه طباطبایی معتقد است که صحیح‌ترین قول برای زمان تغییر قبله ماه رجب سال دوم از هجرت، یعنی ماه هفدهم از هجرت می‌باشد.
مکان نزول و جاری شدن حکم تغییر قبله، بر پایه نقل‌های گوناگون، یا مسجد محله بنی سَلِمه در شمال غربی مدینه است که به «مسجد القبلتین» مشهور است، یا مسجد قبیله «بنی سالم بن عوف» که پیامبر(ص) نخستین نماز جمعه را در آن گزارد و یا مسجد خود پیامبر(ص) دانسته شده است.
موارد رعایت قبله
مواردی که رعایت قبله واجب است:
نمازهای واجب
نمازهای واجب و قضای آنها و نماز احتیاط و سجده و تشهد فراموش شده رو به قبله انجام می‌شوند، یعنی باید طوری ایستاد که مردم بگویند رو به قبله ایستاده است. بیشتر مراجع تقلید معتقدند لازم نیست زانو و نوک پاها رو به قبله باشند. در نمازهای مستحبی هرچند بهتر است، ولی لازم نیست رو به قبله خوانده شوند.
کسی که نمی‌تواند ایستاده یا نشسته نماز بخواند، باید در حال نماز به پهلوی راست طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر ممکن نیست باید به پهلوی چپ طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر نتوانست باید به پشت بخوابد به طوری که کف پای او رو به قبله باشد.
جان دادن، نماز و دفن مردگان
- احتضار: مسلمانی که در حال جان دادن است را باید به پشت بخوابانند؛ به طوری که کف پاهایش به طرف قبله باشد.
- نماز میت: کسی که بر میت نماز می‌خواند، باید رو به قبله باشد و واجب است میت را مقابل او به پشت بخوابانند، به طوری که سر او به طرف راست نمازگزار و پای او به طرف چپ نمازگزار باشد.
- به‌خاک‌سپاری: میت را باید در قبر به پهلوی راست طوری بخوابانند که جلوی بدن او رو به قبله باشد.
ذِبح و نَحر حیوانات
در موقع سر بریدن حیوانات (ذِبح شرعی) یا نحر شتر، باید جلو بدن حیوان رو به قبله باشد.
موارد استحباب رعایت قبله
مواردی که رعایت قبله مستحب است:
- در حال دعا
- در حال قرائت قرآن
- در حال ذکر
- در حال تعقیبات نماز
- در حال سجده شکر
- در حال سجده واجب قرآن (عزائم)
- در حال نشستن یا خوابیدن
موارد حرمت و کراهت رو به قبله بودن
هنگام دفع ادرار و مدفوع باید طرف جلو بدن، یعنی شکم و سینه رو به قبله یا پشت به قبله نباشد و احتیاط واجب آن است که بچه را برای این کار رو به قبله یا پشت به قبله ننشانند، ولی اگر خود بچه بنشیند، لازم نیست جلوی او را بگیرند.
- مواردی که رو به قبله بودن مکروه است:
۱-در حال پوشیدن شلوار ۲- در حال جِماع (همبستری) ۳-در هر حالی که منافات با شأن قبله داشته باشد.
روش‌های شرعی تشخیص قبله
- اطمینان خود شخص به جهت قبله
- بیان دو شاهد عادل که خودشان جهت قبله را یافته باشند.
- گفته کسی که از روی قواعد علمی قبله را تشخیص می‌دهد و گفته او اطمینان‌آور است.
- اگر هیچ‌کدام از سه مرحله قبلی وجود نداشت، به ظن و گمان خود عمل می‌کند و در صورت امکان باید راهی را انتخاب کند که دقت بیشتری دارد.
در صورتی که شخص نتوانست جهت قبله را پیدا کند، لازم است به چهار طرف نماز بخواند. در داخل خود کعبه به هر سمتی می‌توان نماز خواند.
- قبله در سفرهای فضایی: برخی معتقدند در سفرهای فضایی اگر به سمت کره زمین بایستند، رو به قبله ایستاده‌اند، ولی اگر نتوانستند جهت کره زمین را تشخیص دهند، باید به چهار جهت نماز بخوانند
روش‌های علمی قبله‌یابی
از دیرباز راه‌های گوناگونی برای تشخیص جهت قبله وجود داشت که بسیاری از آنها مبتنی بر جایگاه ستارگان در آسمان به ویژه ستاره قطبی بود.
- ستاره قطبی: در نیمکره شمالی زمین یکی از ساده‌ترین راه‌های یافتن ستاره قطبی, دیدن صورت فلکی دُبِّ اکبر (خرس بزرگ) و همچنین صورت فلکی ذاتُ الکُرسی است. صورت فلکی خرس بزرگ را به صورت یک ملاقه در آسمان می‌توان یافت. اگر فاصله دو ستاره نوک این ملاقه را ۵ برابر کنید و ادامه دهید، به ستاره قطبی می‌رسید. ستاره قطبی، اولین ستاره صورت فلکی دُبِّ اصغر(خرس کوچک) است. صورت فلکی ذات الکرسی، ۵ ستاره دارد که به صورت M یا W قرار گرفته‌اند. اگر ستاره وسط W (راس زاویه وسطی) را ۵ برابر فاصله آن نسبت به ستاره‌های اطراف به سمت جلو ادامه دهیم، به ستاره قطبی می‌رسیم. صورت فلکی ذات الکرسی و دب اکبر تقریبا رو به روی هم قرار گرفته‌اند و بنابراین با یافتن یکی، دیگری هم به راحتی قابل یافتن است. این دو صورت فلکی هیچگاه غروب نمی‌کنند و همیشه در یک شب صاف قابل رؤیتند. پس از یافتن ستاره قطبی که در شمال قرار دارد، رو به جنوب می‌ایستیم و با دانستن مقدار انحراف قبله از جهت جنوب به سمت غرب که برای شهرهای مختلف ایران از ۱۷ درجه برای ارومیه تا ۷۲ درجه برای زاهدان متفاوت است، جهت قبله را مشخص می‌کنیم.
- سایه نور خورشید یا ماه: یکی از شیوه‌های دقیق جهت‌یابی قبله، استفاده از سایه شاخص به هنگام اذان ظهر مکّه در دو روز خاص از سال است. خورشید در این هنگام بر مکه عمود می‌تابد و سایه‌ای برای کعبه وجود ندارد. برای کسانی که در شمال مکه قرار دارند (مانند ایران)، سمت سایه خورشید هنگام ظهر در مکه دقیقا به سمت کعبه خواهد بود. این دو روز، ۷ خرداد ساعت ۱۳ و ۴۸ دقیقه و ۲۵ تیر ساعت ۱۳ و ۵۷ دقیقه به وقت رسمی ایران است. این دو تاریخ در بعضی سال‌ها گاهی یک روز جلوتر هستند، البته برای قبله‌نمایی در مقیاس معمولی، تفاوت چشمگیری در روز قبل یا بعد این دو تاریخ وجود ندارد و روزهای همجوار تنها یک دقیقه تفاوت زمانی نشان می‌دهند.
- قطب‌نماهای مغناطیسی: پس از اختراع قطب‌نما، این وسیله جایگزین مناسبی برای روش‌های سابق قبله‌یابی شد. امروزه با توجه به میدان‌های مغناطیسی دستگاه‌های مختلف برقی و آهن‌آلات به کار رفته در ساختمان، این قطب‌نماها دقت گذشته را ندارند.
- استفاده از ساعت عقربه‌ای: در هنگام روز، ساعت را به طور افقی گرفته و عقربه ساعت شمار را به طرف خورشید قرار می‌دهیم. نیمساز زاویه بین عقربه ساعت‌شمار و علامت ساعت دوازده، سمت جنوب را نشان خواهد داد و با دانستن زایه قبله از جنوب، جهت قبله مشخص خواهد شد. در صورت استفاده از ساعت‌های دیجیتالی، برای تعیین جهت کافی است که ساعت را خوانده و سپس روی کاغذ ساعتی عقربه‌دار که همان ساعت را نشان می‌دهد رسم کرده و جهت جنوب را مشخص کنیم.
- نرم افزارهای جدید: برخی از نرم افزارها (به ویژه برای گوشی‌های هوشمند) در هر لحظه از شبانه‌روز که ماه یا خورشید قابل مشاهده باشند، زاویه و جهت قبله را برای شهرهای مختلف نشان می‌دهند.
- گوگل مپ: با گسترش اینترنت و نقشه‌های ماهواره‌ای، به راحتی می‌توان جهت دقیق قبله را مشخص کرد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الصحاح، ج ۵، ص۱۷۹۵؛ لسان العرب، ج ۱۱، ص۵۳۷-۵۴۵، «قبل»
- ↑ مفردات، ص۳۹۲، «قبل»؛ جواهر الکلام، ج ۷، ص۳۲۰.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۴۴
- ↑ . وفاء الوفاء، ج ۱، ص۲۷۸؛ المیزان، ج ۱، ص۳۳۳؛ جامع البیان، ج ۲، ص۲۸؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۱۴.
- ↑ طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۹۷.
- ↑ . الطبقات، ج ۱، ص۱۸۶؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۲؛ الکشاف، ج ۱، ص۲۰۲.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص۲۶۸.
- ↑ الدرة الثمینه، ص۱۱۵؛ عیون الاثر، ج ۱، ص۳۰۸.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص۶۳؛ الاعلام الوری، ج ۱، ص۱۵۴.
- ↑ الطبقات، ج ۱، ص۱۸۶؛ وفاء الوفاء، ج ۱، ص۲۷۸.
- ↑ ، سایت اسلام‌کوئست.
- ↑ ، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ ، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ شاخص، چوب یا هر چیز دیگری است که عمود بر زمین قرار دارد
- ↑ ، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی نجومی.
- ↑ ، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑
- ↑ و و
منابع
- ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
- ابن سید الناس، عیون الاثر، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.
- ابن منظور، لسان العرب، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ق.
- ابن نجار، محمد، الدرة الثمینه، به کوشش شکری، بیروت، دارالارقم.
- جوهری، الصحاح، به کوشش احمد العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- راغب اصفهانی، مفردات، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- زمحشری، محمد بن عمر، الکشاف، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
- سمهودی، وفاء الوفاء، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، احمد، إعلام الوری، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.