خشوع

خُشوع به‌معنای فروتنی و تواضع، حالتی در انسان است که از عظمت طرف مقابل ایجاد می‌شود. خشوع را حالتی در قلب دانسته‌اند که به خضوع در اعضای بدن منجر می‌شود. خشوع ثمره ایمان و نتیجه یقین به جلال حق، غیب و قیامت است.

خشوع در نماز با خشوع دل (توجه تام به معبود) و خشوع اعضا و جوارح (انداختن سر به پایین، نگاه به محل سجده و وقار اعضا) حاصل می‌شود. در آیات قرآن از واژه خشوع برای توصیف وضعیت و حالت خاص انسان‌ها در زمان حشر و قیامت استفاده شده است.

ابن‌عباس خاشعین در آیه ۴۵ سوره بقره را درباره پیامبر(ص) و علی(ع) دانسته است. امام سجاد(ع) نیز در دعای ابوحمزه ثمالی از قلبی که خشوع ندارد به خداوند پناه می‌برد.

مفهوم شناسی

خشوع به معنای فروتنی، تواضع و افتادگی، چشم به زمین دوختن و صدا را پایین آوردن است. وقتی گفته می‌شود فلانی در نماز خشوع دارد یعنی با قلبش متوجه نماز است که حالتی است در بدن، چشم و صدا.

گفته‌اند «خشوع به معنای خوف و خشیت از خداست» یا «چشم فرو بستن و خفض جناح و تواضع است». یا تأثیری است که مقهور از قاهر به خود می‌گیرد به طوری که او را از هر چه غیر اوست منقطع می‌کند. نیز گفته‌اند خشوع تذلل و خود را کوچک کردن است.

خشوع در نماز

برخی گفته‌اند خشوع در نماز به معنای نگاه به محل سجده می‌باشد. در شأن نزول آیه «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» گفته شده پیامبر اکرم(ص) در نماز به آسمان نگاه می‌کرد و چون این آیه نازل شد، سرش را پائین می‌انداخت و به محل سجده نگاه می‌فرمود.

ملا احمد نراقی حضور قلب در نماز را فارغ ساختن دل از غیر نماز می‌داند تا اینکه نماز گزار بداند که چه می‌کند و چه می‌گوید و فکر او به جایی دیگر نرود و اقبال و توجّه به نماز خود داشته باشد. او می‌گوید این را «خشوع دل» نیز گویند، زیرا مطلوب در نماز دو نوع از خشوع است:

یکی «خشوع دل» که عبارت است از اینکه آدمی جمیع حواس خود را متوجّه نماز سازد و همه فکر و همّ او نماز باشد و در دل او به جز معبودش کسی دیگر نباشد.
دیگری «خشوع جوارح و ظاهر» که عبارت است از این که مقابل قبله راست بایستد با وقار و خضوع. دست‌های خود را بر ران‌های خود مقابل زانو گذارد و پاهای خود را گشاده از یکدیگر گذارد. انگشتان پای خود را رو به قبله بدارد. چشم بر موضع سجده اندازد و التفات به چیز دیگر نکند و با ریش و انگشت خود بازی نکند و امثال این‌ها.

خشوع قلب

بر اساس روایات خشوع حالتی برای قلب است که خضوع اعضا و جوارح از آن نشأت می‌گیرد. طبرسی، مفسر شیعی، از مجاهد بن جبر نقل کرده که خشوع به معنای خوف دائم در قلب است. طبق فرموده پیامبر کسی که پیکرش بیش از دلش خاشع باشد، این خشوع منافقانه است.

امام سجاد(ع) نیز در دعای ابوحمزه ثمالی از قلبی که خشوع ندارد به خداوند پناه می‌برد: و أَعوذ بک مِن نفسٍ لا تَقنَعُ و بَطنٍ لا یشبع و قلبٍ لا یخشع. ترجمه: خدایا! به تو پناه می‌برم از نفسی که قانع نمی‌شود و شکمی که سیر نمی‌شود و دلی که خاشع نمی‌شود.

ارتباط خشوع و خضوع

خضوع حالت انکسار در اعضا و جوارح بدن است. نقل شده است شخصی نماز می‌خواند و با ریش خود بازی می‌کرد حضرت رسول(ص) فرمود: اگر قلبش خاشع می‌شد جوارحش نیز خاشع می‌شد. خضوع آن خشوعی را گویند که در مقام عمل اثرش هویدا شود، به خلاف خشوع که به معنای نوعی متاثر شدن درونی است، که از مشاهده عظمت و کبریایی در دل پدید می‌آید.

عوامل خشوع

آن چه که موجب پیدایش خشوع در انسان می‌شود عبارتند از:

قرائت قرآن : طبق آیه شریفه «وَ یخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یبْکُونَ وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً» اهل علم موقعی که آیات شریفه را استماع می‌کنند به خاک می‌افتند با حال گریان و خشوع آنها زیاد می‌گردد.
ایمان به قیامت: قرآن کریم در توصیف خاشعان می‌فرماید: آنان کسانی هستند که به ملاقات پروردگارشان و بازگشت به سوی او ایمان دارند: «الَّذِینَ یظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیهِ راجِعُون»

خشوع در قیامت

برخی از آیات قرآن کریم در تصویر قیامت و اوضاع انسان‌ها در آن روز، از حالت خشوع یاد کرده‌اند که حاکی از وضعیت و حالت خاص انسان‌ها در زمان حشر و قیامت است.

خشوع چشم‌ها: «خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»؛ شکستگی و تأثر قلب از عظمت آنچه می‌بینند در چشم‌هایش هویدا می‌شود.
خشوع چهره‌ها: «وُجُوهٌ یوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ»: چهره‌هایی که در این روز ذلیل و سر شکسته است، یعنی به واسطه عذاب و شدایدی که آنها را فرا می‌گیرد، ذلیل و خوارند.
خشوع صداها: «خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمن فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسا»: آن روز صداها به خاطر استغراق در مذلت و خواری در برابر خدای تعالی آن چنان آهسته می‌شود که هیچ شنونده‌ای جز صدایی خفیف نمی‌شنود.

خشوع و اهل بیت

ابن‌عباس دربارهٔ آیه «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِین» می‌گوید: خاشع یعنی ذلیل در نماز و مراد از آن پیامبر و علی است. و از امام باقر(ع) نقل شده است که «الَّذِینَ یظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیهِ راجِعُون» دربارهٔ علی و عثمان بن مظعون و عمار یاسر و یاران آنهاست.

از امیر المومنین(ع) نقل شده است در آیه ۴۵ سوره بقره، نماز، اقامه ولایت من است؛ برای همین فرموده است: انجام آن (=إِنَّها) سنگین و دشوار است و نفرمود آن دو (صبر و نماز)؛ چرا که پذیرش و حمل ولایت سنگین‌تر است و خاشعان شیعیان بینای ما هستند.

خشوع مستحب

در برخی از روایات و کتب فقهی بیان شده است که اظهار خشوع در برخی مواقع امری مستحب است، از جمله: هنگام ورود به مسجد، حرم مکه، شهر مکه، مسجدالحرام، کعبه،مشاهد مشرفه معصومان(ع) و هنگام زیارت ایشان؛ هنگام تلاوت قرآن و گفتن ذکر و خواندن دعا؛ هنگام بیرون رفتن به صحرا برای نماز استسقا، وقت ورود نمازگزار به مصلای خود؛ در نماز، به ویژه در حال قیام که با حالت خضوع به محل سجده‌اش نگاه کند، در طواف و اعتکاف.

پانویس

↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.
↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۸، ص۷۱ (ذیل ماده خشع).
↑ الطریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۳۲۱ (ذیل ماده خشع).
↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۰۶.
↑ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۱۴.
↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۷.
↑ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰، ق، ج۲۷، ص۵۶۷.
↑ الطریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۳۲۱ (ذیل ماده خشع)؛ طباطبایی، ترجمه المیزان، ج۱۵، ص۱۴.
↑ نراقی، معراج السعاده، هجرت، ص۸۴۴.
↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷.
↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۹۶.
↑ سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۵–۳۳۴..
↑ طیب، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۵۶.
↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۱۶۶.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۲۴.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۲۶.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۲۱۱.
↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵.
↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵.
↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۲.
↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۳.
↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۶.
↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۰.
↑ حلّی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۲۱۲.
↑ کابلی، مناسک حج‌، ۱۴۲۶ق، ص۱۵۶.
↑ لنکرانی، اعتکاف و احکام آن، ۱۴۲۷ق، ص۶۴.

منابع

ثقة الاسلام کلینی، الکافی، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام‌، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام‌، چ۱، ۱۴۲۶ق.
حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۴۱۱ق.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر منتهی المطلب فی تحقیق المذهب‌، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة‌، چ۱، ۱۴۱۲ق.
رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چ۳، ۱۴۲۰ق.
سید بن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، بیروت، چاپ اعلمی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق..
طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی سید محمد باقر، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ۵، ۱۳۷۴ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چ۳، ۱۳۷۲ش.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار المعرفه، چ۱، ۱۴۱۲ق.
طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی تهران، کتابفروشی مرتضوی، چ۳، ۱۳۷۳ش.
طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چ۲، ۱۳۷۸ش.
شهید ثانی، زین الدین بن علی‌، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‌، ۱۴۱۲ق.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چ۱، ۱۳۶۴ش.
کابلی، محمد اسحاق، مناسک حج‌، قم، مولف، ۱۴۲۶ق.
لنکرانی، محمد فاضل، اعتکاف و احکام آن، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چ۱، ۱۴۲۷ق.
مجلسی، محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعاده، تهران، هجرت.

پیوند به بیرون

منبع مقاله:

[1] دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.

[2] ابن‌منظور، لسان العرب، ج۸، ص۷۱ (ذیل ماده خشع).

[3] الطریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۳۲۱ (ذیل ماده خشع).

[4] طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۰۶.

[5] الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۱۴.

[6] طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۷.

[7] رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰، ق، ج۲۷، ص۵۶۷.

[8] الطریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۳۲۱ (ذیل ماده خشع)؛ طباطبایی، ترجمه المیزان، ج۱۵، ص۱۴.

[9] نراقی، معراج السعاده، هجرت، ص۸۴۴.

[10] طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۷.

[11] کلینی، الکافی، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۹۶.

[12] سیدبن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۵–۳۳۴..

[13] طیب، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۵۶.

[14] طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۱۶۶.

[15] طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۲۴.

[16] طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۲۶.

[17] طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۲۱۱.

[18] حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵.

[19] حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵.

[20] مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۲.

[21] طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۳.

[22] شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۶.

[23] جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۰.

[24] حلّی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۲۱۲.

[25] کابلی، مناسک حج‌، ۱۴۲۶ق، ص۱۵۶.

[26] لنکرانی، اعتکاف و احکام آن، ۱۴۲۷ق، ص۶۴.