تکبیر

نیایش

نمازهای مستحب نافله‌های روزانه•عید•جعفر طیار•استغاثه•استسقاء

دعاها کمیل•توسل•افتتاح•ابوحمزه•عرفه•ندبه•سمات•فرج

مناجات‌ها مناجات خمس عشر•مناجات شعبانیه

زیارات مشهور عاشورا•وارث•امین‌الله•جامعه کبیره•آل‌یاسین

اذکار تکبیر•تحمید•تهلیل•تسبیح•تسبیحات حضرت زهرا•صلوات•ذکر یونسیه•استغفار•تعقیبات

کتاب‌های دعا مفاتیح الجنان•صحیفه سجادیه•مصباح المتهجد•اقبال الاعمال•مفتاح الفلاح

روزها و ماه‌ها شب قدر•نیمه شعبان•روز عرفه•رمضان•رجب•ذی‌الحجه•لیلةالرغائب

مفاهیم وابسته دعا•مناجات•زیارت•عبادت•تسبیح•استجابت دعا•التماس دعا

تکبیر، در لغت به معنای بزرگ شمردن، بزرگ داشتن خداوند، به بزرگی یادکردن و الله اکبر گفتن است و تنها یک بار در قرآن ذکر شده است.

ذکر اللّهُ أَکبَر دارای فضیلت و ثواب فراوانی است و گفتن؛ بلکه مداومت بر آن در همه احوال، مستحب است. گفتن الله اکبر در آغاز نماز و در تسبیحات اربعه به عنوان جزیی از آن واجب است. الله اکبر جزیی از اذکار مستحب مانند تسبیحات حضرت فاطمه(س) و نیز از فصول اذان و اقامه به‌شمار می‌رود.

واژه تکبیر از صدر اسلام تا به امروز در جنگ‌ها و اجتماعات مسلمانان، به شعاری رایج بدل شده است و در پرچم کشورهای ایران، افغانستان و عراق به کار رفته است.

مفهوم شناسی

تکبیر در لغت به معنای بزرگ شمردن است. در متون دینی، تکبیر به معنای بزرگ داشتن یا به بزرگی یادکردن خدا آمده و ظاهراً معنای لغوی این واژه متأثر از کاربرد دینی آن است؛ زیرا معنای لغوی تکبیر (به لحاظ ریشه اشتقاقی آن) بزرگ داشتن هر کس یا هر چیز است.

در قران نیز واژه تکبیر تنها یک بارآمده است. که به معنای تعظیم و بزرگ دانستن خداوند و مطابق برخی روایات، به معنای الله اکبر گفتن است؛ جمع میان این دو وجه امکان‌پذیر است.

در متون حدیثی، تکبیر غالباً مترادفِ الله اکبر گفتن یا بزرگ دانستن و تعظیم خداوند است؛ چنان‌که در روایتی به معنای بزرگ شمردن خداوند آمده، به سبب هدایتی که کرده و عافیتی که بخشیده است. در برخی روایات دیگر نیز واژه الله اکبر به این معناست که خداوند بزرگتر از آن است که در وهم و وصف بگنجد. یا با بت‌ها و خدایان دیگر قیاس شود.

در ابواب فقهی

از تکبیر در باب‌های طهارت، صلات، حج و تجارت سخن رفته است.

ذکر اللّهُ أَکبَر دارای فضیلت و ثواب فراوانی است و گفتن بلکه مداومت بر آن در همه احوال، مستحب است. ضمن آنکه از اجزای بسیاری از دعاها و اذکار واجب همچون تسبیحات اربعه، و مستحب مانند تسبیحات حضرت فاطمه(س) و نیز از فصول اذان و اقامه به‌شمار می‌رود.

در نماز

تکبیر در نماز یا واجب است یا مستحب:

تکبیر واجب

تکبیرة الإحرام ـ که به آن تکبیر افتتاح نیز گفته می‌شود ـ از اجزاء، بلکه ارکان نماز است و بدون آن نماز صحیح نخواهد بود. گفتن پنج تکبیر در نماز بر میت مؤمن، واجب است. در نماز عیدین (فطر و قربان) علاوه بر تکبیرة الإحرام، برای قنوت نُه تکبیر دیگر (پنج تکبیر در رکعت اوّل و چهار تکبیر در رکعت دوم) گفته می‌شود. برخی، آنها را واجب دانسته‌اند.

تکبیر مستحب

به جز تکبیرة الإحرام، گفتن شش تکبیر دیگر در آغاز نماز ـ که از آنها به تکبیرات افتتاح تعبیر می‌شود ـ و نیز برای انتقال از حالتی به حالت دیگر ـ همچون انتقال از قیام به رکوع، از رکوع به سجده، از سجده اوّل به سجده دوم، هنگام برخاستن از سجده و برای قنوت ـ مستحب است. بنابر این در نماز دو رکعتی، یازده تکبیر، در سه رکعتی شانزده و در چهار رکعتی ۲۱ تکبیر مستحب است. قول به استحباب تکبیر قبل از رکوع و نیز قبل و بعد از سجده، نظر مشهور است. از برخی قدما وجوب آن نقل شده است. گفتن سه بار تکبیر از مستحبات تعقیب نماز است.

آداب تکبیر در نماز

بنابر مشهور مستحب است نمازگزار هنگام تکبیر دست‌هایش را تا محاذی نرمی گوش یا صورت یا فرورفتگی گلو (موضع نحر) بالا ببرد. مشهور آن است که تکبیر، هم‌زمان با بالابردن دست‌ها آغاز گردد و با پایان یافتن رفع، پایان یابد؛ سپس دست‌ها به پایین انداخته شود. برخی گفته‌اند: جایگاه تکبیر به مقتضای نصوص، بعد از تحقق کامل بالابردن دست است.

از دیگر مستحبات تکبیر، چسبیده بودن انگشتان ـ جز انگشت شست ـ به یکدیگر و رو به قبله بودن کف دست‌ها است. در استحباب باز یا چسبیده بودن انگشت شست (ابهام)، اختلاف وجود دارد. بالاتر بردن دست از گوش مکروه است؛ بلکه به برخی قدما ـ بر حسب ظاهر کلمات آنان ـ قول به حرمت نسبت داده شده است.

در سجده تلاوت، سهو و شکر

تکبیر در سجده تلاوت آیاتی که سجده واجب دارند قبل از سجده استحباب ندارد؛ لیکن بعد از سر برداشتن از سجده مستحب است. وجوب آن به ظاهر کلمات برخی و احتمال کلمات برخی دیگر نسبت داده شده است. هرچند احتمال قوی داده شده که مراد همه، استحباب باشد.

تکبیر بعد از نیت و قبل از رفتن به سجده، در سجده سهو بنابر مشهور مستحب است. برخی به استحباب تکبیر قبل از سجده شکر و بعد از سر برداشتن از آن تصریح کرده‌اند.

در نماز باران

مستحب است نمازگزاران در نماز استسقاء بسیار تکبیر گویند؛ چنان‌که مستحب است امام جماعت بعد از نماز، بر فراز منبر، رو به قبله و با صدای بلند صد بار تکبیر بگوید.

در نماز عیدَین

بنابر مشهور گفتن تکبیر در عید فطر و قربان با کیفیتی که وارد شده، مستحب است. جایگاه آن در عید فطر پس از نماز مغرب و نیز عشا در شب عید، و پس از نماز صبح و نماز عید در روز عید می‌باشد. در غیر مواقع چهارگانه یادشده بنابر مشهور، تکبیر مشروعیت ندارد. جایگاه تکبیر در عید قربان برای کسی که در منا حضور دارد پس از پانزده نماز است که با نماز ظهر روز عید، آغاز می‌گردد و پس از نماز صبح روز سیزدهم ذیحجّه پایان می‌پذیرد. در غیر منا بعد از ده نماز؛ اوّلین آنها نماز ظهر روز عید و آخرین آن پس از نماز صبح روز دوازدهم است.

کیفیت تکبیر

کیفیت تکبیر در نماز عیدین به این گونه است: {اللّهُ أَکبَرُ، اللّهُ أَکبَر، لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَ اللّهُ أَکبَر، وَ الحَمْدُ لِلّهِ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکرُ عَلی ما أَوْلانا} و در عید قربان جمله{وَ رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الأَنْعام}در پایان اضافه می‌شود.

البتّه در منابع فقهی تکبیرات با عبارات مختلف آمده است، از جمله:

1. افزایش جمله{وَ لِلّهِ الحَمْد }قبل از{الحَمْدُ لِلّه }.
2. {وَ اللّهُ أَکبَر، اللّهُ أَکبَرُ وَ لِلّهِ الحَمْد} پس از تهلیل.
3. {وَ اللّهُ أَکبَر، اللّهُ أَکبَرُ عَلی ما هَدانا وَ الحَمْدُ لِلّهِ عَلی ما أَوْلانا} پس از تهلیل.
4. سه تکبیر در آغاز، سپس تهلیل، پس از آن تکبیر و در پایان: {لِلّهِ الحَمْد، اللّهُ أَکبَرُ عَلی ما هَدانا}.
5. دو تکبیر، یک تهلیل، یک تکبیر، سپس {وَ لِلّهِ الحَمْدُ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکرُ عَلی ما اَوْلانا}.
6. دو تکبیر، سپس یک تهلیل، و پس از آن {وَ اللّهُ أَکبَر، وَ اللّهُ أَکبَرُ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الحَمْدُ عَلی ما أَوْلانا}.

صورت آخر به اشهر؛ بلکه مشهور نسبت داده شده است. در عید قربان از برخی، سه بار تکبیر در آغاز نقل شده؛ لیکن مشهور دو تکبیر است. در بعضی کلمات جمله {لِلّهِ الحَمْد} قبل از {الحَمْدُ لِلّهِ} و در بعض دیگر، جایگزینی {وَ لِلّهِ الحَمْد} به جای {الحَمْدُ لِلّه } و در پاره‌ای دیگر، ابدال {الحَمْدُ لِلّهِ عَلی ما هَدانا وَ لَهُ الشُّکرُ عَلی ما أَوْلانا } به {اللّهُ أَکبَرُ عَلی ما هَدانا وَ الحَمْدُ لِلّهِ عَلی ما اَوْلانا} و غیر آن، آمده است.

در حج

هنگام رمی جمره مستحب است پرتاب کننده با پرتاب هر سنگ‌ریزه تکبیر بگوید. کسی که داخل کعبه شد، مستحب است پس از خروج از آن سه بار تکبیر بگوید. بسیار الله اکبر گفتن در منا مستحب است.

در روایات متعددی آمده که تکبیر در حج، عملی عبادی است و در هنگام رؤیت کعبه یا قطع تلْبیه (گفتنِ لبَّیک در مراسم حج)، تکبیر برای شخص مُحرِم، مستحب است. علاوه بر این، در روز عرفه، در سعی بین صفا و مروه، در مقام وقوف در عرفات و در هنگام قرار گرفتن در برابر حجرالاسود نیز تکبیر گفتن از جمله شعائر و مناسک دینی است.

در تجارت و سفر

مستحب است خریدار هنگام خرید کالا تکبیر بگوید. از جمله آداب سفر، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام برآمدن بر بلندی است.

تکبیر در تاریخ

در تاریخ و آداب رسوم جوامع اسلامی، تکبیر (الله اکبر گفتن) پیشینه‌ای طولانی و جایگاهی مهم دارد.

• بنا بر منابع حدیثی، سنّت تکبیر به پیش از اسلام باز می‌گردد؛ چنانکه در برخی روایات از تکبیر آدم علیه‌السلام، در مقابل حجرالاسود، سخن به میان آمده است. عبدالمطلب نیز به هنگام بازسازی چاه زمزم تکبیر گفت و قریش با وی هم نوا شدند.
• در تاریخ صدر اسلام، به جزدر موارد فقهی پیشین، تکبیر از همان آغاز به سنّت دینی و اجتماعی بدل شد؛ چنانکه رسول اکرم(ص) پس از انقطاع نزول وحی تکبیر گفت. همچنین ایشان در جنگ خندق (احزاب) در موارد متعددی به مسلمانان فرمود تا به صورت جمعی تکبیر گویند و در نبرد با یهودیان بنی نَضیر و خیبر تکبیر گفت.
• همچنین نقل است که پیامبر(ص) در شب ازدواج حضرت علی(ع) و فاطمه(س) تکبیر گفت و از آن پس گفتن تکبیر در اینگونه مجالس رایج شد.
• پیامبر به هنگام شنیدن خبر فوت نجاشی چهار مرتبه تکبیر گفت. روایت شده است که آن حضرت در تشییع جنازه ها، چهار یا پنج مرتبه تکبیر می‌گفت و از همان زمان تکبیرهای چهارگانه در نماز میت سنّت شد.
• امام علی(ع) در رزم غالباً تهلیل و تکبیر می‌گفت و مردم با وی هم صدا می‌شدند. علاوه بر این نقل است که از همان روزگار تاکنون تکبیر در جنگ‌ها و اجتماعات مسلمانان، به شعاری رایج بدل شد.
• پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۷ش) نیز حاضران غالباً برای تأیید سخنان خطیب و پس از قرائت هر بندی از بیانیه یا قطعنامه، مشت‌ها را گره کرده با صدای بلند، تکبیر می‌گویند.

جستارهای وابسته

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: و