صلوات

صَلَوات، ذکری خاص به زبان عربی که رایج‌ترین شکل آن جمله اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ وَ آلِ مُحمّد و به معنای درود بر پیامبر اسلام(ص) و خاندان او است. مسلمانان در تشهد نماز و نیز هنگام شنیدن یا بر زبان آوردن نام حضرت محمد(ص) صلوات می‌فرستند. آیه ۵۶ سوره احزاب مشهور به آیه صلوات دستور به صلوات داده است. همچنین احادیث بسیاری نیز بر استحباب ذکر صلوات تاکید کرده‌اند.

صلوات را احترام به پیامبر(ص) و دارای ثواب اخروی و اثرات مثبت دنیوی دانسته‌اند. صلوات در فرهنگ عام مسلمانانِ بسیاری از کشورها جایگاه ویژ‌ه‌ای دارد و مسلمانان به مناسبت‌های مختلف مانند اظهار شادی در جشن‌ها یا آغاز کارها از باب تبرک صلوات می‌فرستند.

معنای لغوی و اصطلاحی

صلوات جمع صلاة از ریشه «ص ل و» به معنای دعا، درود، تحیت و رحمت است. «صلوات» جمع «صلاة» به معنای نماز نیز می‌آید و گفته‌اند از آن رو که نماز شامل دعا‌هایی نیز هست، به آن صلاة می‌گویند و بدین سان، «صلوات» در عربی به معنای جمع به کار می‌رود و مراد از آن نمازها، دعاها یا درودها است. در فارسی، مراد از کلمه «صلوات» جمع صلاة نیست بلکه از این کلمه معنای اصطلاحی یعنی درود خاص بر پیامبر اکرم(ص) را اراده می‌کنند.

در اصطلاح دینی، صلوات، نام عمل عبادی درود خاص بر پیغمبر(ص) است که شیعیان با عبارت «اللهم صلّ علی محمّد و آل محمّد» این کار را انجام می‌دهند.

معنای صلوات خدا و فرشتگان

به گفته لغت‌شناسان عرب، اگر از کلمه عربی «صلاة» درود و تهنیت قصد شود، بسته به کسی که آن را به کار می‌برد و کسی که برای او به کار می‌رود، به لحاظ معنوی تفاوت می‌یابد؛ برای نمونه:

• صلوات پیامبر بر مؤمنان به معنای دعا برای خیر و برکت و رستگاری آنان است،
• صلوات فرشتگان برای کسی، به معنای استغفار و طلب رحمت برای او است،
• صلوات مؤمنان بر حضرت محمد(ص) نیز به معنای ثنا و یادکرد نیک از او است،
• صلوات خدا بر حضرت محمد(ص)، به معنای نزول رحمت بر اوست،
• صلوات فرشتگان بر پیامبر، تقاضای رحمت برای اوست.

تعبیرها و صیغه‌های صلوات

معروف‌ترین جمله نزد شیعیان برای صلوات عبارت «اللهم صل علی محمد و آل محمد» است. مذاهب مختلف اسلامی، در این که جمله «اللهم صلی علی محمد» بخش اصلی عبارت صلوات است، اختلافی ندارند؛ اختلاف در عباراتی است که پس از این جمله می‌آورند. شیعیان بر خلاف اهل سنت، غالبا پس از این جمله، عبارت «و آل محمد» را نیز می‌افزایند و به روایات پرشماری در منابع شیعه و سنی استناد می‌کنند که بنابر آنها، صلوات کامل آن است که عبارت یاد شده را نیز داشته باشد. از جمله: بنابر روایتی، حضرت محمد صلی الله علیه و آله به مردی که از چگونگی صلوات پرسیده بود، فرمود: «بگو"اللّهُمَّ صَلِّ علی مُحمَّدٍ و علی الِ محمّدٍ کَما صَلَّیتَ علی ابراهیمَ و علی الِ ابراهیمَ انَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ،اللّهُمَّ بارِک علی مُحمَّدٍ و علی الِ محمّدٍ کَما بارِکتَ علی ابراهیمَ و علی الِ ابراهیمَ انَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ: پروردگارا بر محمد و اولاد محمد رحمت فرست , همچنانکه بر ابراهیم و اولاد او رحمت فرستادی همانا تو سزاوار ستایش و صاحب مجد و بزرگی هستی. پروردگارا بر محمد و اولاد محمد برکت نازل فرما , همچنانکه بر ابراهیم و اولاد او برکت نازل فرمودی همانا تو سزاوار ستایش و صاحب مجد و بزرگی هستی.»

برخی روایت تصریح دارند که صلوات بدون عبارت «و آل محمد» کامل نیست. در برخی روایات اهل بیت(ع) نیز که از چگونگی صلوات سخن گفته‌اند، تاکید شده است که همراه صلوات بر پیامبر(ص) لازم است بر آل آن حضرت نیز صلوات فرستاد. از جمله در روایتی از امام صادق(ع) صلوات چنین ذکر شده است: «صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ صَلَوَاتُ مَلَائِکتِهِ وَ أَنْبِیائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِیعِ خَلْقِهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ السَّلَامُ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه.»در روایتی آمده است که صلوات بر محمد(ص) صد حسنه دارد و صلوات بر او و آلش هزار حسنه. برخی از شیعیان به خصوص در ایران بعد از ذکر صلوات عبارت «و عَجِّل فَرَجَهُم»(فرج آنان را نزدیک بگردان) را می‌افزایند که مبتنی بر روایات منقول از اهل بیت(ع)است.

کیفیت صلوات اهل سنت

اهل سنت ازگذشته تا به امروز، چهار نوع صلوات را تجربه نموده‌اند و صلوات نمازها با صلوات نوشته‌ها وگفته‌هایشان متفاوت است.

صلواتی را که در تشهد نمازها می‌خوانند متضمن کلمه «آل محمد» است: «اَللّهمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و عَلی آلِ مُحَمّد» که حرف جر «علی» بر کلمه آل نیز آمده است. صلواتی را که اهل سنت در تشهد نمازشان می‌خوانند براساس روایتی است که از کعب بن عَجْرَة از اصحاب پیامبر در دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده است. حنبلی‌ها عین همین حدیث را در تشهد می‌خوانند ولی سه مذهب دیگر اهل سنت و مذهب زیدیه کلمه «ابراهیم» را نیز قبل از «آل ابراهیم» اضافه می‌کنند.

صلواتی را که در نوشته‌ها وگفته‌هایشان به کار می‌برند فاقد کلمه «آل محمد» است وبعد از نام پیامبر می‌گویند: صلی الله علیه و سلم.

صلوات سومی دربین اهل سنت مخصوصا احناف، مرسوم است که آن را به شکل زمزمه می‌خوانند و آن صلواتی است که خطیب وسخنران از مردم می‌خواهد. دراین صلوات کلمه «ازواج و اصحاب پیامبر» نیز داخل است ومعمولا به این صورت می‌خوانند: «اللهم صل و سلم علی سیدنا محمد و علی آله و ازواجه و صحبه کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید». در برخی مناطق نیز پس از «آل محمد»، «اصحاب محمد را نیز اضافه کرده و می‌گویند: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و اصحاب محمد».

اهل سنت عادت ندارند باشنیدن نام پیامبر صلوات بفرستند مگر بعد از شنیدن آیه صلوات یا درخواست از آنان برای فرستادن «درود شریف».

اهمیت و فضیلت صلوات

بنابر برخی روایات، انبیای پیش از حضرت محمد(ص) نیز ذکر صلوات را به کار می‌برده‌اند. به نقلی، صلوات در ترفیع درجات معنوی حضرت ابراهیم(ع) موثر بوده است. از پیامبر اکرم(ص) نقل است که «هر کس بر من صلوات بفرستد، فرشتگان بر او صلوات می‌فرستند کم یا زیاد؛ به همان اندازه که او می‌فرستد.» بنابر برخی روایات از جمله روایتی از امام رضا(ع)صلوات در محو گناهان موثر است.

صلوات در قرآن

قرآن کریم ضمن آن که تصریح می‌کند که خدا و فرشتگانش بر پیامبر(ص) صلوات می‌فرستند، به مؤمنان امر می‌کند که آنان نیز از این کار تبعیت کنند: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی ۚ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا ﴿۵۶﴾ (ترجمه: خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند.‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.)

صلوات در نماز

بسیاری از عالمان بزرگ شیعه، از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، شهید ثانی، و فقیهان قرن پانزدهم از جمله سید ابوالقاسم خویی، امام خمینی و سید علی سیستانی، صلوات بر پیامبر(ص) و خاندان او را به عنوان جزئی از تشهد در نماز واجب ذکر کرده‌اند و فاضل مقداد، فقیه شیعه قرن نهم هجری، اعتقاد به وجوب صلوات بر پیامبر در تشهد نماز را اعتقاد تمامی عالمان شیعه و نیز شافعی و احمد بن حنبل، دو تن از بنیانگذاران مذاهب اهل سنت دانسته است. با این حال شیخ صدوق در آثار خود اشاره‌ای به وجوب یا استحباب ذکر صلوات در تشهد نکرده است.

یوسف بن احمد بحرانی، فقیه و محدث شیعه قرن دوازدهم هجری، اعتقاد به استحباب ذکر صلوات پس از شنیدن نام پیامبر را قول مشهور در میان عالمان شیعه دانسته است.

در احادیث

در منابع روایی ثواب و اثرات معنوی و مادی مثبت فراوانی برای صلوات بر شمرده شده است. در برخی منابع مهم روایی ابوابی ویژه صلوات و چگونگی و چند و چون و اهمیت آن گشوده شده است. برخی دیگر از منابع روایی، به تناسب موضوعات مورد بحث خود، از اهمیت صلوات سخن گفته‌اند. در معتبرترین کتاب روایی شیعه، کافی، درباره اهمیت و فضیلت صلوات آمده است که:«هر کس بر محمّد و آل محمّد ده بار صلوات فرستد، خدا و فرشتگانش صد بار بر او درود می‌فرستند، و کسی که بر محمّد و آل محمّد صد بار صلوات فرستد خدا و فرشتگانش هزار مرتبه براو درود می‌فرستند. »

شیخ حر عاملی، در کتاب وسائل الشیعه و مستدرک آن، بابهایی با عناوینی همچون کیفیت صلوات، بلند گفتن صلوات و جز آن گشوده است. علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار که بزرگترین مجموعه حدیثی شیعه است ۶۷ حدیث را در بابی با عنوان فضیلت صلوات بر نبی و آلش جمع آوری کرده است.

در جلد اول کتاب کنز العمال از مجموعه‌های حدیثی اهل سنت نیز ۱۱۹ حدیث در باب ششم نقل کرده است که مضمون آن‌ها صلوات و اهمیت و فضیلت آن است.

برخی از آثار صلوات در روایات عبارتند از:

آثار سبک شمردن صلوات

• کسی که با شنیدن نام پیامبر بر ایشان صلوات نفرستد بخیل و ستمکار و حسرت زدۀ روز قیامت معرفی شده است.
• اگر قبل از دعا صلوات فرستاده نشود، آن دعا محجوب از صعود به آسمان و استجابت خواهد بود.

صلوات ابتر

روایات متعددی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود صلوات بر من را به همراه صلوات بر خاندانم کامل کنید، صلواتی که بدون درود بر خاندانم باشد ابتر و ناقص است، در برخی روایات، تارک صلوات بر آل پیامبر را دور شده از بهشت و ظالم به حق ایشان معرفی کرده است.

مواقع صلوات

صلوات در مواقع بسیاری توصیه شده است. بنابر روایتی، ذکر صلوات در هر مجلسی مستحب و کاری شایسته است. برخی دیگر از مهمترین مواقع عبارتند از:

• هنگام ذکر خدا: مستحب است هر گاه ذکر خدا می‌شود، بر محمد و آل محمد(ص)نیز صلوات فرستاده شود.
• پس از نماز: بنابر روایات معتبر، صلوات از مهمترین اذکار پس از نماز یا تعقیبات نماز است به گون‌های که در تعقیبات مشترک که بعد از همه نمازها می‌توان خواند، بیش از سه دعا نقل شده که مشتمل بر ذکر صلوات است. در تعقیبات مختص نماز صبح نیز مستحب است که صد بار صلوات گفته شود. در تعقیبات نماز مغرب نیز خواندن آیه صلوات توصیه شده است. در مسجد‌های شیعیان در ایران بعد از هر نماز ابتدا آیه صلوات قرائت می‌شود و سپس همه نمازگزاران سه بار صلوات می‌فرستند.
• پس از سخنرانی: بنابر برخی روایات، ذکر صلوات در پایان سخنرانی مستحب و بسیار موثر است.
• در پایان دعا: ذکر صلوات در آخرین فقرات ادعیه توصیه شده است و در روایات این عمل، در استجابت دعا موثر دانسته شده است.
• پیش از نام بردن از پیامبران الهی: در برخی روایات آمده است که مستحب است وقتی نام انبیای الهی را می‌برید، پیش از ذکر درود بر آنان، بر حضرت محمد(ص)و آل او صلوات بفرستید.
• برای یادآوری آنچه فراموش شده است: بنابر برخی روایات، برای به خاطر آوردن آنچه فراموش شده، صلوات، ذکری موثر است به شرط آن که صلوات، کامل باشد و آل محمد(ص)نیز همراه آن ذکر گردد.

ختم صلوات

ختم صلوات به معنی فرستادن تعداد خاصی صلوات است. مثلا ۱۰۰ صلوات یا ۱۴۰۰۰ صلوات (هزار صلوات برای هر یک از چهارده معصوم). این عددها ریشه قرآنی یا حدیثی ندارد. و بیشتر نتیجه توصیه عالمان دینی یا فرهنگ‌های مختلف مردم است. امروزه در برخی جوامع شیعی جلساتی به نام ختم صلوات برگزار می‌شود و هدف بیشتر این جلسات رسیدن به حاجتی خاص است. در کتاب آثار و برکات صلوات، یک بخش کامل به انواع روشهای ختم صلوات اختصاص داده شده است. هیچ یک از این روش‌ها به متون حدیثی استناد داده نشده است.

پانویس

منابع