استهلال
استهلال جستجوی هلال در شب اول ماه قمری است. استهلال مستحب و گاه واجب کفایی است. برخی از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان از جمله آغاز و انتهای ماه رمضان، تشخیص ایام حج و عید قربان، تعیین ماه‌های حرام بر تشخیص آغاز ماه‌های قمری مبتنی است.
دربارهٔ احکام مربوط به استهلال، میان فقها اختلاف است مانند اختلاف در اتحاد آفاق، اثبات رؤیت هلال با حکم حاکم و اعتبار رؤیت با چشم مسلح. وابستگی برخی احکام فقهی با آغاز ماه قمری، موجب توجه مسلمانان به استهلال شده است. در سال‌های اخیر ستادهایی برای استهلال تشکیل شده است.
مفهوم‌شناسی
نگاه کردن به آسمان جهت دیدن هلال در شب اول ماه قمری را استهلال گویند. مطابق با نظر برخی از لغت‌شناسان، هلال از اهلال به معنی بلند کردن صدا گرفته شده به این جهت که مردم به هنگام دیدن آن با صدای بلند دیگران را از آن آگاه می‌ساختند. از این رو بلند‌کردن صدا به تلبیه در مناسک حج و نیز فریاد نوزاد هنگام ولادت را هم که در آنها نیز بلند‌کردن صدا وجود دارد، استهلال می‌گویند
اهمیت و جایگاه
استهلال عملی مستحب و گاه واجب کفایی است؛ بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان بر اساس ماه‌های قمری و تشخیص آغاز ماه‌های قمری نیز مبتنی بر رؤیت هلال است. تعیین ماه‌های حرام و ارتباط تنگاتنگ آن با موضوع دیه، تعیین ایام حج و روز عید قربان، تعیین ابتدا و انتهای ماه رمضان با زندگی مسلمانان ارتباط دارد. قرآن از هلال ماه، منازل ماه، گردش ماه بر اساس نظم و محاسبه دقیق و نقش آن در تعیین اوقات زندگی مردم و تعین زمان حج سخن گفته است.
بر پایه روایات، وجوب روزه در ماه رمضان و افطار در عید فطر، وابسته به رؤیت هلال است مانند «صُومُوا لِرُؤْیتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْیتِهِ؛ روزه بگیرید با رؤیت آن و افطار کنید با رؤیت آن». همچنین در دیدگاه فقهی، تعیین هنگام گزاردن مناسک حج و وقوف در عرفات، مشعر و منا، وابسته به ثبوت هلال ذی الحجه است و به تصریح شماری از فقیهان، بدون اثبات هلال، صحیح به شمار نمی‌رود بر این اساس شماری از فقیهان شیعه و اهل سنت به وجوب کفایی استهلال در ماه‌های رمضان، شوال و ذی الحجه باور دارند.
در کتب تاریخی و روایی داستان‌ها و رویدادهایی درباره رویت هلال آمده است. شیخ طوسی در کتاب تهذیب نقل کرده است در دوران حکومت امیرالمؤمنین(ع)، مردم پس از ۲۸ روز روزه، هلال ماه شوال را مشاهده کردند که امام علی به منادی دستور داد به مردم اعلام کند ماه رمضان ۲۹ روزه است و یک روز روزه قضا بگیرند.
چگونگی استهلال
گردش ماه به دور زمین موجب می‌گردد که ناظر زمینی، آن را به حالت‌های مختلفی ببیند که دلیل آن، تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگام مقارنهٔ ماه با خورشید، قسمتی که به طرف زمین است تاریک بوده و قابل دیدن نیست و در اصطلاح نجومی به مُحاق رفته است. اما با افزایش سن هلال (مدت زمان گذشته از مقارنه) به‌تدریج، هلال ماه ضخیم تر می‌شود و به صورت هلالی قابل رؤیت در می‌آید. مطابق با تحقیقات انجام شده، پس از گذشت حداقل ۱۰ ساعت از مقارنه در بهترین حالت و ۱۵ ساعت در بدترین وضعیت، و با حداقل ۷ درجه جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید (از دید یک ناظر روی سطح زمین) که حد دانژون نامیده می شود، اولین و نازک‌ترین هلال تشکیل شده و کم‌کم هلال قابل مشاهده خواهد بود. واضح است که هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رؤیت آن آسان تر است. اما عواملی همچون مدت مکث (فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه) و فاصله ماه از زمین نیز در رویت هلال ماه موثرند.
چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود. هر چه خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه‌ای هلال افزایش می‌یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.
استهلال نزد فریقین
دربارهٔ احکام مربوط به استهلال، بر حسب اختلاف مبانی و فتاوای فقهی و اصولی فقها، دیدگاه‌های متعددی در این مسأله وجود دارد. تفاوت مبنای فقها در جهاتی مانند وحدت یا عدم وحدت افق، اثبات یا عدم اثبات رویت هلال با حکم حاکم، درستی یا عدم درستی رویت با چشم مسلح و... باعث اختلاف آراء در میان فقها و مذاهب اسلامی شده است.
فقهای اهل‌سنت در برخی از کشورها مانند عربستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس معتقد به رؤیت عینی هستند، در حالی که فقهای ترکیه، سوریه، لبنان و مصر بر محاسبات نجومی نیز تکیه می‌کنند. در میان فقهای شیعه، اکثریت با کسانی است که به رؤیت عینی معتقدند. بخشی از مسلمانان اهل‌سنت، افق مکه را ملاک قرار می‌دهند و بر پایه آن ماه رمضان را آغاز و به پایان می‌برند.
مالکیه، حنفیه و حنبلیه معتقدنداگر در شهری رویت حاصل شد به هر شهری خبر این رویت برسد، حجت است. در مقابل علمای شافعیه فقط برای شهرهای نزدیک مانند بصره و بغداد حجت دانسته و برای شهرهای دور رویت هر ناحیه را برای همان ناحیه حجت می‌دانند.
عده‌ای از فقها رویت هلال در شهرهای شرقی را برای شهرهای غربی حجت و برخی رویت هلال را در یکی از شهرهای مسلمانان که دارای شب مشترک باشند، برای دیگر شهرها حجت می‌دانند.
ستاد استهلال
ستاد استهلال ستادی است که بر اساس دستور آیت‌الله خامنه‌ای از اوایل رهبری ایشان، برای نظم بخشیدن به امر استهلال در دفتر رهبری شکل گرفت. این ستاد در ابتدای همهٔ ماه‌های قمری، گروه‌های رصد را برای استهلال به مناطق مختلف می‌فرستد.
در سال ۱۳۸۰ شمسی، هلال جمادی‌الثانی ۱۴۲۲ق در موقعیتی قرار داشت که اگر منجّمین ایرانی موفق به رؤیت آن می‌شدند چندین رکورد علمی جهانی در زمینه رؤیت هلال ماه به نام ایران به ثبت می‌رسید. با حمایت ستاد استهلال، تدارک گسترده‌ای برای انجام این رصد انجام گرفت و با موفقیت در این مورد، گروه‌های رصدی برای رؤیت هلال در همه ماه‌ها تشکیل شدند. در موارد خاصی مانند پایان ماه رمضان تا ۱۵۰ گروه با دوربین‌های اپتیکی پیشرفته در سراسر ایران برای استهلال تشکیل می‌شود که برخی از آنها با هواپیما اقدام به این کار می‌کنند. این ستاد در هر ماه نتیجه رصد خود را () اعلام می‌کند.
جستارهای وابسته
- رویت هلال
- ماه قمری
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه استهلال.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ص ۴۹۹.
- ↑ خراسانی و مختاری، «استهلال»، ص۳۸۸
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۹۳؛ کاشف الغطاء، کشف الغطا، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۷.
- ↑ جلیلی، .
- ↑ سوره یونس، آیه ۳۹.
- ↑ سوره الرحمن، آیه ۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۷۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۵، ص۳۵۶.
- ↑ خراسانی و مختاری، «استهلال»، ص۳۸۹
- ↑ خراسانی و مختاری، «استهلال»، ص۳۸۹
- ↑ نک: مختاری و صادقی، رویت هلال، ۱۴۲۶، ج۱، ص۳۸-۴۷.
- ↑ طوسی، تهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۸-۱۵۹.
- ↑
- ↑ عدالتی، «نگرشى بر تقویم قمرى و رؤیت هلال ماه»
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ جلیلی، «بررسی فقهی استهلال در نزد فریقین»، ص۹۹
- ↑ جلیلی، «بررسی فقهی استهلال در نزد فریقین»، ص۱۰۰
- ↑ الجزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۰۰.
- ↑ الزحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۶۵۸.
- ↑ جلیلی، «بررسی فقهی استهلال در نزد فریقین»
- ↑ گزارش فعالیت‌های ستاد استهلال از بخش فارسی خامنه‌ای دات ای آر
- ↑
منابع
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
- استهلال و نظرات فقهی پیرامون آن، مجله ره توشه، شماره ۱۰۲، شهریور ۱۳۹۰.
- الجزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه على المذاهب الأربعة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- الزحلیلی، وهبة، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- خراسانی، حمیدرضا و رضا مختاری، «استهلال» در دانشنامه حج و حرمین شریفین، قم، مشعر، ۱۳۹۲، ج۲، ص۳۸۸ تا ۴۰۰.
- حلّى، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، مصحح حسن الموسوى خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، نشر اشجع، ۱۳۸۹ش.
- عدالتی، محمدتقی، «نگرشى بر تقویم قمرى و رؤیت هلال ماه»، در مجله فقه، شماره۲، سال ۱۳۷۳.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مختاری، رضا، صادقی، محسن، رویت هلال، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۶ق.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- نجفى، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق.