حلبحلب، از قدیم‌ترین شهرهای منطقه شامات، دارای پیشینه و جای‌گاه مهم سیاسی و آثار فرهنگی تمدنی در دوره اسلامی، امروزه دومین شهر مهم سوریه و نیز نام استانی در این کشور. فهرست مندرجات۲ - آثار تاریخی ۳ - مدارس تاریخی ۴ - وجه تسمیه ۵ - اسامی دیگر ۶ - بانی ۷ - پیشینه ۸ - توصیف مورخان ۸.۱ - قرن سوم ۸.۲ - قرن چهارم ۸.۳ - قرن ششم ۸.۴ - قرن هفتم ۸.۵ - قرن هشتم ۸.۶ - قرن نهم ۹ - دوره اسلامی ۹.۱ - دوره امویان ۹.۲ - دوره عباسیان ۹.۳ - دوره اخشیدی‌ها ۹.۴ - دوره حمدانیان ۹.۵ - دوره فاطمیان ۹.۶ - دوره فرزندان صالح ۹.۷ - دوره خاندان ارسلان ۹.۸ - دوره ایوبی ۹.۹ - دوره مغولان ۹.۱۰ - دوره عثمانیان ۹.۱۱ - دوره رکود ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معرفیشهر حلب مرکز استان حلب، در ۳۵۰ کیلومتری شمال دمشق و حدود ۵۰ کیلومتری مرز ترکیه، در ارتفاع ۳۸۰ متری از سطح دریا واقع است. این شهر میان جلگه‌ها و فلات‌ها احاطه شده و دارای آب و هوای خشک است و میانگین باران سالیانه آن بیش از ۳۲۰ میلیمتر نیست. [۱]
آمنه ابوحجر، موسوعةالمدن العربیة، ج۱، ص۱۸۲، عمان ۲۰۰۲.
[۲]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۰، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
شهر حلب در سال ۲۰۰۰ حدود ۰۰۰، ۸۵۰، ۲ تن جمعیت داشته است. صنعت‌گران شهر حلب از قدیم در صنایع طلاسازی، نقره و مس مهارت داشته‌اند. دوخت خیمه‌های پشمی و لباس‌های عربی، به ویژه عبادوزی، از صنایع این شهر است. حلب یکی از زیباترین و مشهورترین شهرها در شرق و دومین شهر مهم سوریه، بعد از دمشق، است. [۳]
عبدالحکیم عفیفی، موسوعة ۱۰۰۰ مدینةالسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۲، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
شهر حلب شامل دو بخش متمایز قدیم و جدید است. بخش قدیم در مرکز شهر واقع شده و دارای ساختمان‌هایی به شیوه معماری قدیمی است و بیشتر ساختمان‌های آن با سنگ‌های معروف به اشهب بنا شده و دارای بازار سرپوشیده است. بخش جدید شهر در بیرون از حصار قدیمی شهر است و دارای خیابان‌های پهن، باغ‌های زیبا، و ساختمان‌های جدیدی مثل دانشگاه حلب، کتابخانه ملی و موزه است. [۵]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۲ـ۴۷۳، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
مَرْج دابِق (محل شكست سلطانِ غورىِ مملوكى از سلطان عثمانى سلیم اول در ۹۲۳) در نزدیکی این شهر است. [۶]
عبدالحکیم عفیفی، موسوعة ۱۰۰۰ مدینةالسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
راه آهن حلب ـ حماه ـ دمشق، که به خط آهن شام ـ حجاز متصل است، در ۱۳۲۴/۱۹۰۶ به راه آهن استانبول ـ اروپا متصل شد و شش سال بعد نیز به راه آهن سریع السیر شرق وصل گردید. [۷]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۶، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
شهر حلب پیوسته در حال گسترش بوده است، ولی در ۱۲۳۸/۱۸۲۲ زلزله بیشتر مناطق آن را ویران کرد. در ۱۲۷۷/۱۸۶۰ منطقه عزیزیه در حلب رو به آبادانی گذاشت و ساختمان‌هایی به شیوه معماری اروپایی در آن‌جا بنا گردید. از ۱۳۰۰/۱۸۸۳ مناطق جدیدی در شهر احداث گردید مثل منطقه جملیه و اسماعیلیه. ایستگاه راه‌آهن شام نیز در ۱۳۲۳/۱۹۰۵ تأسیس شد. [۸]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۵۷ـ۵۸، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
۲ - آثار تاریخیحلب دارای آثار تاریخی بی‌نظیری است. از جمله آن‌هاست: قلعه حلب در مرکز شهر؛ مسجد جامع اموی؛ مدرسه حلاویه، که در زمان نورالدین زنگی بنا شده و در عصر صلاح‌الدین ایوبی مرمت شده است؛ مدرسه شرفیه، که در ۵۹۵/۱۱۹۹ احداث شده است و در نزدیکی آن غذاخوری ایرانی‌ای متعلق به قرن ششم/ دوازدهم هست که اکنون بازسازی شده و محل بازدید گردشگران است؛ مدرسه صاحبیه؛ مسجد جامع فستق (۱۳۶۴)؛ خان صابون (متعلق به پایان قرن نهم/ پانزدهم)؛ خان خایربیک (بنا در ۹۲۱/۱۵۱۵)؛ و خان‌الوزیر، که از کاروان‌سراهای معروف حلب، متعلق به سال ۱۰۹۳/۱۶۸۲ است. بازارهای تاریخی حلب، به طول هفت کیلومتر و سرپوشیده است و هنوز هم معماری کهن خود را حفظ کرده است. از باب انطاکیه در غرب تا ورودی بازار زرب در شرق، ۳۹ بازار موازی و عمود بر هم، به طول ۷۵۰ متر و عرض ۳۵۰ متر، کشیده شده است. [۹]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
قلعه حلب، یکی از قلاع عربی اسلامی و از مشهورترین قلاع دنیاست که در زمان ایوبیان بازسازی شد. حصارها و برج‌های این قلعه هنوز برجاست. در ۶۵۸ مغول‌ها به این قلعه حمله کردند و در ۸۰۳ نیز تیمور شهر و قلعه حلب را ویران کرد، ولی مملوکیان، پس از آزادسازی شهر و قلعه، به مرمت آن پرداختند. عثمانیان در ۹۲۳ قلعه را تصرف کردند. ابراهیم پاشا، فرزند محمدعلی پاشا، خدیو مصر، در ۱۲۴۷ بدان‌جا رفت و قلعه را مرکز سپاهیان خود کرد و تا ۱۲۵۷ در آن‌جا اقامت نمود. از ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰، دولت ترمیم قلعه را آغاز کرد. [۱۰]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۶۴ـ۶۶، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
۳ - مدارس تاریخیبرخی مدارس تاریخی حلب عبارت‌اند از: مدارس شافعیان به نام‌های ظاهریه، هرویه، فردوس، قیصریه، جُبَیل، و مدرسه‌ای که شمس‌الدین لؤلؤ (عتیق) و مدرسه‌ای که عزالدین ابوالفتح مظفر بنا کرده‌اند؛ مدارس حنفیان به نام‌های حلاویه، حدادیه، حسامیه، و سیفیه؛ و مدرسه مالکیان و حنابله آن، که امیر سیف‌الدین بن علم‌الدین سلیمان آن را در پایین قلعه بنا کرده است. [۱۱]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۲۴، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
۴ - وجه تسمیهحلب در لغت به معنای شیر دوشیده و مترادف با حلیب است. درباره وجه تسمیه این شهر گفته‌اند که حضرت ابراهیم خلیل علیه‌السلام، در این سرزمین در بالای تپه‌ای گوسفندان خود را می‌دوشید و شیر آن‌ها را به فقرا و نیازمندان می‌داد، مردم در دامنه آن تپه جمع می‌شدند و به هم‌دیگر می‌گفتند: «ابراهیم حلب» (ابراهیم دوشید)، و بدین ترتیب آن مکان کم‌کم حلب نام گرفت. [۱۲]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، الیواقیت و الضرب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۲، چاپ محمدکمال و فالح بکور، حلب ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۱۳]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۸۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۴]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۲۶، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
برخی بر آن‌اند که این وجه تسمیه اعتباری ندارد، چون حضرت ابراهیم و مردم شام در آن تاریخ عرب نبودند. به نظر عده‌ای، کلمه حلب سریانی یا عبرانی است و در سریانی به معنای رنگ سفید است. با توجه به این‌که خاک آن منطقه نیز سفید بوده، پس نام آن منطقه حلباست که الف آخر آن به مرور حذف شده و این کلمه به صورت حلب در آمده است. به ویژه آن‌که، بیشتر روستاهای حلب نیز نام سریانی دارند و بسیاری از کلمات سریانی و عبری شبیه کلمات عربی‌اند. [۱۵]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۴.
[۱۶]
کامل غزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۹، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
این شهر به حلب شهباء نیز معروف بوده است. روایت کرده‌اند که حضرت ابراهیم علیه‌السلام گاوی ابلق با بانگ مخصوص داشت و زمانی که گاو را می‌دوشید مردم با شنیدن صدای گاو به یکدیگر می‌گفتند: «ابراهیم حلب الشهباء». [۱۷]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۴.
[۱۸]
کامل غزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۷، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
ابن شحنه [۱۹]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۲۷، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
در تفسیر آن کلمه گفته است که اگر از نقطه مشرف بر تمام شهر به آن بنگریم آن‌جا را یک‌پارچه سفید مشاهده می‌کنیم و به همین سبب آن را حلب الشهباء نامیده‌اند.به روایتی دیگر، حلب، حمص و بردعه سه برادر از فرزندان بنی عملیق بودند که هر یک شهری به نام خود بنا کرد و چون بانی این شهر حلب بن مهر بن حیص بن عملیق بود، نام شهر را حلب گذاشتند. [۲۰]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۴.
۵ - اسامی دیگریونانیان به حلب «باروا» یا «بیرؤا» [۲۱]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، الیواقیت و الضرب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۴، چاپ محمدکمال و فالح بکور، حلب ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
و «برویا» به معنای بربری، [۲۲]
کامل غزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۸، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
حتی‌ها به آن‌جا «حلبا» و «حلباس» [۲۳]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج۱، ص۲۹، دمشق ۱۹۸۴.
و آشوریان به آن «حلوان» [۲۴]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج۱، ص۲۹، دمشق ۱۹۸۴.
گفته‌اند.در کتیبه‌های میخی به صورت «خلب» یا «خلپ» [۲۵]
عبداللّه حلو، تحقیقات تاریخیة لغویة فی الاسماء الجغرافیة السوریة، ج۱، ص۲۲۷، بیروت ۱۹۹۹.
و در کتیبه‌های مصریان و آشوریان به صورت «حربو» یا «حلمن» [۲۶]
آرنولد هیومارتین جونز، مدن بلاد الشام: حین کانت ولایة رومانیة، ج۱، ص۱۷، ترجمة احسان عباس، عمان، اردن ۱۹۸۷.
آمده است.۶ - بانیبنای شهر حلب را به بلوکوس موصلی، پادشاه موصل، نیز نسبت داده‌اند و یونانیان آن‌جا را سَردینبُلوس می‌نامیدند. [۲۷]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۳، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
ظاهراً این شهر پس از مدتی ویران شده و دوازده سال پس از فوت اسکندر مقدونی، سلوکوس نیکاتور سریانی، بار دیگر بنا شده است. [۲۸]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۵، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
به عقیده برخی، بطلمیوس اول پس از فوت اسکندر شهر حلب را بنا کرد و آن را اَشمُونِیث خواند. [۲۹]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۳۰]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، الیواقیت و الضرب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۷، چاپ محمدکمال و فالح بکور، حلب ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۷ - پیشینهحلب یکی از قدیم‌ترین شهرهای آباد جهان به شمار می‌آید. [۳۱]
ژان ماری دوران، تاریخ حلب فی بدایة الالف الثانی ق م من خلال نصوص ماری، ج۱، ص۹۱، دراسات تاریخیة، ش ۴۵ـ۴۶ (آذارـ حزیران ۱۹۹۳).
از جمله عواملی که موجب اهمیت شهر حلب شده بود، این موارد بود: قرار گرفتن حلب بر سر راه‌های زمینی میان فرات و دریای مدیترانه، آناطولی و شبه جزیره عربستان؛ حاصل‌خیزی خاک و رونق کشاورزی آن، که این شهر را به صورت مرکز مهم کشاورزی و دامپروری درآورده بود؛ و وجود سنگ آهک‌های سفید که موجب استحکام ساختمان‌ها می‌شد. [۳۲]
محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴.
در اوایل هزاره سوم قبل از میلاد، حلب شهری پیشرفته و مرکز مهم اقتصادی بود. در نیمه هزاره سوم قبل از میلاد، ریموش اکدی حلب را تصرف و ویران کرد و حاکم آن‌جا را به اسارت گرفت. این اولین حمله نظامی ویران‌گر به حلب محسوب می‌شود. [۳۳]
محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۱۳، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴.
در اوایل هزاره دوم قبل از میلاد، حلب دوباره رونق گرفت و پایتخت دولت یمحاض عموری‌ها شد. در ۱۸۲۰ قبل از میلاد، حتی‌ها حلب را ویران کردند، ولی این شهر بار دیگر رونق پیشین خود را به دست آورد و این بار مرکز مذهبی و اقتصادی حتی‌ها شد. [۳۴]
محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۱۴، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴.
[۳۵]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج۱، ص۱۲۱، دمشق ۱۹۸۴.
حلب چندین قرن محل درگیری میان حتی‌ها، میتانی‌ها و فرعون‌های مصر بود و هر کدام برای به دست آوردن آن بر یکدیگر پیشی می‌جستند. در اواخر قرن هفدهم قبل از میلاد، پادشاه حتی‌ها، مورسیل، حلب را تصرف و ویران کرد و سپس اسیران و ثروت حلب را به پایتخت خود، حاتوشا، منتقل نمود. پس از وی میتانی‌ها حلب را اشغال کردند. [۳۶]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۳، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
در ۱۴۷۳ قبل از میلاد، تحوتمس سوم، فرعون مصر، بر میتانی‌ها فایق آمد و حلب را تصرف کرد. [۳۷]
محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۱۴، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴.
در ۱۴۳۰ قبل از میلاد، حتی‌ها به رهبری مورسیل دوم، آن‌جا را گرفتند و در ۱۳۹۰ قبل از میلاد، پادشاه خیتا حلب را تصرف کرد. [۳۸]
سلیم حسن، مصرالقدیمة، ج۵، ص۳۳، (قاهره) ۱۹۹۲.
[۳۹]
سلیم حسن، مصرالقدیمة، ج۵، ص۳۸۲، (قاهره) ۱۹۹۲.
در ۷۳۸ قبل از میلاد به آشوریان پیوست و پس از سقوط آشوریان در ۶۱۲ قبل از میلاد به دست کلدانی‌ها ویران شد. حلب در ۴۰۰ قبل از میلاد در تصرف ایرانیان بود تا این‌که یونانیان در ۳۳۲ قبل از میلاد آن را گرفتند. پس از درگذشت اسکندر مقدونی و تأسیس دولت سلوکیان، سلوکوس نیکاتور در حلب مستعمره‌ای به نام برویا احداث کرد و حلب به صورت مرکز بازرگانی مهمی درآمد و با شمال شرق سوریه مرتبط گردید. در سال ۶۴ یا ۶۵ که سرزمین شام به تصرف رومیان درآمد حلب بخشی از ولایت سوریه گردید. ایرانیان در ۵۴۰ میلادی به حلب حمله کرده و آن‌جا را آتش زدند. [۴۰]
محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، ج۱، ص۱۱۴، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴.
[۴۱]
مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
[۴۲]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۳، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
در سال شانزدهم هجری، مسلمانان به فرماندهی ابوعبیده جرّاح روانه حلب شدند و آن را محاصره کردند و خالد بن ولید نیز، پس از فتح قنّسرین، روانه حلب شد. [۴۳]
محمد بن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح الشام، ج۱، ص۲۳۷، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره ۱۹۷۰.
[۴۴]
بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، (بیروت).
[۴۵]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۲.
[۴۶]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۴، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
به نوشته ابوالفداء، [۴۷]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، الیواقیت و الضرب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۳۳، چاپ محمدکمال و فالح بکور، حلب ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ابوعبیده جرّاح حلب را به صلح فتح کرد و اهالی حلب، که به انطاکیه گریخته بودند، با آگاهی از متن پیمان صلح، به حلب بازگشتند.زمانی که لشکریان اسلام روانه انطاکیه بودند، رومیان قصد حلب کردند، لذا لشکریان اسلام به حلب بازگشتند و در نبرد با رومیان، مجددآ حلب را فتح کردند. [۴۸]
بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، (بیروت).
[۴۹]
ابن خلدون، العبر، ج۱، مقدمه، ص۵۲۶.
[۵۰]
محمد راغب طباخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۸ - توصیف مورخاناهمیت شهر حلب و موقعیت جغرافیایی خوب آن، سبب گردید که بیشتر جغرافی‌نگاران و تاریخ‌نویسان درباره این شهر مطالبی بیان دارند: ۸.۱ - قرن سومبه نوشته یعقوبی، [۵۱]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۵.
نوشیروان فرزند قباد، حلب را فتح کرد.در قرن سوم، ابن خردادبه [۵۲]
ابن خردادبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۷۵.
حلب را از کوره‌های قِنِّسرین و قدامة بن جعفر [۵۳]
قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۲۴۶، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
آن را از اعمال قنّسرین ضبط کرده است.ابن رسته [۵۴]
ابن رسته، الاءعلاق النفیسة، ج۱، ص۱۰۷.
حلب را از کوره‌های شام معرفی کرده است.در اواخر قرن سوم، جیهانی در کتاب اشکال العالم [۵۵]
ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ج۱، ص۸۱، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
[۵۶]
ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ج۱، ص۸۵، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش.
حلب را شهر و قصبه قنّسرین در فاصله دو روزه با بالس معرفی کرده است.۸.۲ - قرن چهارمدر اوایل قرن چهارم اصطخری [۵۷]
اصطخری، المسالک و الممالک، ج۱، ص۶۱.
حلب را از شهرهای جُند قنّسرین خوانده است.در نیمه همین قرن، ابن حوقل، [۵۸]
ابن حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۱۶۸.
شام را دارای پنج جند نوشته که یکی از جندهای آن جند قنّسرین و شهر بزرگ آن حلب بوده است.وی [۵۹]
ابن حوقل، صورة الارض، ج۱، ص۱۷۷.
نوشته است که حلب با دیگر شهرهای شام در ارتباط است و دارای بازارهای خوب، حمام و مسافرخانه است.در اواخر قرن چهارم، مقدسی [۶۰]
مقدسی، البداء و التاریخ، ج۱، ص۱۵۴ـ۱۵۵.
حلب را شهر زیبایی با دژ و بارو و مردمان خوش‌برخورد، خردمند و مرفه وصف نموده، شهر را انبارِ (خزاین) شاه خوانده و افزوده که حلب در کوره قنّسرین از کوره‌های شش گانه شام است و آب آشامیدنی اهالی آن از رود قُوَیق تأمین می‌شود و هفت دروازه دارد، به نام‌های حمص، رَقّه، قنّسرین، یهود، انطاکیه، عراق، و اربعین؛ اما ناصر خسرو، که در قرن پنجم از حلب دیدن کرده، نوشته که حلب چهار دروازه دارد به نام‌های باب الیهود، باب اللّه، باب الجنان و باب انطاکیه. [۶۱]
ناصر خسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
در همین قرن، بکری [۶۲]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، کتاب المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۸۴، چاپ ادریان فان‌لیوفن و اندری فری، تونس ۱۹۹۲.
حلب را از اقلیم چهارم ضبط کرده و به رود قویق اشاره نموده است که از روستای سیناب در هفت میلی دابق سرچشمه می‌گیرد.به نوشته وی، [۶۳]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، کتاب المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۶۱، چاپ ادریان فان‌لیوفن و اندری فری، تونس ۱۹۹۲.
شام شامل پنج بخش است که یکی از بخش‌های آن قنّسرین و بزرگ‌ترین شهر آن حلب است.۸.۳ - قرن ششمدر قرن ششم، ادریسی [۶۴]
محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج۲، ص۶۴۸ـ۶۴۹، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
به حصار شهر حلب که با سنگ‌های سفید بنا شده و به رود قویق، که آب مورد نیاز اهالی را تأمین می‌کرده، اشاره کرده است.وی [۶۵]
محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج۱، ص۳۷۵، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
فاصله حلب تا حمص را پنج مرحله تخمین زده است.۸.۴ - قرن هفتمدر قرن هفتم، یاقوت حموی [۶۶]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۸.
حلب را شهری بزرگ و گسترده و پر از نیکویی‌ها و دارای آب و هوای خوب و زمین حاصل‌خیز وصف کرده و نوشته در روزگار ما مرکزِ جندِ (قصبه) قنّسرین، حلب است که به معنای شیر است.یاقوت حموی [۶۷]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۸.
نوشته است در قلعه حلب دو مقام از آنِ حضرت ابراهیم است که هنوز زیارت‌گاه‌اند.او پس از اشاره به ساخته شدن این شهر توسط شخصی به نام حلب از طایفه بنی عملیق، افزوده است: برخی می‌گویند طوسا/ سمیرم این شهر را دوازده سال پس از فوت اسکندر بنا نهاد و قلعه حلب مقام ابراهیم است و در آن‌جا صندوقی هست که در سال ۴۳۵ پیدا شده و تکه‌ای از سر یحیی، پسر زکریا علیه‌السلام، در آن است و در نزدیکی دروازه باب الجنان جایی به نام مشهد علی بن ابی طالب علیه‌السلام هست که یحیی را در آن‌جا به خواب دیده‌اند و در کنار دروازه عراق مسجد غوث است که در آن سنگ‌نبشته‌ای هست که می‌گویند به خط حضرت علی بن ابی طالب است و در مغرب شهر در دامنه کوه جوشن مرقد محسن پسر امام حسین علیه‌السلام است که در هنگام حرکت اسیران کربلا از عراق به دمشق، در کودکی در این‌جا درگذشت و به خاک سپرده شد و نزدیک آن زیارت‌گاهی زیباست که مردم حلب آن را با هزینه زیاد، بسیار استوار بنا کرده‌اند و بیرون دروازه باب الیهود سنگی است که به آن دخیل می‌بندند و به آن عطر و گلاب می‌پاشند و مسلمانان و یهودیان و مسیحیان در زیارت آن هم‌گامند، و در زیر آن، مرقد چند پیامبر است. او [۶۸]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۸.
دژ حلب را نیز وصف کرده و به هشت دروازه اشاره نموده است.در قرون هفتم و هشتم، دمشقی [۶۹]
محمد بن ابی طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، ج۱، ص۲۶۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
از حلب به عنوان مملکت حلب نام برده و نوشته است: اهالی آن در لباس پوشیدن، و شکل و نمای منازل باهم رقابت داشتند. به قلعه شهر، به سبب سنگ‌های سفیدش، شهباء می‌گفتند. حلب را قوم تاتار ویران کردند. [۷۰]
محمد بن ابی طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، ج۱، ص۲۶۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸.۵ - قرن هشتمدر قرن هشتم، قزوینی حلب را به تفصیل شرح داده است. وی به هوای پاک، خاک حاصل‌خیز و قلعه مستحکم آن اشاره کرده و از محصولات آن، پنبه، کنجد، توتون، تنباکو، انگور، زردآلو، سیب، انجیر، هندوانه و خیار را نام برده است. وی مذهب اهالی حلب را تشیع و تسنن نوشته و به بازار حلب توجه خاصی نموده است. سپس به نوعی بازی به نام «شلاق» در حلب اشاره کرده که گویا فقط یک بار در سال اجرا می‌شده است. [۷۱]
محمد بن ابی طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
در همین قرن، ابوالفداء [۷۲]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
حلب را شهری بزرگ و تاریخی با باغ‌های فراوان و از جند قنّسرین معرفی کرده و نوشته است رود قویق از این شهر عبور می‌کند و این شهر بر سر راه عراق به ثغور و دیگر شهرهای شام قرار دارد و قلعه شهر نیز در مرکز شهر روی تپه‌ای بنا شده است.۸.۶ - قرن نهمدر قرن نهم حافظ ابرو به تفصیل به وصف حلب پرداخته و ضمن توصیف آب و هوای خوب آن، اهالی حلب را اهل سنّت و جماعت و نیز شیعه مذهب معرفی کرده و افزوده آن‌چه مخصوص این شهر است آبگینه حلبی است که در روی زمین نظیر آن وجود ندارد، و نیز به فراوانی مدارس و خانگاه‌های آن اشاره کرده است. [۷۳]
عبداللّه بن لطف‌اللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۳۵۵ـ۳۵۶، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ـ ۱۳۷۸ش.
حِمْیری (متوفی ۹۰۰) نیز حلب را شهری بزرگ در دوازده میلی قنّسرین ضبط کرده و از هفت دروازه شهر به نام‌های باب الجنان، باب الاربعین، انطاکیه، قنّسرین، یهود، فرادیس و باب شرقی نام برده است. سپس از سقف چوبی بازارها و خندق عمیق شهر سخن گفته و نوشته است که این شهر دارای بیمارستان و چندین مدرسه است. وی بنای شهر را به مردی از عمالقه نسبت داده است. [۷۴]
محمد بن عبداللّه حِمْیری، الروض المعطار فی خبر الاقطار، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
۹ - دوره اسلامی۹.۱ - دوره امویانزمانی که خلیفه دوم در سال هفدهم شام را به اجناد تقسیم می‌کرد، حلب و قنّسرین جزو جندِ حِمص شدند و هنگامی که معاویة بن ابی سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰) قنّسرین را از حمص جدا می‌کرد، حلب جزو جند قنّسرین شد. [۷۵]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۲۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۷۶]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۴، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
سلیمان بن عبدالملک اموی (حک: ۹۶ـ۹۹) اولین مسجد جامع حلب را بنا کرد و تلاش نمود شبیه مسجد جامع دمشق باشد که برادرش (ولید بن عبدالملک) بنا کرده بود. [۷۷]
ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، ج۱، ص۶۲، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹.
[۷۸]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۷۳، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
۹.۲ - دوره عباسیانبا انتقال حکومت به عباسیان در سال ۱۳۲، عراق مرکز خلافت شد و دمشق مقام پایتختی دولتی عربی ـ اسلامی را از دست داد، ولی حلب اهمیت بیشتری یافت و رو به پیشرفت گذاشت. [۷۹]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۴، ۱۹۹۸.
۹.۳ - دوره اخشیدیهادر ۳۲۵، شامات، از جمله حلب، جزو اَعمالِ والی مصر، محمد بن طُغْج اخشیدی، شد و اخشیدی‌ها تا سال ۳۲۸ بر شام مسلط بودند. [۸۰]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۸۱]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۴، ۱۹۹۸.
در ۳۳۳، سیف‌الدوله حمدانی وارد حلب شد و درگیری میان اخشیدی‌ها و حمدانیان بر سر سرزمین شام آغاز شد و در ۳۳۴ میان سیف‌الدوله و اخشیدیان پیمان صلح منعقد گردید که به موجب آن، اخشیدی‌ها از حلب، حمص و انطاکیه دست برداشتند. در ۳۳۶ این پیمان تجدید گردید. [۸۲]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۱۱ـ ۱۱۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۹.۴ - دوره حمدانیاناز زمانی که حلب مرکز امارت حمدانیان شد، مهم‌ترین شهر در شمال شام محسوب گردید. سیف‌الدوله در این شهر، درباری مثل دربار بغداد به وجود آورد که در آن شاعران و عالمان و هنرمندان بسیاری گرد آمدند، از جمله متنبّی، ابی فراس، فارابی، و ابن جنّی. [۸۳]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۴، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
در ۳۵۱ نقفور، فرمانده بزرگ جبهه شرقی رومیان، حلب را (بدون قلعه آن) تصرف کرد، رومیان شهر را غارت کردند، بسیاری را کشتند، مساجد را آتش زدند و غنایم و اسرای بسیاری به دست آوردند. [۸۴]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۴۰، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۸۵]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۴، ۱۹۹۸.
در ۳۶۳ سعدالدوله حَمْدانی حلب را تصرف کرد، و در ۳۶۷ علاوه بر ذکر عبارت حَیَّ عَلی خیرالعمل در اذان، عبارت محمدٌ و عَلیٌ خیرالبشر را به آن افزود. [۸۶]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۶۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۸۷]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۷۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۹.۵ - دوره فاطمیاندر ۳۸۴، نیروهای فاطمیان حلب را محاصره کردند. حاکم حلب، سعدالدوله حمدانی، از رومیان کمک خواست، ولی فاطمیان مانع از رسیدن نیروهای رومیان شدند. [۸۸]
محمد احمد عبدالمولی، بنو مرداس‌الکلابیون فی حلب و شمال‌الشام و سیاستهم الخارجیة مع دولتی الفواطم و الروم: ۴۱۵ـ۴۷۲ه/۱۰۲۵ـ۱۰۸۰م، ج۱، ص۱۶، اسکندریه ۱۹۸۵.
در ۴۱۳، حکومت فاطمی مصر، صفی‌الدوله محمد بن علی بن جعفر بن فلاح را به حکومت شهر حلب برگزید. [۸۹]
سهیل زکار، امارة حلب، ج۱، ص۵۵، دمشق: دارالکتاب العربی.
۹.۶ - دوره فرزندان صالحدر ۴۱۴، صالح بن مرداس حلب را از تصرف فاطمیان خارج ساخت و تا ۴۲۰، بدون رقیب، در حلب حکومت کرد. در این دوره حکومت حلب بین فرزندان وی تقسیم شد. پسرش، شبل‌الدوله ابوکامل نصر، حکومت شهر را برعهده گرفت و مقرالدوله ابوعلوان، شمال حکومت قلعه را. [۹۰]
شوقی شعث، امارة حلب فی عهد بنی‌مرداس و علاقاتها الخارجیة، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰، دراسات تاریخیة، ش ۳۷ـ۳۸ (ایلول ـ کانون‌الاول ۱۹۹۰).
سپاهیان مستنصر فاطمی دو بار به حلب حمله کردند و هر دو بار شکست خوردند. [۹۱]
شوقی شعث، امارة حلب فی عهد بنی‌مرداس و علاقاتها الخارجیة، ج۱، ص۱۵۲، دراسات تاریخیة، ش ۳۷ـ۳۸ (ایلول ـ کانون‌الاول ۱۹۹۰).
تأثیر شکست لشکریان فاطمی در تجدیدنظر در تنظیمات اداری فاطمیان در قاهره واضح بود و تغییرات زیادی در دولت فاطمیان به وجود آورد. [۹۲]
شوقی شعث، امارة حلب فی عهد بنی‌مرداس و علاقاتها الخارجیة، ج۱، ص۱۵۲، دراسات تاریخیة، ش ۳۷ـ۳۸ (ایلول ـ کانون‌الاول ۱۹۹۰).
در ۴۵۹ شیوع وبا در حلب تلفات زیادی به بار آورد، به طوری که فقط در یک ماه حدود چهار هزار تن جان خود را از دست دادند. [۹۳]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۱۰، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۹.۷ - دوره خاندان ارسلاندر ۴۷۹ ملکشاه سلجوقی، قسیم‌الدوله آق سنقر را حاکم حلب کرد و به آبادانی حلب همت گماشت، ولی با مرگ ملکشاه در ۴۸۵، حکومت حلب به تتش بن ارسلان و پس از وی نیز به خاندان او منتقل گردید. [۹۴]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۰۶، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۹۵]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۱۱۷ـ۱۸۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۹۶]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۵، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
در ۵۲۲ عمادالدین زنگی، حاکم موصل، به فرمان سلطان محمد، حلب را تصرف کرد. [۹۷]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۲۴۱ـ ۲۴۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۹۸]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۵، ۱۹۹۸.
در ۵۴۱ عمادالدین زنگی، هنگام محاصره قلعه جَعْبر، به قتل رسید و فرزندش، نورالدین محمود زنگی، حاکم حلب شد و حلب بار دیگر شکوفا گردید. وی بازار حلب را مرمت کرد و در شهر مدارسی تأسیس نمود که در آن‌ها فقهای حنفی و شافعی تدریس می‌کردند. وی در ۵۶۹ درگذشت و فرزند یازده ساله‌اش، ملک صالح اسماعیل، جانشین وی شد. [۹۹]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۱۰.
[۱۰۰]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۴۰۲.
[۱۰۱]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۴۰۵.
[۱۰۲]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۲۸۹، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
[۱۰۳]
ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ج۲، ص۲۹۳، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸.
۹.۸ - دوره ایوبیدر ۵۷۹ حلب تحت سلطه صلاح‌الدین ایوبی درآمد. وی پس از مرگ ملک صالح اسماعیل در ۵۸۲، ولایت حلب را از برادرش، ملک عادل، گرفت و آن را به پسر خود، ملک ظاهر غازی، سپرد. دوره حکومت ملک ظاهر و فرزندش عزیز (۶۱۵ـ۶۳۴)، دوره رفاه حلب بود و یکی از زیباترین شهرها و فعال‌ترین آن‌ها در شرق اسلامی به شمار می‌آمد. [۱۰۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۴۹۶.
[۱۰۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۵۲۳.
[۱۰۶]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۵، ۱۹۹۸.
فعالیت اقتصادی حلب با معاهده‌هایی که در ۶۰۴/۱۲۰۷، ۶۲۲/۱۲۲۵ و ۶۳۲/۱۲۳۵ با بنادقه (ونیزی‌ها) منعقد شد افزایش یافت و شهر رو به آبادانی گذاشت. قلعه حلب نیز تجدید بنا شد و زیباترین معماری نظامی آن دوره گردید. حیات فرهنگی رو به شکوفایی گذاشت و دانشمندانی چون سهروردی، ابن عدیم و ابن شداد در این شهر به فعالیت علمی پرداختند. ۹.۹ - دوره مغولانحکومت ایوبیان در حلب تا ۶۵۸ ادامه یافت تا این‌که مغول‌ها، به فرماندهی هلاکوخان، آن‌جا را غارت کردند و شمار زیادی از اهالی را به قتل رساندند. [۱۰۷]
احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، ج۳، ص۱۶۴، استانبول ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰.
[۱۰۸]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۵ـ۴۷۶، ۱۹۹۸.
در ۶۵۹، که مغولان از ممالیک شکست خوردند، حلب به قلمرو سلطان مملوکی مصر پیوست و پس از شهر دمشق، مرکز قائم‌مقامی درجه دوم شد. [۱۰۹]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۶، ۱۹۹۸.
در ۷۴۹ طاعون در حلب شیوع پیدا کرد. [۱۱۰]
ابن حبیب، المنتقی من درةالاسلاک فی دولة ملک الاتراک فی تاریخ حلب‌الشهباء، ج۱، ص۲۴۱، چاپ عبدالجبار زکّار، (دمشق) ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
در قرن هشتم حلب یکی از مشهورترین مراکز تمدن در شام محسوب می‌شد. پس از آن‌که ظاهر بیبرس، شهر انطاکیه را ویران کرد، حلب پای‌گاه کاروان‌هایی شد که از عراق، حجاز و مصر به شام می‌آمدند یا از شام به عراق و سرزمین‌های شرق می‌رفتند. [۱۱۱]
ابن حبیب، المنتقی من درةالاسلاک فی دولة ملک الاتراک فی تاریخ حلب‌الشهباء، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالجبار زکّار، (دمشق) ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
در ۸۰۰ تیمور گورکانی (تیمور لنگ) به حلب حمله کرد. ۹.۱۰ - دوره عثمانیاندر ۹۲۲ عثمانیان حلب را، پس از پیروزی بر مملوکیان در جنگ مرج دابق، تصرف کردند. [۱۱۲]
عفیف بهنسی، سوریة، ج۱، ص۵۷، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۱۳]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج۸، ص۴۷۶، ۱۹۹۸، ذیل «حلب».
در قرن یازدهم حلب را دارای ده دروازه نوشته‌اند، کلید دروازه‌ها در دست ینی چری‌ها بود که با ۳۵۰ سرباز از آن‌ها محافظت می‌کردند. شهر حلب به ۷۲ محله تقسیم شده و هر محله امامی به غیر از امام جمعه داشت که به حل و فصل مشکلات مردم می‌پرداخت و گرفتن مالیات نیز بر عهده وی بود. [۱۱۴]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب‌المقارنة، ج۳، ص۲۳۶ـ۲۳۷، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
۹.۱۱ - دوره رکودحلب در ۱۱۸۹ از فساد اداری، در ۱۲۳۰ از طاعون، در ۱۲۳۸ از زلزله‌ای که موجب ویرانی نصف شهر و کشته شدن حدود بیست هزار تن شد، از زلزله ۱۲۴۲، از زلزله و وبا در ۱۲۴۸، و علاوه بر آن‌ها از تجارت میان امریکا و آسیا که اقتصاد جهانی را به دست گرفته و کشورهای شرقی را محروم ساخته بودند آسیب دید. [۱۱۵]
عبدالرحمان حمیده، محافظة حلب، ج۱، ص۱۹۲، (دمشق) : الفن الحدیث‌العالمی، (بی‌تا).
[۱۱۶]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب‌المقارنة، ج۳، ص۲۳۶، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
[۱۱۷]
الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ج ۸، ص ۴۷۶، ۱۹۹۸.
به طور کلی قرن سیزدهم/ نوزدهم دوران رکود حلب بود، به سبب عوامل مذکور و نیز ناامنی دریاها در زمان ناپلئون بناپارت و انقلاب ینی چری‌ها در ۱۲۲۹/۱۸۱۴ و ۱۲۴۲/۱۸۲۶. بزرگ‌ترین ضربه اقتصادی برای حلب، افتتاح کانال سوئز در ۱۲۸۵/۱۸۶۸ بود که سبب گردید بسیاری از بازرگانان حلب و دمشق به بیروت، اسکندریه، قاهره، طنطا، منچستر، مارسی و میلان بروند و درآمد بازرگانی حلب به شدت کاهش یافت. [۱۱۸]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب‌المقارنة، ج۳، ص۲۴۰، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
[۱۱۹]
عبدالرحمان حمیده، محافظة حلب، ج۱، ص۱۹۲، (دمشق) : الفن الحدیث‌العالمی، (بی‌تا).
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۳) ابن حبیب، المنتقی من درةالاسلاک فی دولة ملک الاتراک فی تاریخ حلب‌الشهباء، چاپ عبدالجبار زکّار، (دمشق) ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۴) ابن حوقل، صورة الارض. (۵) ابن خردادبه، المسالک و الممالک. (۶) ابن خلدون، العبر. (۷) ابن رسته، الاءعلاق النفیسة. (۸) ابن شحنه، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت ۱۹۰۹. (۹) ابن عدیم، زبدة الحلب من تاریخ حلب، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۹۵۱ـ۱۹۶۸. (۱۰) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰. (۱۱) اسماعیل بن علی ابوالفداء، الیواقیت و الضرب فی تاریخ حلب، چاپ محمدکمال و فالح بکور، حلب ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۱۲) آمنه ابوحجر، موسوعةالمدن العربیة، عمان ۲۰۰۲. (۱۳) احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، دمشق ۱۹۸۴. (۱۴) محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۵) محمد بن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح الشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره ۱۹۷۰. (۱۶) محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب‌المقارنة، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸. (۱۷) اصطخری، المسالک و الممالک. (۱۸) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، کتاب المسالک و الممالک، چاپ ادریان فان‌لیوفن و اندری فری، تونس ۱۹۹۲. (۱۹) بلاذری، فتوح البلدان، (بیروت). (۲۰) عفیف بهنسی، سوریة، التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱. (۲۱) آرنولد هیومارتین جونز، مدن بلاد الشام: حین کانت ولایة رومانیة، ترجمة احسان عباس، عمان، اردن ۱۹۸۷. (۲۲) ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ش. (۲۳) عبداللّه بن لطف‌اللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ـ ۱۳۷۸ش. (۲۴) عبداللّه حلو، تحقیقات تاریخیة لغویة فی الاسماء الجغرافیة السوریة، بیروت ۱۹۹۹. (۲۵) عبدالرحمان حمیده، محافظة حلب، (دمشق) : الفن الحدیث‌العالمی، (بی‌تا). (۲۶) محمد بن عبداللّه حِمْیری، الروض المعطار فی خبر الاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴. (۲۷) مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴. (۲۸) محمد بن ابی طالب دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۹) ژان ماری دوران، تاریخ حلب فی بدایة الالف الثانی ق م من خلال نصوص ماری، دراسات تاریخیة، ش ۴۵ـ۴۶ (آذارـ حزیران ۱۹۹۳). (۳۰) احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰. (۳۱) سهیل زکار، امارة حلب، دمشق: دارالکتاب العربی. (۳۲) سلیم حسن، مصرالقدیمة، (قاهره) ۱۹۹۲. (۳۳) شوقی شعث، امارة حلب فی عهد بنی‌مرداس و علاقاتها الخارجیة، دراسات تاریخیة، ش ۳۷ـ۳۸ (ایلول ـ کانون‌الاول ۱۹۹۰). (۳۴) محمد راغب طباخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب‌الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ ۱۴۰۹/۱۹۸۸ـ۱۹۸۹. (۳۵) عبدالحکیم عفیفی، موسوعة ۱۰۰۰ مدینةالسلامیة، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۳۶) کامل غزّی، کتاب نهرالذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳. (۳۷) محمد قجه، حلب: ۱۸۷۰ـ۱۹۳۰، در المدن العربیة الکوسموبولیتیة بین ۱۹۳۰-۱۸۷۰، بیروت ـ الاسکندریة ـ حلب، بیروت: اللجنة الوطنیة اللبنانیة للتربیة و العلم و الثقافة (الیونسکو)، ۲۰۰۴. (۳۸) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷. (۳۹) زکریا بن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴۰) محمد احمد عبدالمولی، بنو مرداس‌الکلابیون فی حلب و شمال‌الشام و سیاستهم الخارجیة مع دولتی الفواطم و الروم: ۴۱۵ـ۴۷۲ه/۱۰۲۵ـ۱۰۸۰م، اسکندریه ۱۹۸۵. (۴۱) مقدسی، البداء و التاریخ. (۴۲) الموسوعة العربیة، دمشق: هیئةالموسوعة العربیة، ۱۹۹۸، ذیل «حلب». (۴۳) ناصر خسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش. (۴۴) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۴۵) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «حلب»، ج۱، ص۶۴۱۴. رده‌های این صفحه : جغرافیای اسلامی | سوریه
|