ترکیه

تُرْکیّه، کشوری در غرب آسیا و جنوب شرقی اروپا. 

موقع جغرافیایی

این کشور بـا 452‘779 کمـ 2 وسعت و 000‘ 193‘72 تن جمعیت (1384ش/ 2005م)، از دو بخش آسیایی و اروپایی تشکیل شده است و همچون پلی آسیا را به اروپا متصل می‌سازد. بخش‌آسیایی ترکیه که سراسر شبه‌جزیرۀ آناتولی (آسیای صغیر) را در بر می‌گیرد، با 688‘755 کم‍ 2 وسعت، 97٪ از خاک ترکیه را تشکیل می‌دهد و بخش اروپایی آن با 764‘ 237 کمـ 2 وسعت در سرزمین تـراکیه، واقع در جـنـوب شرقی شبه‌جزیرۀ بالکان و قارۀ اروپا واقع است (XI/ 7843 YA,؛ ویکی‌پدیا). 
ترکیه از شمال به دریای سیاه، از جنوب به کشورهای سوریه، عراق و دریای مدیترانه، از غرب به دریای اژه و کشورهای یونان و بلغارستان، و از شرق به‌کشورهای گرجستان، ارمنستان، آذربایجان (جمهوری خودمختار نخجوان) و ایران محدود است (نک‍ : نقشه) و از لحاظ تقسیمات کشوری به 80 استان (ایل) تقسیم می‌شود («مؤسسۀ...» npn.). پایتخت ترکیه  شهر آنکارا ست که در 1379ش/ 2000م، 000،319،4 تن جمعیت داشته است و بزرگ‌ترین شهر آن استانبول با 000‘041‘10 تن جمعیت است (ویکی پدیا). 
80٪ جمعیت ترکیه را ترکان و 17٪ را کردها، 2٪ را عربها و 1٪ بقیه را لازها، گرجیان مسلمان و شمار اندکی از ارمنیان و یونانیان تشکیل می‌دهند. کردها بیشتر در استانهای جنوب شرقی ترکیه در مجاورت مرزهای ایران و عراق به سر می‌برند و عربها در استان ختای در جنوب کشور، در کرانه‌های دریای مدیترانه در همسایگی با سوریه متمرکزند و شماری از آنان هم در استان آدانا به سر می‌برند. گرجیان ترکیه در نواحی کوهستانی شمال شرقی این کشور و نزدیک مرزهای گرجستان زندگی می‌کنند ( انکارتا).

لازها که از اقوام قفقازی به‌شمار می‌آیند، از دیگر اقلیتهای قومی در ترکیه‌اند. این قوم بیشتر در شمال ترکیه در سواحل جنوب شرقی دریای سیاه ساکن‌اند. شهرهایی چون طرابوزان، ریزه، اوف، وقفی‌کبیر و تونیا از مراکز لازنشین ترکیه است (ابوالقاسمی، 120).
زبان رسمی در ترکیه زبان ترکی است. خط نوشتاری این زبان در ترکیه تا 1307ش/ 1928م خط عربی بود، اما در آن سال خط لاتین جایگزین آن شد. پس از ترکی، زبانهای کردی و سپس عربی بیشترین تداول را در ترکیه دارد ( انکارتا). در میان کردان ترکیه دو گویش «کرمانجی» و «زازا» رایج است. کردهای استان حکاری به کردی کرمانجی، و کردهای ساکن در دیگر نقاط ترکیه به کردی زازا گفت‌وگو می‌کنند (ابوالقاسمی، 113-114). 
بیش از 99٪ مردم ترکیه مسلمان‌اند؛ از این شمار حدود 70 تا 80٪ اهل سنت و 15 تا 20٪ علوی و گروهی هم شیعۀ 12 امامی‌اند (ویکی‌پدیا). پیروان اهل سنت بیشتر حنفی و شافعی مذهب‌اند. حنفی مذهبان بیشتر در نواحی مرکزی و غربی ترکیه، و شافعیان که غالباً کردند، با جمعیتی کمتر از حنفیان در مناطق شرقی کشور سکنا دارند (ابوالقاسمی، 125-126؛ انصاری، 123-124).
علویان در شهرهای سیواس، توقات، قهرمان مرعش، چوروم و آماسیه در اکثریت‌اند و شیعیان که شمار آنها حدود 1 تا 5/ 1 میلیون تن تخمین زده می‌شود، بیشتر در شرق و شمال شرقی ترکیه نزدیک مرزهای این کشور با ایران و ارمنستان در شهرهای آغدیر، قارص، توزلوجا، آرالیک، تاشیلی چای، آکیکا و ارپاچای سکنا دارند (ابوالقاسمی، 127، 139-140). کمتر از 1٪ بقیۀ جمعیت ترکیه را پیروان دیگر دینها که بیشتر مسیحی‌اند، تشکیل می‌دهند. مسیحیان بیشتر پیرو کلیسای ارتدکس یونانی و کلیسای گریگوری ارمنی‌اند. شمار اندکی از مردم ترکیه هم یهودی، بهایی و یزیدی هستند (ویکی‌پدیا). 
ترکیه سرزمینی است کوهستانی که از 3 طرف توسط دریا احاطه شده است. دریای سیاه از شمال، دریای مدیترانه از جنوب و دریای اژه از غرب این کشور را در بر گرفته‌اند. در شمال غربی ترکیه دریای داخلی مهمی به نام مرمره وجود دارد که به وسیلۀ تنگۀ بسفر به دریای سیاه و از طریق تنگۀ داردانل به دریای اژه متصل می‌گردد. این دو تنگه دریای سیاه را به آبهای آزاد متصل می‌سازد (قاسمی، 4). 
مهم‌ترین رشته‌کوههای ترکیه به موازات سواحل جنوبی و شمالی این کشور کشیده شده است. در شمال، رشته‌کوههایی با ارتفاع 500‘1 تا 000‘ 3 متر از غرب به شرق امتداد دارد. این رشته‌کوهها از 3 یا 4 گروه کوه به پهنای 60 تا 100 کم‍ به موازات دریای سیاه تشکیل گردیده است. در جنوب رشته‌ کوههایی به درازای 900 کمـ به شکل کمانهایی عمود بر کرانه‌های دریای مدیترانه قرار دارد. کوههای لیسی، توروس، کالدی و آنتی‌تورس از جمله رشته‌کوههای جنوبی ترکیه‌اند. در جنوب غربی ترکیه کوههای منفرد کوتاه‌تری وجود دارد که امتداد آن در کرانه‌های مدیترانه بریدگیها و خلیجهای متعددی را به وجود آورده‌اند. میان دو رشته‌کوه در شمال و جنوب آناتولی مرکزی فلاتی به ارتفاع 000‘1 متر از سطح دریا واقع است. رشته‌کوههای شرقی ترکیه بر جلگه‌های قفقاز و بین‌النهرین مشرف است. این رشته‌کوههای منحنی شکل از ارتفاع 000‘ 3 تا 000،4 هزار متر به‌تدریج به سمت داخل، پایین آمده، فلاتی به ارتفاع 500‘1 تا 800‘1 متر را تشکیل می‌دهند. در شمال شرقی ترکیه رشته‌کوههایی از سواحل دریای سیاه شروع می‌شود و به سوی مرزهای شرقی کشور ادامه می‌یابد. داخل این فلات یا از رشته‌کوههای منفرد و گاهی مرتفع و آتشفشانی مانند کوههای سبحان (434‘4 متر) و نمرود و یا رشته‌کوههای آتشفشانی پیوسته مانند آرارات (آغریداغ) با ارتفاع 165‘5 متر پوشیده شده است. بخش اروپایی ترکیه در میان رشته‌کوههایی پوشیده از جنگل محصور است. کوههای بخش اروپایی ترکیه در واقع دنبالۀ رشته‌کوههای آلپ اروپا ست که به طرف بخش آسیایی ترکیه ادامه یافته است و میان آنها گودال ژرف دریای مرمره قرار گرفته است (پل‌رو، 11-13؛ قاسمی، 3-4).
از لحاظ ویژگیهای جغرافیایی کشور ترکیه را می‌توان به 7 ناحیۀ مشخص تقسیم کرد: 

ویژگیهای جغرافیایی

1. ناحیۀ دریای سیاه

این ناحیه در شمال ترکیه و در جنوب کرانه‌های دریای سیاه واقع است و از دشت آداپازاری در غرب تا مرزهای گرجستان در شرق امتداد دارد و از لحاظ ویژگیهای جغرافیایی به 3 قسمت شرقی، مرکزی و غربی تقسیم می‌شود و دارای آب و هوایی بسیار متنوع است. آب و هوای نواحی شرقی با نواحی غربی آن به کلی با یکدیگر متفاوت است. این ناحیه مرطوب‌ترین بخش ترکیه به‌شمار می‌رود و میانگین بارش سالانۀ آن به 500‘2 میلی‌متر می‌رسد. 

2. ناحیۀ مرمره

این ناحیه کرانه‌های دریای مرمره و بخش اروپایی ترکیه را دربر می‌گیرد و دارای آب و هوایی معتدل است و دمای هوا در زمستانها به ندرت به زیر صفر، و در تابستانها به بالاتر از °35 سانتی‌گراد می‌رسد. 

3. ناحیۀ دریای اژه

این ناحیه در کرانه‌های دریای اژه در غرب آناتولی واقع است. آب و هوای این ناحیه تحت تأثیر جریانات آب و هوایی دریای مدیترانه قرار دارد و دارای زمستانهای معتدل و پرباران و تابستانهای گرم است. 

4. ناحیۀ دریای مدیترانه

این ناحیه که از کوههای بی‌داغ لری در غرب‌ تا کوههای ‌آمانوس و رشته‌کوههای گورکملی و توروس در شرق امتداد دارد، سواحل جنوبی ترکیه را در بر می‌گیرد و دارای آب و هوایی معتدل است. 

5. ناحیۀ آناتولی مرکزی

این ناحیه در نواحی مرکزی ترکیه واقع است و از شمال به رشته‌کوههایی که در امتداد دریای سیاه کشیده شده‌اند و از جنوب به رشته‌کوههای توروس محدود است و دارای آب و هوای قاره‌ای با زمستانهای سرد و تابستانهای گرم و خشک است. 

6. ناحیۀ آناتولی شرقی

این ناحیه بلندترین ناحیۀ ترکیه و در شرق آن کشور واقع است. میانگین ارتفاع این ناحیه حدود 2 هزار متر و دارای حدود 100 قله با ارتفاع بیش از 3 هزار متر است. بلندترین قلۀ ترکیه یعنی آرارات در آنجا واقع است. ناحیۀ آناتولی شرقی دارای تابستانهای ملایم و زمستانهای سرد است و دمای هوا در زمستانها تا °20- سانتی‌گراد هم می‌رسد. 

7. ناحیۀ جنوب شرقی آناتولی

این ناحیه فلات مسطحی است که از جانب شمال، غرب و شرق توسط کوههایی احاطه شده است. ناحیۀ آناتولی شرقی در واقع آن بخش از هلال خصیب است که در ترکیه واقع است و از لحاظ آب و هوایی گرم‌ترین بخش ترکیه به‌شمار می‌آید. دمای هوا در این ناحیه اغلب در تابستانها از°40سانتی‌گراد هم فراتر می‌رود (YA,XI/ 7844-7851؛ پل‌رو، 26-36؛ ابوک، 12-13، 18-20، 24-26). 

رودخانه‌ها

در سراسر ترکیه رودخانه‌هایی جریان دارد که بیشتر آنها به دریاهای پیرامونی آن کشور می‌ریزد و شماری از آنها هم وارد خاک کشورهای همسایه می‌گردند. بزرگ‌ترین رودخانۀ داخلی ترکیه، رودخانۀ قزل ایرماق با 355‘1 کم‍ درازا است. این رودخانه از ارتفاعات واقع در شهرستان زارا در استان سیواس سرچشمه می‌گیرد و در پایان مسیر خود به دریای سیاه می‌ریزد. رودخانه‌های ساکاریه (824 کم‍‌ ) و یشیل ایرماق (468 کم‍ ‌) از دیگر رودخانه‌های ترکیه است که به دریای سیاه می‌ریزند. رودخانه‌های سیحان (560 کم‍‌ )، جیحان (509 کم‍‌ ) و دالامان (329 کم‍‌ ‍) مهم‌ترین رودخانه‌های ترکیه در حوضۀ دریای مدیترانه‌اند. رودخانه‌های گدیز (401 کم‍‌ )، مندرس بزرگ (584 کم‍‌ ) و سوزولوک (321 کم‍ ) از جمله رودخانه‌های ترکیه است که در حوضۀ دریای اژه واقع‌اند. رودخانۀ ماریتزا (مـریچ) بـه درازای 490 کم‍ که 172 کم‍ آن در خاک تـرکیـه جریان دارد و بخشهایی از مرز این کشور با یونان را مشخص می‌سازد، مهم‌ترین رودخانۀ بخش اروپایی ترکیه است. رودخانۀ ارگنه به درازای 281 کم‍ از شاخابه‌های مهم ماریتزا ست که در بخش اروپایی ترکیه جریان دارد. دو رودخانۀ بزرگ خاورمیانه یعنی دجله و فرات از رشته‌کوههای آناتولی شرقی سرچشمه می‌گیرند. رودخانۀ فرات با 800‘2 کم‍ درازا، 971 کم‍ از مسیر خود را در خاک ترکیه طی می‌کند و سپس در خاک کشورهای سوریه و عراق جریان می‌یابد. 522 کم‍ از مسیر 900‘1 کیلومتری رودخانۀ دجله هم در خاک ترکیه جریان دارد. این رودخانه پس از خارج شدن از خاک ترکیه وارد عراق شده، در نواحی جنوبی آن کشور به فرات می‌پیوندد و در پایان به خلیج فارس می‌ریزد. دیگر رودخانۀ مهمی که از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد، رودخانۀ ارس به درازای 059‘1 کم‍ است. 548 کم‍ از مسیر این رودخانه در خاک ترکیه جریان دارد. رودخانۀ ارس پس از خارج شدن از ترکیه بخشهای بزرگی از مرزهای شمال غربی ایران با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان را تشکیل می‌دهد و سرانجام به دریای خزر می‌ریزد (XI/ 7856-7858، YA؛ پل‌رو، 21-23). 

دریاچه‌ها

ترکیه دارای دریاچه‌های فراوانی است. حدود 000،9 کم‍ 2 از وسعت این کشور را دریاچه‌ها در بر گرفته‌اند. دریاچۀ وان واقع در شرق ترکیه با 713‘ 3 کم‍ 2 بزرگ‌ترین دریاچۀ ترکیه است. دومین دریاچۀ بزرگ ترکیه دریاچۀ نمک (توزکولو) با 162 کم‍ ‍2 وسعت است که در نواحی مرکزی این کشور واقع است. دریاچه‌های اغریدیر، ایزنیک، مانیاس، بوردور، آجی و آپولیونت از دیگر دریاچه‌های ترکیه است. همچنین در امتداد دریای مرمره دریاچه‌هایی با چشم‌اندازهای زیبا وجود دارد (XI/ 7858-7862 , YA؛ پل‌رو، 22-23).

وضعیت اقتصادی