زمان تقریبی مطالعه: 7 دقیقه
 

بغداد






شهر بغداد بزرگ‌ترین شهر و پایتخت فعلی کشور عراق است. این شهر در دوره عباسی ساخته شده و مرکز خلافت خلفای عباسی بوده و در طول تاریخ دستخوش حوادثی قرار گرفته است؛ گاهی گسترش یافته و مرکز حکومت‌ها قرار گرفته و گاهی در اثر حملات و جنگ‌ها، تخریب و ویران شده است.


۱ - موقعیت جغرافیایی



بغداد، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر عراق است که در مرکز این کشور، مجاور رود دجله قرار دارد.

۲ - وجه تسمیه



درباره وجه تسمیه بغداد، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ براساس یک نظریه، بغداد از ریشه بابلی «بعل جاد» (پادگان بعل) یا «بعل داد» (خدای خورشید)، گرفته شده است، اما براساس قول دیگری، نام بغداد، مرکب از دو کلمه «بغ» و «داد»، به معنای «خداداد» یا «هدیه خداوند» است.

۳ - زمان ساخت



گرچه شهر اسلامی بغداد، در دوره عباسی ساخته شد، اما شواهد نشان می‌دهد که در این محل تجمع‌های مسکونی متعددی وجود داشته که پیشینه آنها، به سال‌ها پیش از اسلام (دست‌کم از نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد) برمی‌گردد.

۴ - بغداد در گذر زمان



بغداد در گذر زمان، دستخوش حوادثی قرار گرفته است.

۴.۱ - پایتخت عباسیان


پس از روی کار آمدن عباسیان در قرن دوم هجری و انتقال مرکز خلافت از شام به عراق، منصور (دومین خلیفه عباسی) تصمیم گرفت پایتخت جدیدی برای خود بسازد. او منطقه بغداد را انتخاب کرد و دستور داد شهر جدید را در اینجا بسازند. کار ساخت بغداد، در سال ۱۴۵ ه. ق، آغاز شد و در سال ۱۴۹ ه. ق، به پایان رسید. شهر به شکل دایره‌ای ساخته شد که در نوع خود، کم‌نظیر بود. برای حفاظت از شهر، باروی مستحکمی گرداگرد آن کشیده شد که دارای چهار دروازه بود.
بر اثر افزایش جمعیت بغداد، محلات دیگری در حاشیه و اطراف شهر، شکل گرفت؛ از جمله روستای کرخ در جنوب بغداد که به محله بزرگی، تبدیل شد و منصور، بازارهای بغداد را به آنجا منتقل کرد. همچنین محله رصافه که توسعه چشمگیری یافت و پیرامون آن نیز، بارویی ساخته شد. در دوره‌های بعدی، مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها و بناهای معماری دیگری نیز در بغداد، ایجاد شد.

۴.۲ - مرکز فرهنگی اسلام


بغداد، به جز چند مقطع زمانی محدود که پایتخت خلافت عباسیان به شهرهای‌ دیگری از جمله سامرا منتقل شد، تا زمان سقوط خلافت عباسی در سال ۶۵۶ ه. ق، پایتخت اصلی آنان باقی ماند.
این شهر، به مدت کمتر از یک قرن، به یک مرکز فرهنگی بزرگ تبدیل شد که در آن فقهای بزرگ اهل‌سنت و همچنین فلاسفه و صوفیان بزرگ مسلمان، به نشر‌ اندیشه‌های خود می‌پرداختند و پزشکان و دانشمندان نیز به تحصیل و تدریس علم و سایر فعالیت‌های علمی، نظیر ترجمه و تالیف، مشغول بودند.

۴.۳ - رکورد بغداد بعد از عباسیان


در قرن چهارم هجری، در بغداد بیمارستان‌های مشهوری، نظیر بیمارستان مقتدری و بیمارستان عضدی، ساخته شد. در قرون بعدی نیز مدارس دینی مهمی، از جمله مدرسه نظامیه و مدرسه مستنصریه، تاسیس شد. البته از زمانی که خلفای عباسی، ضعیف شدند و تحت نفوذ امرای آل‌بویه و پادشاهان سلجوقی قرار گرفتند، به شهر بغداد نیز نسبت به گذشته خود، بی‌توجهی شد و بخش‌هایی از آن، مهجور و ویران گشت و از مساحت و جمعیت آن، کاسته شد. وقوع بلایای طبیعی، نظیر سیل، آتش‌سوزی و حوادث و فتنه‌های مذهبی میان شیعه و سنی نیز، عامل تاثیرگذاری بر رکورد شهر بغداد بود.

۴.۴ - حمله مغول


در سال ۶۵۶ ه. ق، مغولان به بغداد حمله کردند و مردم این شهر را کشتند. بسیاری از بناهای شهر، از جمله حرم کاظمین (علیهما‌السّلام) نیز طعمه غارت و حریق شد و بسیاری از محلات شهر، آسیب دید. البته بعدها سیاستمداران ایرانی، نظیر عطاملک جوینی و خاندان او که از سوی ایلخانان، حکومت بغداد را عهده‌دار بودند، برای بازسازی مساجد، مدارس و سایر بناهای بغداد، تلاش بسیاری می‌نمودند.
[۱] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۲.


۴.۵ - استقرار سلسله جلایریان


در سال ۷۴۰ ه. ق، شیخ حسن بزرگ، سلسله جلایریان را تاسیس کرد و در بغداد استقرار یافت. از آثار مهم این دوره، مدرسه مرجانیه است که تنها سردر آن، باقی مانده است.

۴.۶ - تصرف تیمور لنگ


تیمور لنگ، دو بار بغداد را در سال‌های ۷۹۵ و ۸۰۳ ه. ق، تصرف کرد و در مرتبه دوم، بسیاری از مردم را کشت و ویرانی و خسارت فراوانی، از خود بر جای گذاشت.

۴.۷ - تصرف ترکمن‌ها


در ۸۱۳ ه. ق، بغداد به دست ترکمن‌های قراقویونلو افتاد و پس از آن، در سال ۸۷۲ ه. ق، ترکمن‌های آق‌قویونلو بر سر کار آمدند.
[۲] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، صص۵۵۳ - ۵۵۴.


۴.۸ - دوره کشمکش صفویان و عثمانیان


بغداد در سال ۹۱۴ ه. ق، به تصرف شاه اسماعیل صفوی درآمد و دوره کشمکش صفویان و عثمانیان بر سر تصرف بغداد آغاز شد، به فرمان شاه اسماعیل، بسیاری از زیارتگاه‌های اهل‌سنت، از جمله ابوحنیفه و عبدالقادر گیلانی ویران شد و تعدادی از علمای اهل‌سنت، کشته شدند. سپس یک فرمانده کرد، به نام ذوالفقار که مطیع سلطان سلیمان قانونی بود، بغداد را به تصرف خود درآورد؛ اما شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۶ ه. ق، شهر را پس گرفت. در سال ۹۴۱ ه. ق، سلطان سلیمان، وارد بغداد شد و زیارتگاه ابوحنیفه و عبدالقادر گیلانی را بازسازی کرد و اداره امور شهر را به دست والی (پاشا) سپرد.
[۳] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، انشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۴.

در سال ۱۰۳۲ ه. ق، شاه عباس اول صفوی، بغداد را فتح کرد. اما عثمانی‌ها به رهبری سلطان مراد چهارم، در سال ۱۰۴۸ ه. ق، بغداد را تصرف کردند.
[۴] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۵.


۴.۹ - دوران حاکمیت عثمانی


بغداد در دوران حاکمیت عثمانی، از اهمیت بالایی برخوردار نبود. در دوره حکومت مدحت پاشا بر این شهر، گام‌هایی به سوی تجددطلبی برداشته شد و اقداماتی برای اصلاح نظام مالی- اداری، قضایی و آموزشی، در اوایل قرن بیستم میلادی، صورت گرفت. مدحت پاشا در سال ۱۲۲۱ ه. ق- ۱۸۰۶ م حصار بغداد را ویران کرد. داوود پاشا نیز در سال ۱۲۳۳ ه. ق- ۱۸۱۸ م، بازار جدید شهر را در محل بازار قدیمی آن، ایجاد کرد.
[۵] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۶۲.


۴.۱۰ - پایتخت عراق بعد از جنگ جهانی اول


پس از فروپاشی حکومت عثمانی، در پایان جنگ جهانی اول، نیروهای انگلیس در سال ۱۳۳۵ ه. ق- ۱۹۱۷ م، بغداد را تصرف کردند. با تصویب قانون اساسی عراق در سال ۱۹۲۵ م، بغداد، پایتخت کشور شد. در پی این تحولات، شهر بغداد گسترش یافت و با تشکیل جمهوری عراق پس از کودتای «عبدالکریم قاسم»، مناطق مسکونی جدیدی اطراف بغداد، شکل گرفت.
[۶] بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، صص۵۶۳ - ۵۶۴.


۵ - کاربرد فقهی



از بغداد، به مناسبت در باب‌هاى صلاة، جهاد و لقطه سخن به کار رفته است.

۵.۱ - بنای بغداد


فقها در مقام تقسیم دار الاسلام، یكى از اقسام بلاد اسلامی را بلادى دانسته‌اند كه در اسلام بنا شده و مشرکان در بناى آن نقشى نداشته‌اند و بغداد را از جمله این بلاد شمرده‌اند.

۵.۲ - بیتوته و اقامت


براساس پاره‌اى روایات، از اقامت و بیتوته در بغداد، نهی شده است.
[۱۱] مستند العروة (الصلاة)، ج۸، ص۴۲۲.


۶ - پانویس


 
۱. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۲.
۲. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، صص۵۵۳ - ۵۵۴.
۳. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، انشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۴.
۴. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۵۵.
۵. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، ص۵۶۲.
۶. بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۳، صص۵۶۳ - ۵۶۴.
۷. نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۲۸۱.    
۸. نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۳۸، ص۱۸۵.    
۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج۵، ص ۲۷۹.    
۱۰. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج۱۴، ص۲۱۱.    
۱۱. مستند العروة (الصلاة)، ج۸، ص۴۲۲.


۷ - منبع



زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «شهر بغداد»، ج۱، ص۳۲۵.    
فرهنگ فقه، مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج‌۲، ص ۱۲۰ تا‌ ۱۲۱.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.