تاریخ حجدرباره تاریخ شکل‌گیری و چگونگی آیین حج، اطلاع روشنی در دست نیست؛ اما روایات اسلامی بر پیشینه بسیار کهن آن تأکید کرده‌اند. فهرست مندرجات۱.۱ - قدمت ۱.۲ - ناپدید شدن کعبه ۱.۳ - بازسازی کعبه ۲ - جای‌گاه کعبه ۲.۱ - نزد اهل کتاب ۲.۲ - نزد ایرانیان قدیم ۳ - بدعت‌های بت‌پرستان ۳.۱ - قبل از قریش ۳.۲ - پس از قریش ۴ - برداشته شدن بدعت‌ها ۵ - حج‌گزاری با پای پیاده ۶ - جای‌گاه سیاسی مکه و حج ۷ - اقدامات عمرانی و رفاهی خلفا ۷.۱ - بنی امیه ۷.۲ - بنی عباس ۸ - عمل الحرمین ۸.۱ - اختلال‌ها در اداره امور ۸.۲ - فاطمیان ۸.۳ - آل بویه و سلاجقه ۹ - ناامنی حج توسط قرامطه ۱۰ - مقتضیات حج برای مسلمانان ۱۰.۱ - نگارش آثار درباره راه‌های حج ۱۰.۲ - سکونت دائم حجاج در مکه ۱۰.۳ - وصیت به دفن در مکه ۱۰.۴ - وقف کردن برای حرمین ۱۱ - حج‌گزاری عرفا و زهاد ۱۲ - استقبال از حجاج ۱۳ - دوران حکومت مغول‌ها ۱۳.۱ - قبل از مسلمان شدن ۱۳.۲ - پس از مسلمان شدن ۱۴ - دوران ایوبیان ۱۵ - دوران ممالیک ۱۶ - مخاطرات ۱۷ - امپراتوری عثمانی ۱۷.۱ - اقدامات مالی ۱۷.۲ - کاروان‌های عثمانی ۱۷.۲.۱ - شام ۱۷.۲.۲ - مصر ۱۷.۳ - حجاج ایرانی ۱۷.۴ - اهمیت کاروان‌های عثمانی ۱۸ - کاروان‌های مغرب و یمن ۱۸.۱ - مغرب ۱۸.۲ - یمن ۱۹ - راه‌های دریایی ۱۹.۱ - استفاده کنندگان ۱۹.۲ - معضلات ۱۹.۳ - ایرانیان ۱۹.۴ - قرنطینه زائران ۲۰ - فرقه وهابیت ۲۱ - فهرست منابع ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - پیشینه۱.۱ - قدمتبر اساس روایات اسلامی، قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم باز می‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند. [۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۳]
ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۲، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی تا).
[۴]
ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۶، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی تا).
[۵]
مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش.
این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید. [۶]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۶ـ۴۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۷]
ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۶، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی تا).
[۸]
مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش.
در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه) که در توصیف کعبه به کار رفته است، چه بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد. سنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم (ملقب به ابوالحجاج) تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند. [۱۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۱۳]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۱۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۱۵]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.
[۱۶]
محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰۱۳۸۱، چاپ افست تهران (بی تا).
۱.۲ - ناپدید شدن کعبهگفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید [۱۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۱۸]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۱۹]
ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۳۹۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی تا).
و به تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.۱.۳ - بازسازی کعبهاین وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید ادامه یافت. گفته‌اند که پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت. آن‌گاه ابراهیم بر مکان مرتفعی (به روایتی کوه ثَبیر و به روایتی جایی که بعدها به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند، مردمان را به حج‌گزاری فرا خواند. سپس خود، پسرش اسماعیل و گروهی از جُرهُم، به عنوان پیش‌گامان، حج به جای آوردند. [۲۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۶ـ۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۲۵]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۲.
از آن پس، حج به عنوان سنّتی مقدّس و با آدابی چون مُحرِم شدن، طواف، سعی، وقوف در عرفه، مَشعَر، مِنا و مزدلفه، قربانی، تهلیل، تلبیه و رَمْیِ جمره، تداوم یافت و مناصبی چون کلیدداری، پرده‌داری و خدمت‌گزاری کعبه نیز پدید آمد. [۲۶]
ابن کلبی، کتاب الاصنام، ج۱، ص۶، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
[۲۷]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۷۷۸، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن کثیر، (بی تا).
[۲۸]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۸۳۸۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن کثیر، (بی تا).
[۲۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۳۰]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
۲ - جای‌گاه کعبه۲.۱ - نزد اهل کتابحجگزاری مختص اهالی حجاز نبود، زیرا برخی روایات تاریخی از تقدس کعبه نزد اهل کتاب و برخی اقوام غیرعرب، خبر داده‌اند. [۳۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
به روایت [[|ابن هشام]]، [۳۲]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بی تا).
دو دانشمند یهودی درباره عواقب هرگونه اقدام علیه کعبه به یکی از پادشاهان تُبَّع، هشدار دادند.۲.۲ - نزد ایرانیان قدیمبه نقل مسعودی، [۳۳]
مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴.
ایرانیان قدیم با هدایای گران‌قیمت بسیار، به زیارت کعبه می‌رفتند و زمزمه آنان بر سر چاه آن، سبب شد که «زمزم» نام گیرد. آخرین ایرانی حج‌گزار، ساسان (جد ساسانیان) معرفی شده است. از به زیارت کعبه رفتن پادشاهان حِمْیر، کِنده، غسّان و لخم نیز یاد شده است. [۳۴]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۶۱۹.
با این حال، تقسیم‌بندی حجاج به گروه‌های سه‌گانه حُمس، حِلَّه و طُلْس، گویای آن است که در ادوار نزدیک به ظهور اسلام، گستره جغرافیایی و قومی حج‌گزاران، به حجاز و نواحی اطراف آن محدود شده بود. ۳ - بدعت‌های بت‌پرستان۳.۱ - قبل از قریشآیینهای حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستی میان اعراب، تغییرات ماهوی کرد. نخستین بار، چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمرو بن لُحَیّ خزاعی (سرپرست امور مکه) بت‌هایی بر گرد کعبه نهاد که تکریم آن‌ها بخشی از آیین حج شد. [۳۵]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۸۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۳۶]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۳۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۳۸]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بی تا).
بعدها رسوم انحرافی دیگری به مناسک حج راه یافت، از جمله سعی میان اِساف و نائله (مرد و زنى كه به صورت دو سنگ، مسخ شدند و براى عبرت دیگران، در دو محل نصب گردیدند، ولى بعداً به عنوان دو بت مورد پرستش قرار گرفتند)؛ اهتمام قبایل در به جای آوردن حج با بت مخصوص خود؛ سوت کشیدن و کف زدن؛ و بالاخره مسئله نَسیء (تغییر زمان ماه‌های حرام به منظور قرار گرفتن موسم حج در ماه‌های معتدل سال و جلب منابع تجاری [۳۹]
ابن کلبی، کتاب الاصنام، ج۱، ص۹، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
[۴۰]
ابن حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۴ـ۲۷۵، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۴۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۴۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
). در قرآن نیز به برخی از آن‌ها تصریح شده است (برای نمونه به این آیه رجوع کنید ). ۳.۲ - پس از قریشبا تفوق قریش بر مکه، بدعت‌های حج بیشتر شد که تقسیم حجاج به سه گروه حُمْس، حِلَّه و طُلْس از آن جمله بود؛ هر چند که آداب پسندیده‌ای نیز رواج داشت، از جمله اطعام حجاج و گاه بذل و بخشش به آنان. [۴۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
این رسوم، به ویژه پس از تسلط قُصَیّ بن کلاب و اخلاف وی بر امور مکه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، چنان‌که از آن پس رفادت (پذیرایى از حجاج) و قیادت (راهنمایی حجاج) در کنار حجابت (پرده‌داری و کلیدداری) و سقایت (آب‌رسانی)، از وظایف لازم‌الاجرای قریشیان، به ویژه خاندان قصیّ (که این مناصب میانشان موروثی شد)، گشت. [۴۵]
ابن حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۹، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۴۶]
ابن حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۴، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
سقایت، به ویژه به علت گرمای هوای مکه، اهمیت فراوان داشت. به گزارش ازرقی، [۴۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
عبدمناف و فرزندانش که عهده‌دار این مناصب بودند، با تدابیر رفاهی خاصی چون افزودن کشمش به آب زمزم برای کاستن از شوری آن و نیز تهیه مخلوط شیر و عسل، حجاج تشنه را سیراب می‌کردند.۴ - برداشته شدن بدعتهابا ظهور اسلام، آیین حج یکی از فرایض دینی مسلمانان (برای آرای گوناگون درباره زمان دقیق اعلام وجوب حج برای مسلمانان به این منبع رجوع کنید [۴۸]
ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، ج۱، ص۱۰۲، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
) و از مناسک شرک‌آلود پیراسته شد؛ از این‌رو، پیامبر اکرم پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، کعبه را از بت‌ها پاک ساخت. [۴۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
یک سال بعد، با نزول سوره برائت، حج‌گزاری مشرکان، برای همیشه، ممنوع شد و در سال دهم نیز پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلم با شرکت در مراسم حج، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد و مسئله نسیء را مُلغا اعلام کرد. [۵۰]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۷۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۵۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
از مناصب دوران جاهلی نیز فقط حجابت و سقایت ابقا شد و متولیانشان در سمت خود باقی ماندند، ضمن آن‌که اطعام حجاج نیز به طور خاص مورد توجه پیامبر قرار گرفت. [۵۲]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۲، ص۸۳۷ـ۸۳۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره (بی تا).
احتمالا نخستین بار در همین زمان منصب امارت حج / امیرالحاج ــکه چه بسا شکل تغییریافته قیادت بودــ پدیدار شد. [۵۳]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره (بی تا).
از همان آغاز، فریضه حج در اسلام، اهمیت فراوان داشت. ۵ - حج‌گزاری با پای پیادهحجگزاری با پای پیاده ــاگرچه بنا به برخی روایات، سابقه‌ای کهن داشت [۵۴]
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره (بی تا).
[۵۵]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.
ــ پس از ظهور اسلام، به واسطه تأکیدات خاص پیامبر [۵۶]
حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، ج۱، ص۳۳، چاپ علی صدرایی خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴).
به عنوان سنّتی حسنه، مورد توجه بسیار قرار گرفت. این سنّت به ویژه در میان خاندان پیامبر مورد توجه خاص بود؛ چنان‌که درباره امام حسن و امام زین‌العابدین علیهماالسلام آورده‌اند که بارها پیاده به حج رفتند. [۵۷]
محمد بن محمد مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۵۶، قم: مکتبة بصیرتی، (بی تا).
[۵۸]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۲۶.
۶ - جای‌گاه سیاسی مکه و حجحج، علاوه بر جنبه عبادی، از همان روزگار پیامبر برای حکومت نوپای اسلامی، اهمیت سیاسی روزافزونی داشت، زیرا تسلط بر مکه، مشروعیت حکومت تلقی می‌شد؛ [۵۹]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ ش.
[۶۰]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۳، ص۳۴۲.
[۶۱]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۳، ص۴۷۹.
[۶۲]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۴، ص۲۴۹.
[۶۳]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۵، ص۱۳۶.
[۶۴]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۶۵]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۵۱، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
همین حساسیت، در کنار نقش مهم شهرهای مکه و مدینه در رساندن اخبار و حوادث مهم جهان اسلام، حج را به آوردگاهی سیاسی بدل کرده بود، چنان‌که طلحه و زبیر پس از جدا شدن از امام علی علیه‌السلام به بهانه به جا آوردن عمره، به مکه رفتند و علم مخالفت برافراشتند. [۶۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۱.
از همین نمونه است اقدام معاویه در اعزام جاسوسانی به مکه در موسم حج، با هدف ایجاد هرج و مرج در قلمرو خلافت امام علی [۶۷]
علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
برافراشته شدن چهار پرچم مختلف به نمایندگی از چهار گرایش سیاسی (خوارج، امویان، زبیریان و طرف‌داران محمد بن حنفیه) در مراسم حج سال ۶۸؛ شورش ابن زبیر در مکه و در اختیار گرفتن امارت حج به مدت چند سال و امارت حج حجاج بن یوسف در سال‌های ۷۲ و ۷۳، با هدف سرکوب ابن زبیر. [۶۸]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۳.
[۶۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۸.
[۷۰]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۱.
۷ - اقدامات عمرانی و رفاهی خلفااهمیت عبادی و سیاسی حج، اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج‌گزاران را نیز در پی داشت. ۷.۱ - بنی امیهدر روزگار عثمان، به منظور آب‌رسانی به حجاج، در عرفات استخرهایی ساختند و آب همه قنات‌ها را به سوی آن هدایت کردند. [۷۱]
پانویس، محمد بن عبداللّه ازرقی، ج۲، ص۲۳۰، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
ولید بن عبدالملک به والیانش دستور داد تا راه‌ها و چاه‌های شهرها را ترمیم کنند، به ویژه آن‌هایی را که در مسیر حجاز بودند. [۷۲]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۶، ص۴۳۷.
[۷۳]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
هشام بن عبدالملک نیز مقرر کرد تا در موسم حج، به حجاج آشامیدنی‌های متنوع داده شود. [۷۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
بخش مهمی از این اقدامات را وابستگان به دستگاه خلافت انجام می‌دادند. عمر بن عبدالعزیز هنگامی که والی مکه بود، مکیان را ملزم کرد که برای در امان ماندن اموال حجاج از دستبرد دزدان، اقدام به افروختن آتش و روشن کردن چراغ نمایند. [۷۵]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
هم‌چنین وی و رَمْله (نوه عبدالملک بن مروان)، هر یک، خانه‌ای را در مکه وقف سکونت حاجیان کردند. رمله در عین حال موقوفاتی را در شام، برای تأمین هزینه آشامیدنی‌های ساکنان این خانه، اختصاص داده بود. [۷۶]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
[۷۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
۷.۲ - بنی عباسدر میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج گزارد [۷۸]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
که چه بسا تا حدی به سبب تجمع مخالفان وی در مکه و اطراف آن بود، چنان‌که پیروزی منصور بر ابراهیم بن عبداللّه (برادر نفس زکیه) نیز در موسم حج اعلام شد. [۷۹]
حُمید بن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، ج۱، ص۱۷۴، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
سفر حج مهدی عباسی در سال ۱۶۰ ــ به سبب بذل و بخشش فراوانش به حجاج و مردم مکه و مدینه، و اقداماتش در خصوص احداث آب‌گیرهای متعدد در مسیرهای منتهی به مکه، بازسازی راه‌ها و حفر چاه‌ها بسیار مشهور است [۸۰]
مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۶۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش.
[۸۱]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۸۲]
احمد بن علی مقریزی، ج۱، ص۷۳، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۸۳]
احمد بن علی مقریزی، ج۱، ص۷۶، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(نیز برای اطلاعاتی درباره چاه‌های حفر شده تا قرن سوم به این منبع رجوع کنید [۸۴]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۷۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۵]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۱۵ـ ۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۶]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۶۴۳ـ۶۴۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
). سیاسی بودن این اقدامات نیز دور از ذهن نیست، زیرا در زمان او شهید فخ (سال ۱۶۹)، از حجاج خانه خدا بیعت گرفت تا بر ضد مهدی شورش کنند. [۸۷]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۰۴.
درباره هارون آورده‌اند که سالی به جهاد و سالی به حج می‌رفت و در مجموع، نُه بار حج گزارد. [۸۸]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱.
[۸۹]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
وی تعداد زیادی از فقها را با خود به حج می‌برد و به حجاج و اهالی حرمین، بسیار بذل و بخشش می‌کرد. [۹۰]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۸، ص۳۴۷.
[۹۱]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۹، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۹۲]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۸۲، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
لای‌روبی و بازسازی قنات‌های مکه نیز از اقدامات مهم زمان وی بود. [۹۳]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
با این‌حال مهم‌ترین حادثه موسم حج در روزگار وی، برگزاری مراسم انتصاب امین و مأمون در سال ۱۸۶ به ولایتعهدی و تعیین قلمرو حکومتی هر یک از آن‌ها بود که عهدنامه آن را در کعبه آویختند. از جمله در این عهدنامه، هر دو ولیعهد تعهد کردند در صورت نقض پیمان، سی بار پیاده و با پای برهنه به حج بروند. [۹۴]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
گفته‌اند که پس از هارون، هیچ‌یک از خلفای عباسی حج نگزاردند. [۹۵]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۹۶]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
با این‌حال خلفای عباسی (نظیر اسلاف امویشان) معمولا مسئولیت مهم امارت حج را به افرادی خارج از تیره و قبیله یا اعوان و انصار خود واگذار نمی‌کردند. از همین‌گونه بود منصب عمل الحرمین (اداره امور حرمین) که نمایندگان و امیران تابع خلیفه عهده‌دار آن بودند (ادامه مقاله) یا سقایت حجاج که تا نیمه قرن سوم هم‌چنان در اختیار اخلاف عباس بن عبدالمطلب قرار داشت [۹۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(البته موروثی بودن این منصب، معلول عوامل دیگری چون سنن قبیله‌ای نیز بود).۸ - عمل الحرمینعمل الحرمین، منصبی تشریفاتی ـ سیاسی بود که متصدی آن از میان امرای بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه با نام خلیفه ذکر می‌شد و در موسم حج، عَلَمی نیز برای وی نصب می‌گشت. در مقابل، او نیز موظف بود مالیاتی معین به دستگاه خلافت بپردازد و امنیت مکه و کاروان‌های حجاج را تأمین کند. در این خصوص، طاهریان که از ۲۳۷ تا ۲۵۳ و صفاریان که از ۲۶۵ تا ۲۷۱ عهده‌دار این منصب بودند، به ویژه شایان ذکرند. [۹۸]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹ـ۶۰۰.
[۹۹]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲ـ۶۵۳.
[۱۰۰]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱۰، ص۷.
[۱۰۱]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۱، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ ش.
[۱۰۲]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۳، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ ش.
[۱۰۳]
تاریخ سیستان، نوشته به نیمه ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۳۰، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ ش.
[۱۰۴]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۳۹، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۸.۱ - اختلال‌ها در اداره اموربا این همه، اداره امور حرمین، در بسیاری موارد، با اختلال بسیار همراه بود که این معضِل، طیف متنوعی از فرصت‌طلبی‌های غارت‌گرانه، [۱۰۵]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۰۶]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
شورش‌های مقطعی (برای نمونه قیام ابن طباطبا و نفس زکیه)، جنگ و گریز رقبای سیاسی [۱۰۷]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹ـ۶۰۰.
[۱۰۸]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲ـ۶۵۳.
[۱۰۹]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۱۰]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
و سیطره رقبای عباسیان بر حرمین را شامل می‌شد. مورد اخیر، به ویژه از اوایل قرن چهارم به بعد، با استیلای بنوسلیمان (از سادات حسنی) بر مکه، [۱۱۱]
احمد بن علی قلقشندی، قلائدالجُمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، ج۱، ص۱۶۱، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
تحرکات وسیع قرمطیان در حجاز و عراق، اقدامات اخشیدیان برای استیلا بر حرمین [۱۱۲]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۸.
[۱۱۳]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.
و بالاخره تسلط فاطمیان بر مکه و مدینه، ابعاد گسترده‌ای یافت.۸.۲ - فاطمیانبرای فاطمیان، حج از موارد استراتژیک در سیاست خارجی، به ویژه برای تقابل با خلافت عباسی، بود. مهم‌ترین جلوه این تقابل، رقابت تنگاتنگ آنان با آل بویه و بعدها سلاجقه (نمایندگان عباسیان در اداره حرمین) در امر خطبه‌خوانی موسم حج بود که به تناوب میان آنان دست به دست می‌گشت. [۱۱۸]
عبداللّه بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ ش.
با این حال، فاطمیان ــبه سبب سیاست‌هایی چون ارسال آذوقه برای حرمین، فرستادن مقرری و هدایا برای خدام و مجاورین و پرده‌داران و کلیدداران کعبه و نیز امیر مکه، ارسال جامه کعبه به صورت سالیانه و بالاخره ایجاد امنیتِ بیشتر برای کاروان‌های حجاج در مسیر مصر و شام ــ موفق‌تر بودند و تا پایان خلافت فاطمی، غالباً خطبه به نام آنان خوانده می‌شد. [۱۱۹]
ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۲۰]
ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۲۱]
عبداللّه بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۲۲]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۲۳]
احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۲۶۸ـ۲۷۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
در دستگاه فاطمیان، امارت حج از وظایف ارباب سیوف بود. [۱۲۴]
احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۳، ص۲۷۴، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
۸.۳ - آل بویه و سلاجقهآل بویه و سلاجقه، اگرچه عنوان عمل الحرمین نداشتند، برای نظارت بر امور حرمین تلاش فراوان کردند و گاه در خطبه‌های موسم حج، نامشان با نام خلیفه ذکر می‌شد. عضدالدوله با برخی اقدامات رفاهی و عمرانی ــچون لغو اخذ مالیات راه‌داری از حجاج مسیر عراق، بازسازی مسیر مکه، اهدای پول بسیار به خاندان‌های بانفوذ مکه و مجاوران خانه خدا، حفر چاه‌های آب در مسیر مکه و بالاخره فرستادن جامه کعبه به صورت سالیانه [۱۲۷]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷.
ــ موقعیت خود را در حرمین تحکیم کرد. آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی نیز، به رغم توان نظامی، از چنین سیاست‌هایی بهره گرفتند. [۱۳۰]
عبداللّه بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۳۱]
محمد بن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، ج۱، ص۱۳۱، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۹ - ناامنی حج توسط قرامطهدر اوایل قرن چهارم تحرکات قرامطه و ناتوانی عباسیان از دفع آن‌ها، طی سالیان متوالی، برای حاجیانی که از مسیر عراق سفر می‌کردند، به کابوسی هولناک بدل شده بود. قتل و غارت کاروان‌های حج و ناامنی حاصل از آن، به اندازه‌ای بود که بارها و بارها یا حرکت کاروان‌های حج متوقف شدند یا کاروان‌ها به مکه نرسیدند یا مراسم حج نیمه تمام ماند و یا به خاک و خون کشیده شد. [۱۳۲]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۲۳، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۳]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۲۸، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۴]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۵۷، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۵]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۸۶، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۳۶]
مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۰، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش.
در یکی از مهم‌ترین این ترک‌تازی‌ها (سال ۳۱۷)، ابوطاهر جَنّابی و سپاهش، پس از کشتار وسیع حاجیان و اهالی مکه، اجساد را در چاه زمزم ریختند و حجرالاسود را با خود به بحرین بردند که سال‌ها در آن‌جا باقی ماند. [۱۴۰]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۴۹ـ۲۵۱، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۱]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۵۷ـ۲۵۹، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
[۱۴۲]
مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش.
غیر از قرامطه، راه‌زنانی نیز با کمین در مسیر حجاج، آن‌ها را غارت می‌کردند [۱۴۳]
مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۲۱۵.
[۱۴۵]
احمد بن علی قلقشندی، قلائدالجُمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، ج۱، ص۱۲۷، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
و تنها راه‌های مقابله با آن‌ها، همراهی گروهی نظامی با کاروان‌ها [۱۴۶]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
و نیز استفاده از راه‌شناس‌های خبره‌ای بود که قادر به هدایت کاروان از مسیرهای امن‌تر بودند.۱۰ - مقتضیات حج برای مسلمانانصرف نظر از معضلات این چنینی و فارغ از دنیای حکومت و سیاست، سنّت حج‌گزاری در میان مسلمانان، مقتضیات خاص خود را داشت. ۱۰.۱ - نگارش آثار درباره راه‌های حجنخستین آثار درباره راه‌های حج در همین قرون تألیف شد (آثار جغرافیایی این ادوار، برای نمونه به این منابع رجوع کنید [۱۴۷]
اصطخری، صور الاقالیم، ج۱، ص۲۶ـ۲۸.
[۱۴۸]
ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
[۱۴۹]
ابن فقیه، اخبار البلدان، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.
) که در یکی از مهم‌ترین آن‌ها (متعلق به قرن سوم) راه بغداد و کوفه، راه بصره، راه یمامه، راه یمن، راه حضرموت، راه مصر، راه شام، راه طائف و راه جدّه، مسیرهای شناخته شده حج در جهان اسلام معرفی شده‌اند. [۱۵۰]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ج۱، ص۵۴۳ـ۶۵۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰.۲ - سکونت دائم حجاج در مکهحجاج بسیاری یا از ابتدا به قصد اقامت طولانی یا دائم وارد مکه می‌شدند و یا پس از ورود به مکه، به دلایل متعدد، برای همیشه رحل اقامت می‌افکندند. تنوخی [۱۵۱]
محسن بن علی تنوخی، کتاب الفرج بعدالشدة، ج۲، ص۲۷۹ـ۲۸۱، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۵۲]
محسن بن علی تنوخی، کتاب الفرج بعدالشدة، ج۲، ص۳۶۰، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
از اهتمام حجاج متمول به کمک به فقرای مدینه، به ویژه علویان، یاد کرده و کشّی [۱۵۳]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۷، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
نیز ضمن اشاره به مشکلات مالی حجاج شیعه، از توقیع امام زمان علیه‌السلام برای رفع این مشکلات سخن گفته است.۱۰.۳ - وصیت به دفن در مکهبه خاک سپرده شدن در مکه، به ویژه در مراسم حج، نیز از جمله رسومی بود که بزرگان و صاحب منصبان بدان وصیت می‌کردند. [۱۵۴]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۱۰۷، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۱۰.۴ - وقف کردن برای حرمیناز دیگر سنن پررونق، وقف کردن برای حرمین بود که به ویژه شیعیان دوازده امامی عصر سلجوقی، بدان توجه خاص داشتند. عبدالجلیل قزوینی [۱۵۵]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۸۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۵۶]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۰، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۵۷]
عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۲۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
از خیرات و مبرّات فراوان مجدالملک براوستانی (وزیر برکیارق) در حرمین و نیز از اقدامات خاندان رضی‌الدین ابوسعد ورامینی که به سبب انفاق فراوان به حجاج، رسیدگی به امور حرمین و بقای عمارات متعدد در مکه و مدینه، شهرت بسیار داشته‌اند، یاد کرده است. [۱۵۸]
سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۸۷.
[۱۵۹]
رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).
۱۱ - حج‌گزاری عرفا و زهادیکی از رسوم حج‌گزاری این ادوار، حج‌گزاری عرفا و زهاد با آدابی خاص بود، از جمله بی‌زاد و توشه سفر کردن با هدف توکل کامل به خدا (که گاه به افراط کشیده می‌شد)، صبر بر دشواری‌های راه، توسل به امدادهای غیبی، پرهیز از غرور، بی‌اعتنایی به ستم‌گران و استفاده نکردن از خدمات رفاهی حکومتی، انجام دادن برخی اعمال طاقت‌فرسا با انگیزه حفظ حرمت خانه خدا، و اهتمام به ختم قرآن در طواف. [۱۶۰]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۱۶۱]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۷، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۱۶۲]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۱۰۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۱۶۳]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۱۶۴]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۲، ص۱۰۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
بسیاری از آنان بارها به حج می‌رفتند و گاه سفرشان چند سال به طول می‌انجامید. [۱۶۵]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش.
۱۲ - استقبال از حجاجبخش دیگری از آیین‌های حج، آداب استقبال از حجاج بود که ظاهراً به شیوه جشنی عمومی برگزار می‌شد. مثلا نقل است که در سال ۳۱۷ برای استقبال از حجاج، بغداد را آراسته بودند. [۱۶۶]
کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم ۱، ص۲۵۳، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.
۱۳ - دوران حکومت مغولهابا هجوم مغولان به سرزمین‌های شرقی اسلامی در قرن هفتم، حج‌گزاری مسلمانان این خطه بسیار دشوار شد. ۱۳.۱ - قبل از مسلمان شدنچنگیز با این استدلال که «سراسر جهان خانه خداست» از حج‌گزاری مسلمانان قلمرو خود جلوگیری کرد. [۱۶۷]
ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، ج۱، ص۱۳۰، چاپ پیتر د مزون، سن پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰.
از نظر جانشینان او نیز تا پیش از مسلمان شدنشان، بی شک مسئله همین‌گونه بوده است، چون تا مدت‌های مدید راه حج (در قلمرو مغولان) بسته بود. [۱۶۸]
عطاملک بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۸، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
فاسی، نخستین حج‌گزاریِ حجاجِ عراقی (عراق عرب و عراق عجم) پس از حمله مغول را در سال ۶۶۶ دانسته، [۱۶۹]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
که این گزارش با تاریخ صدور یرلیغ اباقاخان مبنی بر بازگشایی راه حجاز (سال ۶۶۷) سازگار است. [۱۷۰]
عطاملک بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
این یرلیغ، که حاصل تلاش عطاملک جوینی بود، به دلیل اشاره به اعزام نیروی نظامی برای حفاظت از کاروان‌ها، [۱۷۱]
عطاملک بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).
حاکی از برقراری نظارت حکومتی بر امر حج و سامان بخشیدن به آن پس از سال‌هاست، آن‌چنان که فاسی [۱۷۲]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
نیز از کاروان بزرگ حجاج عراقی در ۶۶۹ و ۶۸۸ خبر داده است.۱۳.۲ - پس از مسلمان شدنبیشترین اخبار متعلق به روزگار سلطان محمد خدابنده است که هم مسلمان بودنش و هم رقابت میان اشراف حسنی مکه با ممالیک (رقبای سیاسی ایل‌خانان)، بر سر تسلط یافتن بر مکه که به یاری جستن گروهی از اشراف حسنی، از سلطان مغول انجامید، توجه مغولان را بیش از پیش به مسئله حج جلب کرد. [۱۷۳]
عبداللّه بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ ش.
این توجه در روزگار سلطان ابوسعید نیز تداوم یافت، چنان که در سال‌های ۷۱۸ تا ۷۲۰ در مکه به نام وی خطبه می‌خواندند و کاروان حج ایران (وفد عراقی/ قافله شرقی) با هدایای فراوان دربار ایران، راهی مکه می‌شد. [۱۷۴]
ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، ج۳، ص۱۶۰ـ۱۶۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ۱۹۸۴).
[۱۷۵]
ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، ج۳، ص۱۷۱، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ۱۹۸۴).
امیرالحاج این کاروان، منصوب دستگاه حکومتی بود و فرمان‌های ویژه‌ای، برای اعطای مسئولیت به وی، صادر می‌شد. آشنایی با مناسک حج و منازل بین راه و احوال قبایل عرب ساکن در مسیر، از ضروریات این منصب بود و حمل پول زیاد (برای توزیع میان قبایل هم‌پیمان) و به همراه داشتن چند صد نظامی (به منظور دفع حملات عشایر عرب و راه‌زنان) از لوازم اصلی کار امیرالحاج به شمار می‌رفت. [۱۷۶]
محمد بن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۱، جزء۱، ص۳۷۴ـ۳۸۴، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۷۷]
محمد بن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، ج۲، ص۲۱۳ـ۲۱۷، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
از برجسته‌ترین شخصیت‌های فعال در امور عام‌المنفعه حج در دستگاه مغولان، امیر چوپان بود که برای آب‌رسانی به مکه، پنجاه هزار دینار هزینه کرد و پس از وفات نیز بنا به وصیتش، هم‌زمان با موسم حج، در مدینه به خاک سپرده شد. [۱۷۸]
احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، ج۳، ص۳۹، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ ش.
[۱۷۹]
ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، ج۳، ص۱۸۱ـ۱۸۵، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ۱۹۸۴).
۱۴ - دوران ایوبیانبسیار بیشتر از مغولان، همسایگان آن‌ها در نواحی غربی جهان اسلام، با حج و مسائل مرتبط به آن درگیر بودند. ایوبیان ــ که سرسلسله آن‌ها، صلاح الدین، با لغو یکی از مالیات‌های حجاج، توجه خاصی به امر حج نشان داده بودــ در تثبیت جای‌گاه سیاسی خود در حرمین، مجدّانه تلاش می‌کردند. حج‌گزاری برخی از این سلاطین، لغو مالیات مکیان، اعطای کمک‌های مالی فراوان به حکام و اهالی حرمین و اعطای امتیازات اقتصادی به امرای عربِ حاکم بر نواحی واقع در مسیر حج، از مهم ترین این تلاش‌ها بود. [۱۸۰]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۱۸۱]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۲]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۵، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۳]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۰، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۴]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۲، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۸۵]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۴، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
با این‌حال، گاه روش‌های خشونت‌باری نیز به کار گرفته می‌شد. [۱۸۶]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۰۷، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۱۵ - دوران ممالیکاهتمام ممالیک به حج بیش از ایوبیان بود. [۱۸۷]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۵۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
بیبرس اول در ۶۶۷ مناسک حج معروفش را با اقدامات سیاسی ـ مذهبی و عام‌المنفعه توأم کرد، ضمن آن‌که همه ساله به حجاج مصر و شام مساعدت مالی بسیار می‌کرد. [۱۸۸]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۲۳، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
برخی از سلاطین مملوک، بیش از یک بار و با تشریفات بسیار حج گزاردند، [۱۸۹]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۶، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
هر چند که این تشریفات با حج‌گزاری مسرفانه و شگفت‌آور منسی موسی، پادشاه تکرور (کشور مالی)، قابل مقایسه نبود. [۱۹۰]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۳، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۹۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۹۶.
[۱۹۲]
محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، میقات حج، ش ۱۰ (زمستان ۱۳۷۳).
ابن بطوطه [۱۹۳]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۶۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
و قلقشندی [۱۹۴]
احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، ج۴، ص۵۷ـ۵۸، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
از مراسم محمل گردانی [۱۹۵]
(ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
سخن گفته‌اند. نیز نقل است که کاروان مصر، همه ساله پرده جدید کعبه را به همراه می‌آورد و این پرده، پس از عید قربان، طی مراسمی، بر کعبه پوشانده می‌شد. [۱۹۶]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
کسب امتیاز مذکور، منوط به تأمین تمامی هزینه‌ها و مایحتاج حرمین و اهالی‌اش بود [۱۹۷]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(نیز برای اطلاعات بیشتر درباره اوقاف ممالیک در حرمین به این منبع رجوع کنید [۱۹۸]
احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
) که غالباً سلاطین مصری، پیشتاز آن بودند. ابن بطوطه [۱۹۹]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۸۱ـ ۱۸۲، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۰۰]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۸۶، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
از مراسم باشکوه عمره رجب و نواختن مکرر طبل و دهل از ابتدای ذیحجه [۲۰۱]
سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ ش.
در مکه یاد کرده است. رسم اعطای صدقات و خیرات به مجاورین و فقرا، چنان رواجی داشت که گاه به تنزل ارزش نقدینگی می‌انجامید. [۲۰۲]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۸۹، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۲۰۳]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
تجارت ایام حج نیز رونقی به سزا داشت و حتی بین صفا و مروه، بازار برپا بود. [۲۰۴]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۱۷۸، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
برای دولت‌مردان، رفتن به حج کاربرد دیگری نیز داشت که همانا جان به سلامت بردن از توطئه‌های رقبای سیاسی بود و در ادوار بعد نیز رواج داشت. [۲۰۵]
شمس الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
[۲۰۶]
میر محمدسعید بن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۴۶۹، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۶ - مخاطراتهمواره در موسم حج، مخاطرات بزرگی وجود داشته است. فاسی [۲۰۷]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۰۸]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۷، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۰۹]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۱۰]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
از درگیری‌های گاه خونین (میان رقبای سیاسی، میان حجاج با اهالی مکه یا میان خود حجاج) و نیز از کشته شدن حجاج بر اثر ازدحام، سخن گفته است. [۲۱۱]
شمس الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، ج۱، ص۲۲، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱.
[۲۱۲]
احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۱۴۶، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
راه‌های حج، به علت بی‌ثباتی‌های سیاسی داخلی و یا تهاجمات خارجی، ناامن بود. [۲۱۳]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
[۲۱۴]
محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.
۱۷ - امپراتوری عثمانیاز قرن دهم تا سیزدهم، به سبب تسلط حکومت عثمانی بر حجاز، حج‌گزاری مسلمانان، تابع چگونگی مناسبات دولت‌های متبوعشان با عثمانیان بود. ۱۷.۱ - اقدامات مالیسلطه رسمی عثمانی بر حرمین، اگر چه در دوران سلطان سلیم (قرن دهم) و در پی سقوط ممالیک اتفاق افتاد، اما سابقه نفوذ آنان در حجاز به روزگار مراد اول که به تألیف قلوب شرفای حجاز، توجه بسیار نشان داد و نیز بایزید اول که نخستین صُرّه همایون به ارزش هشتاد هزار سکه طلا را برای حرمین فرستاد، باز می‌گشت. [۲۱۵]
گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۵، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
[۲۱۶]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۳، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
صُرّه، هدایای نقدی و غیرنقدی سلاطین و درباریان و ثروتمندان عثمانی برای اهالی حرمین بود که ارسال آن مهم‌ترین تدبیر عثمانیان تا پایان حکومتشان برای تسلط بر حرمین بود. گستردگی تشریفات توأم با فهرست نسبتآ طویل کارگزاران آن و تبدیل شدن واژگان خاص آن نظیر کاروان صرّه، دفاتر صرّه، اوقاف صرّه و امین صرّه به بخش مهمی از فرهنگ لغوی حج در قلمرو عثمانی، [۲۱۷]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۱ـ۹۹، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
میزان اهمیت آن را نشان می‌دهد.علاوه بر ارسال صرّه، اقدامات دیگری نیز از عوامل تسلط عثمانیان بر حج‌گزاری این ادوار بود، از جمله اختصاص موقوفات و خیرات، حمایت مالی از امرای حجاز و بَدَویان عرب و انجام دادن کارهای عمرانی. [۲۱۸]
گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۹، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).
[۲۱۹]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۱، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۲۰]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۳، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۲۱]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۸، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
از این‌رو به رغم آن‌که هیچ‌یک از سلاطین عثمانی به حج نرفتند (البته زنان درباری به این سفر اشتیاق زیادی نشان می‌داده‌اند)، عنوان خادم الحرمین به آنان اختصاص داشت. [۲۲۲]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۵، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
[۲۲۳]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۲، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۲۴]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۱۰۳، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
۱۷.۲ - کاروان‌های عثمانیکاروان (محمل) های حج عثمانی، به طور عمده، در سه گروه سازمان‌دهی می‌شدند. ۱۷.۲.۱ - شامبزرگترین آن‌ها، کاروان شام بود که ظاهراً از ۱۰۱۰ شکل گرفت و بزرگ‌ترین محموله صرّه همایون را حمل می‌کرد. این کاروان در مراسمی باشکوه و با حمایت لشکری چند هزار نفری، از استانبول راهی مکه می‌شد. در مکه و مدینه، استقبال رسمی مفصّلی از این کاروان به عمل می‌آمد که چند روز به طول می‌انجامید و طی آن هدایای ارسالی، میان اهالی توزیع می‌شد. [۲۲۵]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه و سفرنامه، ج۹، ص۶۰۴ـ۶۰۷.
[۲۲۶]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۳ـ۹۹، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
۱۷.۲.۲ - مصردومین گروه، کاروان مصر بود که وظیفه حمل پرده کعبه را بر عهده داشت و سومین گروه، کاروان عراق بود. کاروان‌های کوچک‌تر دیگری نیز بودند که از افریقای شمالی، یمن و ایران، از دو مسیر زمینی و دریایی، راهی مکه می‌شدند. حجاج آسیای میانه نیز اگر از قلمرو روسیه و ایران به سلامت گذر می‌کردند، خود را به کاروان شام می‌رساندند. [۲۲۷]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۶، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
[۲۲۸]
منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ج۱، ص۹۸، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳).
کاروان شام به دو دسته مقاطره (سواره) و شعاره (پیاده) تقسیم می‌شد و ده‌ها بیرق، ده‌ها نوازنده و چند صد راهنما، آن را همراهی می‌کردند. مدیر کاروان، امیرالحاج بود که اگر تا هفت سال، وظیفه‌اش را به درستی انجام می‌داد، به وزارت منصوب می‌شد؛ از این‌رو گاه بر سر کسب این منصب منازعاتی در می‌گرفت. استخدام نیروهای نظامی محافظ کاروان و عرضه خدماتی چون اجاره شتر برای حجاج بی‌بضاعت، آب‌رسانی به کاروان‌ها، اختصاص اماکنی جهت سکونت زائران در مدینه و نیز توزیع آشامیدنی‌های رایگان میان حجاج، بر عهده دولت عثمانی بود. با این حال، انجام دادن برخی خدمات (مانند پرداخت پول و اهدای گوسفند) بر عهده ثروتمندان بود. اموال زائران بی‌وارثِ متوفای کاروان‌ها هم به دولت می‌رسید. [۲۲۹]
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه و سفرنامه، ج۹، ص۶۱۳.
[۲۳۰]
عبدالکریم بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۸، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰.
[۲۳۱]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۸۶ـ۸۹، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
از مهم‌ترین رسوم شامیان و مصریان در ایام حج، برگزاری جشن‌های گسترده پس از عید قربان بود که شریف مکه و اعوان و انصارش نیز در آن شرکت می‌جستند و چراغانی، آتش بازی و نوازندگی جزء لاینفک آن به شمار می‌رفت. [۲۳۲]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، ج۱، ص۷۹ـ۸۰، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ ش.
۱۷.۳ - حجاج ایرانیحجگزاری حجاج ایرانی در این ادوار، که درگیر مناسباتِ غالباً خصمانه صفویان و عثمانیان بودند، با مخاطراتی چون مسدود شدن متوالی مسیر ایرانیان (مسیر بصره ـ مکه)، وادار ساختن ایرانیان به استفاده از مسیرهای پرخطر [۲۳۳]
احمد بن زینی دحلان، خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، ج۱، ص۷۵، مصر ۱۳۰۵.
[۲۳۴]
مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، ج۱، ص۶۹، (ترجمه) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۶).
[۲۳۵]
اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، ج۱، ص۹۵، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
و سوء قصدهای مکرر به ایرانیان شیعه مذهب در مکه و حتی مسجدالحرام همراه بود. مورد اخیر به کشته شدن ایرانیان متعددی حتی در سطح شخصیت‌های عالی‌رتبه، نظیر معصوم بیگ صفوی (سال ۹۷۶) و زین‌العابدین کاشانی (سال ۱۰۴۰)، انجامید. [۲۳۶]
زین العابدین علی بن عبدالمؤمن نویدی، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا ۹۷۸ هجری قمری، ج۱، ص۱۳۱، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۲۳۷]
احمد بن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش.
[۲۳۸]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۳۹۹ـ ۴۰۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
[۲۳۹]
زین العابدین بن نورالدین علی حسینی کاشانی، رساله مفرِّحة الانام فی تأسیس بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۳۶۹، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۱، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۳ ش.
مشکلات دیگری نیز وجود داشت، از جمله سوء استفاده‌های مالی حکام بصره، غارت‌گری دزدان عرب، و اهمال مباشران امر حج که گاه سبب دیر رسیدن زائران و محروم ماندنشان از انجام دادن مناسک حج می‌شد [۲۴۰]
رسول جعفریان، «مناسبات اصفهان و حجاز»، ج۱، ص۵۹، میقات حج، ش ۳۹ (بهار ۱۳۸۱).
از این‌رو، بسیاری از ایرانیان، همراه شدن با کاروان شام را، به سبب امنیت بیشتر آن، ترجیح می‌دادند. [۲۴۱]
سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ ش.
[۲۴۲]
عبدالکریم بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، ج۱، ص۱۴۶، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰.
در عین حال، درباریان و صاحب منصبان و علما، هنگام عزیمت به حج، توصیه نامه‌هایی از جانب شاه خطاب به امرای طول مسیر و نیز شریف مکه، همراه می‌بردند تا امنیت سفرشان تضمین باشد. [۲۴۳]
احمد بن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، ج۲، ص۶۲۴ـ۶۲۵، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش.
[۲۴۴]
رسول جعفریان، «مناسبات اصفهان و حجاز»، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، میقات حج، ش ۳۹ (بهار ۱۳۸۱).
در این خصوص، مناسبات خوب شرفا با صفویان، بسیار مؤثر بود [۲۴۵]
ولی قلی بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۹۱، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش.
(نیز برای اطلاعات بیشتر به این منبع رجوع کنید [۲۴۶]
رسول جعفریان، «مناسبات اصفهان و حجاز»، ج۱، ص۶۳ـ۷۷، میقات حج، ش ۳۹ (بهار ۱۳۸۱).
). چنین مناسبات حسنه‌ای را میان سلاطین گجرات و شاهان بابری هند با شرفا نیز سراغ داریم، چنان‌که کاروان حج هندیان، همه ساله، حامل هدایای نقدی و غیرنقدی فراوانی برای شریف مکه، سادات و فقرای حرمین بود. [۲۴۷]
علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۱۴۵، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۴۸]
علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۱۸، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۴۹]
علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۲۲، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۵۰]
علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۳۷، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
[۲۵۱]
علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، ج۱، ص۲۷۹، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷.
۱۷.۴ - اهمیت کاروان‌های عثمانیدر قرون سیزدهم و چهاردهم، کاروان‌های دولت عثمانی، به ویژه کاروان شام، از نظر نظم و تعداد کاروان‌ها مهم‌ترین کاروان‌های حج بود [۲۵۲]
محسن امین، «پا به پای امین جبل»، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۱۸، ترجمه جواد محدثی، میقات حج، ش ۷ (بهار ۱۳۷۳).
[۲۵۳]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۹۹ـ۱۰۰، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
و رسومی چون استقبال از آنان هنگام ورود به مدینه و مکه و برگزاری جشن‌های گسترده عید قربان در مِنا در میان آن‌ها رواج داشت. [۲۵۴]
چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی، چاپ سجاد اصفهانی، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
[۲۵۵]
وادی احرام، (از نویسنده‌ای ناشناخته)، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۴، (چاپ) علی قاضی عسکر، میقات حج، ش ۲۸ (تابستان ۱۳۷۸).
[۲۵۶]
عبدالرشید ابراهیم، «مکه در سال ۱۳۲۷»، ج۱، ص۱۲۲، ترجمه محمدعلی سلطانی، میقات حج، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۴).
کاروان‌های مصری نیز کوچک‌تر از کاروان‌های شامی بود، جز آن‌که التزام به تقیدات شرعی گاه در میان این کاروانیان محلی از اعراب نداشت. [۲۵۷]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۰، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۵۸]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۵۳، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵.
۱۸ - کاروان‌های مغرب و یمناز مغرب و یمن نیز کاروان‌های بزرگی عازم حج می‌شدند. ۱۸.۱ - مغرباعزام قافله مغرب تابع نظم خاصی نبود و گاه چندین سال متوقف می‌شد. این کاروان هیئت رئیسه‌ای شامل امیرالحاج، یک عالم دینی، یک قاضی و یک راهنما داشت. گروه نظامی کوچکی نیز مأمور حفاظت از کاروان بود، هر چند حجاج، معمولا خود مسلح بودند. حرکت کاروان از شهر فاس و در میان هلهله و شادی مردم آغاز می‌شد و سپس در طی مسیر (الجزایر، تونس، طرابلس و مصر) حجاج دیگری به آن می‌پیوستند. [۲۵۹]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۱، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۶۰]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۴ـ۶۵، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
۱۸.۲ - یمنکاروانهای یمنی، علاوه بر حجاج یمن، زائران ایرانی و هندی را نیز شامل می‌شدند و مهم‌ترین مشخصه آن‌ها مال‌التجاره فراوانی بود که برای فروش به مکه می‌بردند. گفته شده است که مکیان برای این کاروان‌های ثروتمند احترام بسیار قائل بودند و آنان را در محلات ویژه اسکان می‌دادند. [۲۶۱]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
۱۹ - راه‌های دریاییبا عمومیت یافتن استفاده از کشتی‌های بخار، استفاده از مسیرهای زمینی حج از رونق افتاد. ۱۹.۱ - استفاده کنندگانبیشترین مسافران دریا را زائران شمال و شرق افریقا، جنوب شرقی آسیا، هند و حتی ایران تشکیل می‌دادند. [۲۶۲]
یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت های سفر به خانه خدا (اثر روح الدین مافاچو)»، ج۱، ص۱۸۲، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰).
[۲۶۳]
یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت های سفر به خانه خدا (اثر روح الدین مافاچو)»، ج۱، ص۱۸۴ـ ۱۸۵، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰).
[۲۶۴]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
۱۹.۲ - معضلاتمسافرت با این کشتی‌ها، به لحاظ مصون بودن از خطر راه‌زنان، و سرعت و نظم و کاهش هزینه‌ها، [۲۶۵]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۵ـ۶۷، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
در آغاز، نگرانی حجاج را برطرف کرد، اما به تدریج معضلات آن نیز نمایان شد، که عمده‌ترین آن‌ها عبارت بود از: باری بودن کشتی‌ها؛ اروپایی و غیرمسلمان بودن خدمه آن‌ها و بی حرمتی کردن آن‌ها به مسلمانان؛ کثرت بیش از اندازه مسافران؛ آلودگی محیط و شیوع بیماری‌ها؛ طوفان‌های شدید به نام باد سیاه یا باد سام؛ و قرنطینه حجاج (با هدف جلوگیری از شیوع بیماری‌ها) در مسیرهای رفت و برگشت که، به دلیل شرایط بسیار طاقت فرسا، با تعابیری چون عوالم برزخیه، حبس نحس، بدعت و ننگ از آن یاد شده است. [۲۶۶]
محمدرضا ظهیرالملک کرمانشاهی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۲۵۵، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی، دفتر ۵.
[۲۶۷]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۵۵، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵.
[۲۶۸]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۵۴ـ۱۶۶، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
[۲۶۹]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۷۰]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۶۶ـ۹۰، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
۱۹.۳ - ایرانیانبا این همه، برای بسیاری از ایرانیان، استفاده از مسیر دریا، گریزناپذیر بود، زیرا مهم‌ترین مسیر زمینی آنان (راه جبل یا نجد) ــ که برای جمع میان زیارت عتبات و خانه خدا، از آن استفاده می‌کردندــ چنان ناامن بود که دولت ایران آمد و شد از آن‌جا را اکیداً منع کرده بود و علما نیز آن را حرام دانسته بودند [۲۷۱]
فضل اللّه نوری، مجموعه ای از رسائل، ج۱، ص۴۰ـ ۵۴، اعلامیه ها، مکتوبات، و روزنامه شیخ شهید فضل اللّه نوری، گردآورنده: محمد ترکمان، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
(برای علل دیگر به این منابع رجوع کنید [۲۷۲]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۷۳]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۰۳، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۷۴]
مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۳)، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، همان، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵).
[۲۷۵]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
[۲۷۶]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، ج۱، ص۱۵۴، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
). ۱۹.۴ - قرنطینه زائرانگفتنی است که قرنطینه زائران در کشتی، به رغم ناگوار بودنش، در جلوگیری از شیوع بیماری‌های واگیردار، مؤثر بود. فقرات متعددی از خاطرات مکتوب حجاج این ادوار، به توصیف شیوع بیماری‌هایی چون وبا و طاعون و برخی بیماری‌های بومی حجاز، در موسم حج اختصاص یافته است. این بیماری‌ها که حاصل ازدحام جمعیت، رعایت نکردن اصول بهداشتی، کمبود آب سالم و تجمع و تعفن لاشه‌های حیوانات قربانی شده در عید قربان بود، به مرگ بسیاری از حجاج انجامید [۲۷۷]
ایوب صبری پاشا، مرآةالحرمین (سفرنامه مکه)، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۴، ترجمه عبدالرسول منشی، چاپ جمشید کیان فر، تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۷۸]
میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ج۱، ص۱۷۰، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴).
[۲۷۹]
محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، ج۱، ص۳۶۴، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵.
[۲۸۰]
محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، ج۱، ص۷۸ـ۸۲، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲).
(البته بعدها مکان معینی به دفن لاشه‌های حیوانات اختصاص یافت [۲۸۱]
بزاز، ص ۷۸ـ۸۲، ج۱، ص۳۶۴، محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵.
).۲۰ - فرقه وهابیتمهمترین تحول در مسئله حج این ادوار، ظهور و گسترش فرقه وهابیت و حاکمیت آنان بر سرزمین عربستان بود. حاکمیت وهابیان بر حجاز، اگر چه به نوعی برای تمام مسلمانان گران تمام شد، برای شیعیان سختی‌های بیشتری در پی داشت. با این‌که تا پیش از سلطه وهابیان نیز شیعیان، و به ویژه ایرانیان، همواره در معرض تعدی قرار داشتند (برای دوره صفوی به سطور پیشین مراجعه کنید) (برای دوره قاجار به این منبع رجوع کنید [۲۸۲]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، تحفةالحرمین: سفرنامه نایب الصدر شیرازی در زیارت مکه و سیاحت ایران و هند، ج۱، ص۱۳۹، تهران ۱۳۶۲ ش.
) و بسیاری از آنان تقیه می‌کردند [۲۸۳]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۱، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
[۲۸۴]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۵، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
اما حمایت شرفای مکه از ایرانیان [۲۸۵]
سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، ج۱، ص۱۷۵، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش.
[۲۸۶]
چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی، چاپ سجاد اصفهانی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۰، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).
در کاستن از خشونت‌ها، بسیار مؤثر بود. با سقوط شرفا و حاکمیت وهابیان، سخت‌گیری‌های پیشین ابعاد گسترده‌تر و خشن‌تری یافت. رفتار توهین آمیز مأموران دولت سعودی با ایرانیان، سخنرانی‌های رسمی ضد شیعی، تخریب مزارات امامان شیعه و چند مزار دیگر در قبرستان بقیع (بقیع الغرقد)، ممنوعیت یا ایجاد تضییقاتی برای زیارت امامان مدفون در بقیع، ضرب و شتم نمازگزاران ایرانی و دست‌گیری زائران ایرانی به دلایل ناموجه، از مشکلات حاد ایرانیان در این زمان بود. [۲۸۷]
محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، ج۱، ص۱۷۳، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
[۲۸۸]
محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
اعدام یک زائر ایرانی بیمار در ۱۳۲۲ ش، به تیرگی مناسبات دو دولت ایران و سعودی و تحریم حج توسط ایران انجامید. هر چند این تحریم در ۱۳۲۷ ش و در پی برقراری مناسبات سیاسی میان دو دولت [۲۸۹]
محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۷۸، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).
لغو شد، اما تضییقات حجاج شیعه، و به ویژه ایرانیان، به نحوی تداوم یافت.۲۱ - فهرست منابع(۲) منیر آتالر، صُرّه همایون و کاروان صرّه در دولت عثمانی، ترجمه بلال خاکی، (چاپ) رسول جعفریان، در میقات حج، ش ۴۷ (بهار ۱۳۸۳). (۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم (بی تا). (۵) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۶) ابن حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۷) ابن خرداذبه، المسالک و الممالک. (۸) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۹) ابن فقیه، اخبار البلدان. (۱۰) ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام القری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ۱۹۸۴). (۱۱) ابن کلبی، کتاب الاصنام، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴. (۱۲) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بی تا). (۱۳) ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، چاپ پیتر د مزون، سن پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰. (۱۴) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش. (۱۵) اصطخری، صور الاقالیم. (۱۶) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱. (۱۷) محسن امین، «پا به پای امین جبل»، ترجمه جواد محدثی، میقات حج، ش ۷ (بهار ۱۳۷۳). (۱۸) اولیا چلبی، سیاحت‌نامه و سفرنامه. (۱۹) احمد هاشم بدرشینی، اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، مدینه ۱۴۲۶/۲۰۰۵. (۲۰) محمدامین بزاز، «حج‌گزاری در کشور مغرب (سده نوزدهم)»، (ترجمه) حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش ۴۴ (تابستان ۱۳۸۲). (۲۱) تاریخ سیستان، نوشته به نیمه ی قرن پنجم هجری، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ ش. (۲۲) محسن بن علی تنوخی، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۳) رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱). (۲۴) رسول جعفریان، «مناسبات اصفهان و حجاز»، میقات حج، ش ۳۹ (بهار ۱۳۸۱). (۲۵) عطاملک بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵). (۲۶) یوسف ناگوا چانگ، «(بررسی) یادداشت های سفر به خانه خدا (اثر روح الدین مافاچو)»، (ترجمه) رضا مرادزاده، میقات حج، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۰). (۲۷) چند نامه از کارپرداز جدّه و سرپرست حجاج ایرانی، چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳). (۲۸) ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۹) حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، چاپ علی صدرایی خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴). (۳۰) زین العابدین بن نورالدین علی حسینی کاشانی، رساله مفرِّحة الانام فی تأسیس بیت اللّه الحرام، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۱، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۳ ش. (۳۱) احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ ش. (۳۲) احمد بن زینی دحلان، خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، مصر ۱۳۰۵. (۳۳) اسرا دوغان، «(بررسی کتاب) حجّاج و سلاطین (اثر ثریا فاروقی)»، (به کوشش) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳). (۳۴) محمد بن علی راوندی، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۳۵) سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ ش. (۳۶) سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ ش. (۳۷) مارکو سلتی، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه و»، (ترجمه) رسول جعفریان، میقات حج، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۶). (۳۸) محمدعلی سلطانی، «نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا»، میقات حج، ش ۱۰ (زمستان ۱۳۷۳). (۳۹) سمعانی، الانساب. (۴۰) ولی قلی بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ ش. (۴۱) ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴). (۴۲) شمس الدین سراج عفیف، تاریخ فیروزشاهی، چاپ ولایت حسین، کلکته ۱۸۹۱. (۴۳) محمد بن هندوشاه شمس منشی، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۴۴) ایوب صبری پاشا، مرآةالحرمین (سفرنامه مکه)، ترجمه عبدالرسول منشی، چاپ جمشید کیان فر، تهران ۱۳۸۲ ش. (۴۵) محسن صدر، «خاطرات سرپرست حجّاج در سفر حج سال ۱۳۲۷ خورشیدی»، (چاپ) جواد حسینی، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴). (۴۶) طبری، تاریخ طبری (بیروت). (۴۷) محمدرضا ظهیرالملک کرمانشاهی، سفرنامه مکه، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی، دفتر ۵. (۴۸) عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش. (۴۹) عبدالرشید ابراهیم، «مکه در سال ۱۳۲۷»، ترجمه محمدعلی سلطانی، میقات حج، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۴). (۵۰) محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ ش. (۵۱) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۵۲) علی‌محمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، چاپ عبدالکریم بن نورمحمد و رحمةاللّه بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۶ـ۱۳۰۷. (۵۳) محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران (بی تا). (۵۴) محمد بن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَة من تاریخ مکة المشرفة، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰. (۵۵) فضل اللّه نوری، مجموعه ای از رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات، و روزنامه شیخ شهید فضل اللّه نوری، گردآورنده: محمد ترکمان، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش. (۵۶) احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳. (۵۷) احمد بن علی قلقشندی، قلائدالجُمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵۸) محمدابراهیم کازرونی، سفرنامه مکه، چاپ رسول جعفریان، در میراث اسلامی ایران، دفتر ۵. (۵۹) عبداللّه بن علی کاشانی، زبدةالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ ش. (۶۰) عبداللّه بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ ش. (۶۱) کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج ۴، قسم ۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲. (۶۲) عبدالکریم بن عاقبت محمود کشمیری، بیان واقع: سرگذشت احوال نادرشاه، چاپ کب نسیم، لاهور ۱۹۷۰. (۶۳) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش. (۶۴) گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶). (۶۵) مُجْمَل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، نکارهاوزن ۱۳۷۸ ش. (۶۶) حُمید بن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، چاپ سنگی (بی جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۶۷) مسعودی، مروج الذهب (بیروت). (۶۸) مسکویه، تجارب الامم. (۶۹) میر محمدسعید بن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۷۰) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، تحفةالحرمین: سفرنامه نایب الصدر شیرازی در زیارت مکه و سیاحت ایران و هند، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷۱) محمد بن محمد مفید، الارشاد، قم: مکتبة بصیرتی، (بی تا). (۷۲) احمد بن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۷۳) مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۲)، ترجمه محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴). (۷۴) مکه از دیدگاه جهانگردان اروپایی (۳)، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، همان، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۷۵). (۷۵) احمد بن حسین منشی قمی، خلاصةالتواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش. (۷۶) میرحامد حسین، «از هندوستان تا حریم یار: سیری در سفرنامه حج صاحب عبقات الانوار مرحوم علامه میرحامد حسین هندی»، ترجمه و تحقیق محمدعلی مقدادی، میقات حج، ش ۱۴ (زمستان ۱۳۷۴). (۷۷) ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۷۸) زین العابدین علی بن عبدالمؤمن نویدی، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا ۹۷۸ هجری قمری، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۷۹) وادی احرام، (از نویسنده‌ای ناشناخته)، (چاپ) علی قاضی عسکر، میقات حج، ش ۲۸ (تابستان ۱۳۷۸). (۸۰) محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره (بی تا). (۸۱) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۸۲) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ حج»، شماره۵۸۱۴. |