توقیعتوقیع، اصطلاحی در فرهنگ شیعی به معنای مکاتبات و منشورهای امامان به‌ویژه حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه می‌باشد. این اصطلاح به هرگونه سخن شفاهی امام عصر نیز اطلاق شده است. فهرست مندرجات۲ - کاربرد واژه توقیع در زمان ائمه ۳ - موضوع بحث ۴ - روش طرح سؤال و پاسخ در توقیعات ۵ - شیوه ارسال پرسش ۵.۱ - ساکن شهرهای دور ۵.۱.۱ - توسط وکلای امام ۵.۱.۲ - توسط غیروکلای امام ۶ - روش‌های کلی ارسال نامه و وجوهات به ائمه ۶.۱ - زمان حضور امام ۶.۲ - عصر غیبت صغرا ۶.۲.۱ - توسط نواب اربعه ۶.۲.۲ - بدون وساطت نواب اربعه ۷ - منابع مقاله ۸ - پانویس ۹ - منابع ۱ - واژه توقیع در روایاتواژه توقیع نخستین بار در روایتی از امام کاظم علیه‌السلام دیده شده، همراه با حرف جرّ «فی» که پس از آن لفظ کتاب آمده است، به معنای یادداشتی که امام در زیر یک نامه نوشته بوده‌اند. با همین ترکیب و در همین معنا در چند روایت از امام رضا علیه‌السلام نیز به کار رفته است. ۲ - کاربرد واژه توقیع در زمان ائمهدر زمان امام رضا علیه‌السلام توقیع تنها برای یادداشتی که در همان نوشته اصلی نگاشته می‌شده به کار می‌رفته، لذا در مقابل «کتاب مفرد» قرار می‌گرفته، [۶]
ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۳۶، ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴
ولی پس از آن حضرت، کاربرد اصطلاحی توقیع گسترش یافته و یادداشت‌های مستقل امام زمان علیه‌السلام، که مسبوق به پرسش نبوده، نیز با عنوان توقیع شناسانده شده است. این واژه درباره احادیث غیرمکتوب آن حضرت هم به کار رفته است. [۸]
ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
[۹]
ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
علاوه بر آن، برخی سخنان خاص نایبان آن حضرت همچون اخبار بر غیب و نیز اظهار نظر درباره مسائل دینی، در محدوده توقیعات ذکر شده است. [۱۲]
محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۲۹۸، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
[۱۴]
محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۲۱، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
[۱۵]
ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج ۱، ص ۵۰۲ـ۵۰۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
وجه کاربرد اخیر احتمالاً سخنی از حسین بن روح نوبختی بوده که در آن تأکید کرده که در امر دین از خود سخن نمی‌گوید، بلکه همه را از «اصل» (امام عصر علیه‌السلام) شنیده است. [۱۶]
کلینی، اصول الکافی ج ۱، ص ۳۳۰.
محمد بن علی بن بابویه یک روایت را که موضوع آن تبرک جُستن به امام عصر در هنگام ولادت است در باب توقیعات آورده که درست به نظر نمی‌آید. ۳ - موضوع بحثآنچه در این مقاله بررسی می‌شود، مکاتباتی است که از امام رضا و امامانِ سپسین شیعه علیهم‌السلام و نایبان امام عصر نقل شده است. ۴ - روش طرح سؤال و پاسخ در توقیعاتنامه نگارانی که سؤال فقهی داشتند، گاه تمام سؤالات را پی‌در‌پی می‌نوشتند و امام به تک تک سؤالات پاسخ می‌داد، گاه پرسش‌گر، پس از هر پرسش، قسمتی را نانوشته باقی می‌گذاشت تا امام پاسخ خود را در آن قسمت‌ها بنگارد. [۲۴]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۴ـ۵۹۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱
پاسخ‌ها گاه در پشت برگه، گاه پس از هر سؤال و در میان سطور، [۲۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۵۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۷]
محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
گاه در زیر نامه [۲۹]
ابن طاووس، فلاح‌السائل و نجاح‌المسائل فی عمل‌الیوم و اللیله، ص ۳۴۵، چاپ غلام‌حسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش.
[۳۰]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۴۷۱، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۳۱]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۶۸، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
و گاه در بالای نامه نوشته می‌شد. [۳۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۳۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
توقیعات مستقل یا مفصّل معمولاً با بسمله آغاز شده است. [۳۷]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۱، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۳۸]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۳۹]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۶۰۰، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
گاه نیز سفیر امام مجموعه سؤالات و درخواست‌ها را در طوماری می‌نگاشت و یک‌جا نزد امام می‌برد و پاسخ آن‌ها را دریافت می‌کرد. [۴۰]
محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
مواردی نیز بوده که به جهت اجمال سؤال یا جهتی دیگر، سؤال بدون پاسخ مانده است. [۴۱]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۶۷، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
[۴۲]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۵۷۸، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳.
۵ - شیوه ارسال پرسشمردم در ارسال پرسش به امام از روش‌های مختلفی استفاده می‌کردند. ۵.۱ - ساکن شهرهای دورساکنان شهرهای دور، معمولا از دو طریق نامه‌ها را دست ائمه می‌رساندند. ۵.۱.۱ - توسط وکلای امامپرسشگران ساکن شهرهای دور، اغلب نامه‌های خود را توسط وکلای امامان می‌فرستادند. مثلاً، جعفر بن ابراهیم بن محمد همدانی به واسطه پدر خود،ابوعمرو حَذّاء به واسطه علی بن مهزیار، برخی به واسطه احمد بن اسحاق، و بِشْر بن بَشّار به واسطه ایوب بن نوح [۴۷]
ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر‌الفتاوی، ج ۳، ص ۵۸۱، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
نامه‌هایی برای امام هادی علیه‌السلام فرستاده‌اند.ابراهیم بن محمد همدانی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن اسحاق قمی و ایوب بن نوح، همگی از وکیلان امام دهم بودند. [۴۸]
محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، ص ۴۲۸ـ۴۲۹، قم ۱۳۸۲ ش.
۵.۱.۲ - توسط غیروکلای امامگاهی نیز افراد واسطه، وکیل امام نبودند. برای نمونه، سهل بن زیاد از طریق محمد بن عبدالحمید عطّار نامه‌ای به امام حسن عسکری علیه‌السلام نگاشته [۴۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، ص ۱۸۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و حال آن‌که ذکری از وکالت محمد بن عبدالحمید عطار نشده است، همچنان‌که دلیلی بر وکالت محمد بن غالب اصفهانی ــ که زیارت شهدای کربلا از امام هادی علیه‌السلام از طریق وی عرضه شد ــ نیست. [۵۰]
ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ص ۵۷۳ـ۵۷۷، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش.
۶ - روش‌های کلی ارسال نامه و وجوهات به ائمهدر دوره حضور ائمه و غیبت صغرا روش‌ها تا حدودی متفاوت بوده است. ۶.۱ - زمان حضور امامبنا بر گزارشی، [۵۱]
محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، ص ۵۸۰، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
تمام اموالی که وکیلان امام عسکری از نواحی مختلف می‌فرستادند، به دست عَمْری (ظاهراً عثمان بن سعید) می‌رسیده و او آن‌ها را به امام می‌رسانده است.در عین حال، دلیلی که ثابت کند هیچ‌گونه ارتباطی خارج از شبکه وکالت انجام نمی‌گرفته است، در دست نیست. ۶.۲ - عصر غیبت صغرادر عصر غیبت صغرا بیشتر ارتباطات از طریق نایبان چهارگانه بوده است ولی منحصر در آن نبوده. ۶.۲.۱ - توسط نواب اربعهدر عصر غیبت صغرا نیز معمولاً مکاتبات از طریق نایبان چهارگانه، به حسب دوره نیابت، انجام می‌گرفته است، مثلاً قاسم بن علاءهَمَدانی که خود از وکلا بوده، توقیعات امام عصر را از دست محمد بن عثمان عَمْری و در دوره نیابت حسین بن روح نوبختی از دست وی دریافت می‌کرده است. ۶.۲.۲ - بدون وساطت نواب اربعهگاه نیز توقیعاتی بدون وساطت نایبان به برخی از شیعیان می‌رسیده است؛ یعقوب بن یوسف ضرّاب اصفهانی، در سال ۲۸۱، در مکه در منزلی معروف به دارالرضا، پیرزنی از خدمت‌کاران امام حسن عسکری علیه‌السلام را دید که به دستور امام عصر و با تأمین مالی آن حضرت به حج آمده بود، در این دیدار از رفت‌وآمد مردی به این منزل سخن به میان آمده که بنا بر قرائن، حضرت مهدی بوده است. ضرّاب اصفهانی از طریق این زن دفتری مشتمل بر صلوات بر پیامبر و خاندان او، مشهور به صلوات ابوالحسن ضرّاب اصفهانی، دریافت داشت. [۵۵]
محمد بن جریر طبری آملی، دلائل‌الامامه، ص ۵۴۵ـ۵۵۱، قم: مؤسسة‌البعثة، ۱۴۱۳.
در گزارش دیگری نیز از این خانه سخن به میان آمده و راوی حدیث، حسن بن وَجْناء، به واسطه زنی که چهل سال یا بیشتر داشته، در این خانه به دیدار امام نایل شده و از ایشان دفتری مشتمل بر دعای فرج و صلوات بر حضرت دریافت داشته است. محمد بن یوسف شاشی نیز به زنی که به خانه امام علیه‌السلام رفت‌وآمد می‌کرده، نامه‌ای داده و توقیع امام علیه‌السلام را دریافت داشته است. این ارتباطات در شبکه رسمی وکالت نبوده است. ۷ - منابع مقاله• حسن بن ابی‌طالب آبی، کشف‌الرموز فی شرح‌المختصر النافع، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰. • آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعه. • ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر‌الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. • ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ ش). • ابن بابویه، عیون اخبار‌الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. • ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۹۲. • ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. • ابن شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. • ابن شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. • ابن صلاح، علوم‌الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲. • ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، چاپ فضل‌الله نوری، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۲، چاپ افست ۱۳۶۷ ش. • ابن طاووس، جمال الاسبوع بکمال‌العمل المشروع، چاپ احمد شیرازی، تهران ۱۳۳۰، چاپ افست قم. • ابن طاووس، فرج‌المهموم فی تاریخ‌علماء‌النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش. • ابن طاووس، فلاح‌السائل و نجاح‌المسائل فی عمل‌الیوم و اللیله، چاپ غلام‌حسین مجیدی، قم ۱۳۷۷ ش. • ابوالصلاح حلبی، تقریب‌المعارف فی الکلام، چاپ رضا استادی، (قم) ۱۳۶۳ ش. • محمد احسانی فر، اعتبار سندی زیارت‌های ناحیه مقدسه، علوم حدیث، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲). • علی بن عیسی اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمه، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۱؛ • باقر ایروانی، الامام المهدی بین‌التواتر و حساب‌الاحتمال، قم ۱۴۲۰. • یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام‌العترة الطاهره، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش. • علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی‌التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، (تهران) ۱۳۸۴. • تستری، قاموس‌الرجال. • محمدرضا جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، قم ۱۳۸۲ ش. • محمدرضا جباری، نقش و جایگاه توقیعات در عصر غیبت صغری، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱). • حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول‌الاخیار الی اصول‌الاخبار، چاپ عبداللطیف کوه‌کمری، قم ۱۴۰۱. • عبدالله بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، قم ۱۴۱۳. • حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • احمد بن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم‌الروایه، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. • خوئی، معجم رجال‌الحدیث. • محمد بن جریر طبری آملی، دلائل‌الامامه، قم: مؤسسة‌البعثة، ۱۴۱۳. • احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن ابنه فی ذکر آل‌اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱. • عبدالرحمان بن ابن بکر سیوطی، تدریب‌الراوی فی شرح‌تقریب‌النواوی، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶. • عبدالرحمان بن ابن بکر سیوطی، الحاوی للفتاوی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • محمدجواد شبیری، چهار مقاله، در مقالات فارسی، ش ۵۵، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ ش. • محمدجواد شبیری، نعمانی و مصادر غیبت، انتظار، سال ۲، ش ۳ (بهار ۱۳۸۱). • موسی شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ج ۹، تقریرات دروس ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ ش (منتشر نشده). • محمد بن مکی شهید اول، غ ایة‌المراد فی شرح‌نکت‌الارشاد، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۲۱. • زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم‌الدرایه، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸. • زین‌الدین بن علی شهید ثانی، روض‌الجنان فی شرح‌ارشاد‌الاذهان، قم ۱۳۸۰ ش. • زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح‌اللمعة الدمشقیه، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • حسن صدر، نهایة‌الدرایة فی شرح‌الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، (قم ۱۴۱۳). • محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الصغری، بیروت ۱۴۰۰. • محمد صدر، تاریخ‌الغیبة الکبری، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست قم. • محمد بن حسن صفار قمی، بصائر‌الدرجات فی فضائل‌آل‌محمد، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴. • علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض‌المسائل، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۲. • احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۱۳. • فضل بن حسن طبرسی، اعلام‌الوری باعلام‌الهدی، قم ۱۴۱۷. • محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰. • محمد بن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء‌المصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. • محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبه، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱. • حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف‌الشیعة فی احکام‌الشریعه، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰. • محمد غروی، الشیخ المفید و التوقیعات الصادرة عن الناحیة المقدسة بین الاخذ والرد، در المقالات و الرسالات، ش ۶، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳. • سعید بن هبةالله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹. • محمد بن عمر کشی، اختیار‌معرفة‌الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش. • کلینی، اصول‌الکافی. • علی کنی تهرانی، توضیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محمد حسین مولوی، قم ۱۳۷۹ ش. • اتان کولبرگ، کتاب‌خانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش. • فاضل مالکی، الغیبة الصغری و السفراء الاربعه، قم ۱۴۲۰. • عبدالله مامقانی، مقباس‌الهدایة فی علم‌الدرایه، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳. • مجلسی، بحارالانوار. • جعفر بن حسن محقق حلّی، الرسائل التسع، چاپ رضا استادی، رساله ۷: المسائل الطبریه، قم ۱۳۷۱ ش. • جعفر بن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح‌المختصر، ج ۲، قم ۱۳۶۴ ش. • حسین بن محمد محقق خوانساری، مشارق‌الشموس فی شرح‌الدروس، چاپ سنگی (تهران)، چاپ افست قم: آل‌البیت. • علی بن حسین محقق کرکی، جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۵. • حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی ۱۳۷۴ ش. • احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان فی شرح‌ارشاد‌الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، قم، ج ۱، (۱۴۰۲)، ج ۵، ۱۴۰۶. • محمد بن علی موسوی عاملی، نهایة‌المرام فی شرح مختصر شرائع‌الاسلام، قم ۱۴۱۳. • علی اکبر مهدی پور، کتاب‌نانه حضرت مهدی، (قم) ۱۳۷۵ ش. • محمدباقر بن محمد میرداماد، الرواشح السماویه، چاپ غلام‌حسین قیصریه‌ها و نعمت‌الله جلیلی، قم ۱۳۸۰ ش. • احمد بن علی نجاشی، فهرست‌اسماء‌مصنّفی‌الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. • احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند‌الشیعة فی احکام‌الشریعه، ج ۱۶، قم ۱۴۱۹. ۸ - پانویس۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توقیع»، شماره۴۰۵۸. رده‌های این صفحه : توقیعات | حدیث شناسی
|