سعیسَعی از مناسک حج و عمره است. فهرست مندرجات۲ - حکم سعی ۳ - جایگاه سعی ۴ - مقدمات سعی ۵ - واجبات سعی ۵.۱ - نیت ۵.۲ - شروع از صفا و ختم به مروه ۵.۳ - هفت دور سعی کردن ۵.۴ - قرار داشتن جلو بدن به طرف صفا و مروه هنگام سعی ۵.۵ - حرکت به سمت صفا و مروه از راه متعارف ۶ - مستحبات سعی ۷ - دیگر احکام سعی ۷.۱ - حکم شک در سعی ۷.۱.۱ - صورت نخست ۷.۱.۲ - صورت دوم ۷.۱.۳ - صورت سوم ۷.۲ - سعی از طبقه فوقانی ۷.۳ - حلال شدن بوی خوش پس از سعی ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - تعریف سعیازآنجاکه در حج و عمره «بعد از دو رکعت (نماز) طواف، سعی بین صفا و مروه واجب است. و واجب است که هفت شوط باشد که از صفا تا مروه یک شوط است، و از مروه تا صفا شوط دیگر. و واجب است از صفا شروع و به مروه ختم شود.» پس «مراد از سعی آن است که از کوه صفا برود به مروه و از مروه برگردد به صفا» تا هفت دور با شرایط خاص که دور هفتم به مروه ختم می‌گردد. بنابراین در اصطلاح و با مسامحه، سعی عبارت است از هفت دور پیمودن مسافت بین دو کوه صفا و مروه به نیت حج یا عمره. از آن در باب حج سخن گفته‌اند. ۲ - حکم سعیسعی از واجبات، بلکه ارکان حج و عمره است که ترک عمدی آن ـ به گونه‌ای که زمان تدارکش بگذرد ـ موجب بطلان حج و عمره می‌شود؛ لیکن ترک آن از روی فراموشی موجب بطلان نمی‌گردد و هر وقت متذکر شد باید آن را به جا آورد و در صورت عدم امکان یا مشقت داشتن، باید نایب بگیرد و تا زمانی که سعی انجام نشود، محرماتی که پس از سعی بر او حلال می‌شود، به قوت خود باقی است. در اینکه جهل به حکم، حکم نسیان را دارد یانه، اختلاف است. به نظر امام خمینی اینکه زیادی در سعی جهلاً، آیا حکم زیادی سهوی را دارد یا عمدی؟ «محل اشکال است.» ۳ - جایگاه سعیسعی پس از طواف و نماز آن به جا آورده می‌شود؛ از این رو، اگر عمره گزار یا حاجی به عمد آن را قبل از طواف به جا آورد، سعیش باطل و اعاده آن پس از طواف و نماز آن واجب است؛ [۷]
المعتمد فی شرح المناسک ج۵، ص۶۳
لیکن اگر تقدیم از روی فراموشی یا جهل به حکم صورت گیرد، در بطلان سعی و وجوب اعاده آن پس از طواف اختلاف است. همچنین در بطلان سعی در صورتی که عمدا قبل از نماز طواف انجام شود، اختلاف است و در فرض جهل و نسیان باطل نخواهد بود. [۱۱]
المعتمد فی شرح المناسک ج۵، ص۴۱ ـ ۴۳
[۱۲]
مهذب الأحکام ج۱۴، ص۱۳۷
فاصله انداختن بین سعی و طواف تا شب به قول مشهور جایز است؛ لیکن تأخیر سعی از طواف بدون عذر تا روز بعد جایز نیست. برخی، تاخیر تا روز بعد را جایز دانسته وبعد از آن را جایز ندانسته‌اند. ۴ - مقدمات سعیبرای عمره گزار و حاجی مستحب است پیش از سعی از چاه زمزم یک یا دو دلو آب بردارد و ضمن نوشیدن مقداری از آن، بقیه را بر سر و پشت و شکم خود بریزد و این دعا را بخواند:{أللّـهُمَ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَ رِزْقاً واسِعَاً وَ شِفاءاً مِنْ کلِّ داءٍ وَ سُقْمٍ}. سپس حجرالاسود را استلام نماید و از دری که محاذی آن است (باب صفا) با آرامش و وقار به سمت صفا حرکت کند و پس از رسیدن به کوه صفا بر فراز آن رفته و به کعبه نظر کند و با پیش رو قرار دادن رکن حجرالأسود، و پس از حمد و ثنای خداوند متعال و گفتن هفت بار تکبیر و تهلیل، دعای وارد شده را بخواند. بنابر قول مشهور، طهارت از حدث و بنابر قول برخی، پاکی بدن و لباس هنگام سعی مستحب است. ۵ - واجبات سعیامور زیر در سعی واجب است: ۵.۱ - نیتاز آنجا که سعی عبادت می‌باشد، نخستین شرط صحّت آن نیت است؛ یعنی به جا آوردن آن به قصد تقرب به خداوند متعال و همچنین تعیین اینکه سعی حَجَة الإسلام است یا عمره تمتع و یا عمره مفرده، لازم است. ۵.۲ - شروع از صفا و ختم به مروهسعی باید از صفا آغاز و به مروه ختم شود. بنابر این، در صورت شروع آن از مروه چه عمدی یا سهوی یا از روی جهل، سعی باطل می‌شود و اعاده آن از صفا واجب است. برخی گفته‌اند: در صورت شروع از مروه، تنها دور نخست باطل می‌شود و دورهای بعدی صحیح است و باید سعی را تا هفت دور کامل کند. [۲۲]
مناسک حج (مراجع)، ص۳۲۱
[۲۳]
براهین الحج ج۴، ص۱۰۹ ـ ۱۱۰
برخی دیگر گفته‌اند: تنها دورهای فرد که از مروه آغاز گشته، مانند دور اول و سوم باطل می‌شود و دورهای دیگر صحیح است و باید تکمیل شود. [۲۴]
کتاب الحج (محقق داماد) ج۳، ص۶۰۳
مبدأ و منتهای سعی، ابتدای کوه صفا و مروه است. بنابر این، بالا رفتن بر کوه صفا و مروه واجب نیست، هرچند افضل و مستحب است. بسیاری گفته‌اند: در شروع از صفا چسباندن پاشنه پا، و در بازگشت، چسباندن سر انگشتان پا به کوه واجب است. لیکن بعضی صدق عرفی سعی میان صفا و مروه را کافی دانسته‌اند. ۵.۳ - هفت دور سعی کردنبا این توضیح که رفتن از صفا به مروه یک دور و بازگشت از مروه به صفا دور دیگر به شمار می‌رود. بنابر این، مجموع رفت و برگشت دو دور خواهد بود نه یک دور. و کسی که می‌دانسته باید هفت مرتبه بین صفا و مروه سعی کند و با همین نیت از صفا شروع کرده، ولی رفت‌وبرگشت را یک مرتبه حساب کرده و در نتیجه چهارده مرتبه سعی نموده، احتیاط (مستحب) آن است که سعی را اعاده کند، اگر چه اقوی کفایت همان سعی است.» ولی اگر کسی از روی علم و عمد بیش از هفت دور سعی کند، سعیش باطل است. افزودن بر سعی از روی سهو، موجب بطلان آن نمی‌شود؛ لیکن در اینکه باید مقدار اضافی را به حساب نیاوَرَد و تنها هفت دور آن را سعی قرار دهد یا اینکه زیادی را تا هفت دور کامل کند که مجموع چهارده دور گردد و یا اینکه میان آن دو، مخیر می‌باشد، اختلاف است. بیشتر فقها قول سوم را پذیرفته‌اند. امام خمینی بر همین عقیده می‌فرماید: «اگر از روی فراموشی زیاد کند بر سعی چه کمتر از یک‌مرتبه یا بیشتر، سعی او صحیح است، و بهتر آن است که زاید را رها کند، گرچه بعید نیست که بتواند آن را به هفت مرتبه برساند.» افزایش سعی از هفت دور بر اثر جهل به حکم، به تصریح بسیاری از فقها، حکم افزایش سهوی را دارد. [۳۷]
مناسک حج (مراجع)، ص۳۳۳
اگر کسی به عمد کمتر از هفت دور سعی کند، با فوت زمان تدارک آن، حج یا عمره‌اش باطل است. به قول برخی، جهل به حکم نیز حکم عمد را دارد. چنانچه کاهش از روی سهو باشد، عمره یا حجش صحیح است و هر زمان متذکر شد باید آن را به جا آورد؛ لیکن در اینکه تدارک دورهای باقی مانده کفایت می‌کند؛ خواه شمار آنها کمتر از نصف باشد یا بیشتر از آن یا آنکه در صورت کمتر بودن از نصف، باقی مانده را تدارک می‌کند؛ اما در صورت نصف یا بیشتر بودن آن، سعیش باطل و اعاده آن از اول واجب است، اختلاف می‌باشد. اشهر قول نخست است. [۴۲]
المعتمد فی شرح المناسک ج۵، ص۸۷
۵.۴ - قرار داشتن جلو بدن به طرف صفا و مروه هنگام سعیبه هنگام سعی «واجب است در وقت رفتن به‌طرف مروه متوجه به آنجا، و وقت رفتن رو به صفا متوجه به آن باشد» و این وجوب «وضعی است.» بنابر این، اگر عقب عقب یا به پهلو به سمت صفا و مروه حرکت کند، صحیح نیست؛ لیکن نگاه کردن به سمت چپ و راست، بلکه پشت سر اشکال ندارد. ۵.۵ - حرکت به سمت صفا و مروه از راه متعارفبنابر این، سعی از راه غیر متعارف باطل است. ۶ - مستحبات سعیپیاده سعی کردن؛ راه رفتن در بخش آغازین و پایانی مسعی و برای مردان هروله در حدّ فاصل مناره و بازار عطر فروشان ـ که هم اکنون با مهتابی سبز رنگ مشخص شده است ـ و خواندن دعای وارد شده هنگام سعی. ۷ - دیگر احکام سعیبنابر قول مشهور، بین دورهای سعی و نیز در خود دورها موالات شرط نیست؛ «مگر شوط اول تمام نشده باشد، که در صورت فوات موالات، احتیاطاً از سر بگیرد.» از این رو، قطع سعی برای ادای فریضه و نیز بر آوردن نیاز کسی و غیر آن و سپس ادامه دادن از جایی که قطع شده جایز است. نشستن بر فراز کوه صفا یا مروه و نیز به قول مشهور در مسعی جهت استراحت جایز است. ۷.۱ - حکم شک در سعیشک در سعی شقوقی دارد. شک یا در آغاز آن است که از صفا بوده یا از مروه با یقین به عدد دور یا در شمار دورهای به جا آورده و یا در صحّت دورهای انجام داده. ۷.۱.۱ - صورت نخستاگر سعی کننده در دور زوج (دوم، چهارم یا ششم) در صفا یا به سمت صفا باشد سعیش صحیح است؛ و اگر در مروه یا به سمت مروه باشد، سعیش باطل است و باید اعاده کند. اما اگر در دور فرد (اول، سوم، پنجم یا هفتم) در مروه یا به سمت مروه باشد، سعیش صحیح است و اگر در صفا یا به سمت صفا باشد، سعیش باطل می‌باشد و باید آن را اعاده کند. ۷.۱.۲ - صورت دومشک در شمار دورها یا در زیادی و نقصان آنها است، مانند آنکه شک کند شش دور سعی کرده یا نُه دور، یا تنها در نقصان، مانند اینکه شک کند شش دور سعی کرده یا پنج دور و یا تنها در زیادی دورها، مانند آنکه در دور آخر شک کند دور هفتم است یا نهم. در هر سه حالت، شک حاصل یا قبل از فراغ از سعی بوده و یا بعد از آن. شک در تعداد دورها قبل از فراغ، بنابر قول مشهور، موجب بطلان سعی و وجوب اعاده است، مگر آنکه شک در زیاده با یقین به اتمام هفت دور باشد، مانند آنکه در مروه شک کند این دور، هفتم است یا نهم؛ در این صورت اعتنایی به شک نمی‌کند و سعیش صحیح است. [۵۶]
براهین الحج ج۴، ص۱۱۶ ـ ۱۱۷
به شک بعد از فراغ از عمل (خروج از مسعی و اشتغال به عملی دیگر همچون تقصیر یا طواف نساء) نیز اعتنا نمی‌شود؛ [۵۸]
المعتمد فی شرح المناسک ج۵، ص۹۶
لیکن در اینکه شک حاصل در پایان سعی و قبل از خروج از مسعی، حکم شک قبل از فراغ را دارد یا حکم شک بعد از فراغ، اختلاف است. [۵۹]
المعتمد فی شرح المناسک ج۵، ص۹۷
[۶۰]
التهذیب فی مناسک العمرة و الحج ج۳، ص۱۰۴ ـ ۱۰۷
برخی، مطلقا، حتی شک حاصل بعد از خروج از مسعی و اشتغال به عملی دیگر را همچون شک قبل از فراغ، موجب بطلان عمل و وجوب اعاده دانسته‌اند. چنان که برخی، مطلقا، حتی نسبت به شک حاصل در اثنای عمل، حکم به صحت کرده و اعاده را واجب ندانسته و گفته‌اند: بنا را بر کمترین عدد ـ که یقینی است ـ می‌گذارد و آن را به اتمام می‌رساند. [۶۲]
کتاب الحج (محقق داماد) ج۳، ص۶۳۵ ـ ۶۴۰
بعضی در صحّت سعی در فرض شک در نقصان بعد از فراغ اشکال کرده و احتیاط را در به جا آوردن دورهایی که احتمال نقصان آنها را می‌دهد، دانسته‌اند. ۷.۱.۳ - صورت سوماگر شک در صحّت عمل پس از فراغ از آن باشد یا بعد از هر دور، در صحت آنچه انجام داده شک کند یا در صحّت جزئی از یک دور پس از فراغ از آن جزء شک نماید، بنا را بر صحّت می‌گذارد و به شک خود اعتنا نمی‌کند. [۶۵]
مناسک حج (مراجع)، ص۳۲۷
۷.۲ - سعی از طبقه فوقانیبه تصریح برخی فقهای معاصر، سعی در طبقه فوقانی مسعی در صورتی که احراز نشود بین دو کوه صفا و مروه واقع شده، صحیح نیست. برخی گفته‌اند: طبقه فوقانی بین دو کوه قرار ندارد. بنابر این، سعی در طبقه فوقانی صحیح نخواهد بود. [۶۶]
مناسک حج (مراجع)، ص۳۲۸
۷.۳ - حلال شدن بوی خوش پس از سعیبا حلق یا تقصیر محرّمات احرام جز زن و بوی خوش بنابر مشهور بر حاجی حلال می‌شود و پس از طواف و سعی بنابر مشهور بوی خوش حلال می‌گردد. [۶۹]
مناسک حج (مراجع)، ص۴۴۴
۸ - پانویس۹ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۴، ص۴۵۳ - ۴۵۸ • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |