اردبیل

اردبیل:اردبیل یا «آرداویل» یا «آرتاویل» که هم‌اکنون نیز در میان تالشی زبانان ویلکیج (نمین) و آستارا، «آرداویل» یا «آرده‌ویل» گفته می‌شود، همان «شهر آردا» یا «شهر آرتا» معنا دارد. و «آرتا»، در باور ایرانیان باستان، قانون نظم و آفرینش در زمان پیش از آیین زردشتی است. و در آیین زردشتی به صورت «اشا» درآمده است، به معنی قانون راستی و داد که نشانگر پویایی (دینامیسم) تکامل است. همچنین «ارد یا آردا»، از ایزدان زرتشتی است که پاسدار راستی و داد است. در زبان پهلوی و تالشی «ویل» بمعنی شهر یا آبادی است که اکنون نیز به‌صورت جمع «ویلات» به معنی محال یا سامانهٔ شهری گسترده و آباد کاربرد دارد. در زبان فارسی در بسیاری از واژه‌ها، حرف «و» به حرف «ب» تبدیل می‌شود، مانند «سه وه لان» به «سه به لان یا سبلان» و «توریز» به «تبریز» و …

یافته‌های تازه دربارهٔ پیشینهٔ اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰هزارساله در اردبیل را به اثبات می‌رساند. محوطه شامل بیش از یک‌صد تخته‌سنگ مزین به نقوش صخره‌ای بوده که با بررسی و مطالعهٔ هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوهٔ زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ساله در حاشیهٔ جادهٔ ابریشم دارد که سابقهٔ تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی‌نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می‌کند. اردبیل در گذشته گذرگاه کاروان‌های تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینهٔ احداث کاروانسراها را فراهم کرده‌است. به‌باورِ کارشناسان وجود کاروانسرا در شهرستان‌های مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشته‌است. از جملهٔ مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل می‌توان به کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین‌شهر اشاره کرد.

این شهر در زمان حکومت بنی‌امیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنی‌عباس مرکز قیام بابک خرمدین بوده‌است. در سال ۶۱۸ هجری مورد حملهٔ مغولان قرار گرفت. در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان بوده‌است. اما در زمان تیموریان و صفویان، نهضت تشیع و جنبش‌های سیاسی ایران از این شهر برخاست. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دورهٔ نادرشاه و اوایل قاجار و به‌خصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد.

از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دورهٔ پیش از اسلام می‌رسد، می‌توان از دهکدهٔ آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و جمعه مسجد اردبیل که در قدیم آتشکده بوده‌است، نام برد. با توجه به این‌که این مسجد، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مسجد اردبیل است، یکی از واحدهای آن، کتابخانه بوده‌است.

بسیاری از مؤلفان دورهٔ اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و می‌نویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سدهٔ پنجم میلادی می‌زیست، ساخته شده‌است. فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت می‌دهد.

اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمی‌تر از زمان فیروز ساسانی‌است؛ زیرا که فیروز در سال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیده‌است و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حملهٔ هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آن‌جا، خاقان هیاتله را کشته‌است. این موضوع در شاهنامهٔ فردوسی آمده‌است:

در زمان فیروز به دلیل حملهٔ طوایف شمال (هون‌ها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو در آن ساخته شد و از این‌رو بنای آن را به فیروز نسبت می‌دهند.

در داستان سیاوش در شاهنامهٔ فردوسی نیز نام اردبیل آمده‌است.

در قرن ششم قبل از میلاد زرتشت پیامبر بزرگ ایران ظهور کرد و بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان بر او نازل شده‌است.

شهر اردبیل به‌علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژه‌ای داشت به‌طوری‌که در زمان جنگ‌های ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه عباس میرزای قاجار در برابر قشون روس‌ها بوده‌است. شهر اردبیل در سال ۲۷۲ شمسی بر اثر زمین‌لرزه به‌طور کامل ویران شد که در طی آن زمین لرزه ۱۵۰۰۰۰ از ساکنان آن کشته شدند.

باستان‌شناسی اردبیل

منطقهٔ اردبیل حداقل از هزارهٔ هشتم قبل از میلاد مسکونی بوده‌است. براساس پژوهش، سراسر منطقه از تپه‌های باستانی پوشیده شده‌است. کاوش‌های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمت‌های شمالی و شرقی آن نشان می‌دهد که اردبیل از کانون‌های مهم فرهنگ مگالی تیک یا سنگ افراشتی بوده‌است. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آن‌ها می‌باید از عناصر کاسی و هوری بوده‌باشد، ده‌ها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته‌اند. یافته‌های اخیر در محوطهٔ باستانی شهر یئری مشگین‌شهر، پرتو تازه‌ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارسالهٔ اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده‌است و انتشار نتیجهٔ این یافته‌ها می‌تواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. تصاویر هیکل‌های سنگی شهر یئری با تصاویر هیکل‌ها و سرهای آدمیانی که بر روی اجاق‌های نعل اسبی ایغدیر (ایگدیر در شمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته، شباهت تام دارد. آثار یافت شده درموزهٔ باستان‌شناسی اردبیل قرار دارند.

دوره مفرغ

بررسی باستان شناسان بر روی ۱۲ قلعه و گورستان قدیمی اردبیل که قدمت آن‌ها به دوره عصر آهن می‌رسد سبب کشف سفال‌هایی شد که بیانگر تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا دوره اشکانی است. این سفال از لحاظ طرح و نقش بسیار شبیه به هم بوده که به سفال نوع اردبیل درتاریخ معروف شده‌است بر اساس آن می‌توان تداوم فرهنگی نقوش سبک اردبیل را نشان داد. چرا که سبک و فرم سفال‌ها در ملی دوران‌های مختلف تغییر چندانی نکرده‌است.

آثار به‌دست‌آمده در حفاری‌های صورت گرفته در اردبیل، نشان از حیات در دوره مفرغ را به اثبات می‌رساند. آثار به‌دست‌آمده شامل شمشیرهای مسی، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه، حلقه برای گرفتن زه کمان و تیردان‌های مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستان‌شناسان، تاریخ آن را قریب سه‌هزار سال قبل از میلاد معین کرده‌اند، در ناحیه اردبیل نیز پیداشده‌است؛ چون این اشیا از مفرغ‌های به‌دست آمده لرستان ساده‌ترند، این امر قدمت اردبیل را فراتر هم می‌برد. باستان‌شناسان در یکی از گورها تعدادی مهره عقیق، لاجورد، شیشه، یک دکمه طلا و سفال به دست آورده‌اند.

درضمن حفاری در تپه نادری اردبیل، باستان شناسان موفق شدند، بقایای معماری عصر مفرغ را به دست آورند. این بقایا از دوره‌های عصر آهن ۲ و ۳ و نمونه‌هایی از دوره‌های اشکانی، ساسانی، سلجوقی و اوایل دوره اسلامی هستند. این نوع معماری بسیار شناخته شده‌است و در بسیاری از نقاط دنیا به ویژه در معماری شرق ترکیه بسیار دیده شده‌است.

در دیگر کاوش‌ها درمنطقهٔ گیلوان اردبیل مواردی به شرح ذیل کشف گردیده‌اند:

• دو گور مربوط به دورهٔ مفرغ جدید (حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
• یک گور مربوط به عصر آهن (حدود سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد)
• چهار گور مربوط به دورهٔ هخامنشی
• ۹۹ گور مربوط به عصر آهن (سال‌های ۲۲۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد)

موضوع قابل توجه در گورهای عصر آهن تدفین‌های دسته جمعی است که در گورهای این عصر بی‌نظیر است. این موضوع نشان از همان تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا عصر آهن است. سازه‌های گورهای گیلوان از نوع سازه‌های چاله‌ای‌است و تدفین اسکلت‌ها به صورت چمباتمه‌ای انجام شده‌است. جهت قرارگیری سر این اسکلت‌ها نشان دهندهٔ این مطلب است که: اجسادی که در صبح دفن شده‌اند سرشان به طرف شرق و آن‌هایی که در ظهر دفن شده‌اند، سرشان به طرف جنوب بوده‌است. از اشیایی که همراه با اسکلت‌ها به دست آمده می‌توان به: خنجر، سرنیزه و پیکان در گور مردان و سنجاق سینه، مهره‌های تزئینی، پولک و … در گور زنان اشاره کرد.

قبل از اسلام

صاحب کتاب روضه الصفا اردبیل را از بناهای کیومرث، پادشاه کیانیان نامیده‌است. ۱۵۰۰ سال قدمت تاریخی در داستان ویس و رامین از آثار ادبی دوره اشکانیان حکایت از این موضوع دارد. اردبیل بعنوان مرکز حفظ و نگهداری مرز ایران و اهمیت سیاسی و نظامی آن در زمان سلطنت هخامنشیان، در اطراف رود بادی مریز که رود کورای امروز در قفقاز است قلمداد می‌شد. به روایت اوستا، زرتشت پیامبر ایرانی در کنار رود دائی یتا که امروزه ارس نامیده می‌شود، به دنیا آمد و کتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترویج دین خود، روی به شهر باذان پیروز آورد. در جنگ میان زرتشتیان و بت‌پرستان، بت‌پرستان بر همه روستاها و قصبه‌های اطراف اردبیل دست یافتند. به افتخار این پیروزی، آتشکده‌ای در اردبیل بنا کردند که امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهکده‌ای به نام آتشگاه باقی مانده‌است. اردبیل جرو شهرهای پناهندگان و فراریان مزدکی در زمان انوشیروان که پیروان مزدک از ترس مجازات به گوشه و کنار ایران می‌گریختند، بود. اهمیت مسئله مزدکیان، خلفای بنی‌امیه را بر آن داشت مرکز حکومت آذربایجان را از مراغه به اردبیل انتقال دهند. در زمان حمله اعراب به ایران و به ویژه هنگام فتح آذربایجان، بیشترین تلاش آنان متوجه مرکز آن یعنی اردبیل بود. هنگام فتح ایران به دست اعراب در سال ۲۲ هجری اردبیل بزرگ‌ترین شهر آذربایجان بود که به دست سپاهیان اسلام افتاد.

سده‌های نخستین اسلامی

اردبیل در زمان حمله اعراب مقرّ مرزبان آذربایجان بوده و حذیفه بن یمان، سردار عرب آن را در سال ۲۲ه‍.ق /۶۴۳. م، به صلح گشود. در این دوره، اردبیل مرکز آذربایجان بود و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز نزدیک مراغه جزو این ایالت محسوب می‌شد. پس از چندی حذیفه به دستور عمر بن خطّاب عزل شد و عتبه بن فرقد به جای او منصوب گشت. در زمان او، مردم اردبیل علیه اعراب شورش کردند. عتبه بن فرقد چون به اردبیل رسید با شورشیان جنگید و بر آن‌ها پیروز شد و غنایم بسیاری از آن‌ها گر۰فت.

در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ولایت آذربایجان نخست با سعید بن ساریه خزاعی و سپس با اشعث بود. در زمان ولایت اشعث، اکثر مردم آذربایجان اسلام آورده بودند و قرآن می‌خواندند. او گروهی از اعراب اهل عطا و کسانی که از بیت‌المال حقوق سالانه می‌گرفتند را در اردبیل سکونت داد و به آنان دستور داد که مردم این سامان را به اسلام دعوت کنند. اشعث، اردبیل را پایتخت خود ساخت و در مدّت حکومت او اردبیل آباد شد. به دستور وی مسجدی در اردبیل بنا کردند و این مسجد بعدها توسعه یافت.

هنگامی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند، عشیره‌های عرب از کوفه، بصره و شام به آن جا روی آوردند. اینان هر چه قدر توانستند، برای خود زمین به دست آوردند و گروهی از ایشان زمین‌های ایرانیان را خریدند و عدّه‌ای از زارعین نیز برای حفظ خود، زمین‌ها را به آنان سپردند و خود، کشاورز آنان شدند.

در سال ۱۰۷ هجری قمری، یعنی در زمان هشام بن عبدالملک خلیفه اموی، خزرها از راه دربند گذشته به استان بیلقان در کنار رود ارس حمله بردند و سپس از ارس گذشته به سوی ایران عازم شدند و تمام آذربایجان را گرفته، غارت کردند و اردبیل را ویران ساختند. خزرها همه مردان بالغ شهر را کشتند و زن و فرزندان آنان را به اسیری بردند.

در آن زمان، سه هزار تن مسلمان در اردبیل سکونت داشتند. در اواخر قرن دوّم هجری، که آذربایجان همچنان به دست خلفای بغداد اداره می‌شد، یک نهضت مذهبی و اشتراکی به نام خرمدینان پدید آمد.

خرمدینان جمعی از مردم ایران بودند که بر اثر فشار اعراب و سختی‌های زندگی در صدد ترویج آیین مزدک برآمدند و تشکیلات وسیعی را در ایران به وجود آوردند. بابک خرمدین در حدود سال ۲۰۱ هجری قمری، به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدّت ۲۲ سال مبارزه او با دولت عبّاسی طول کشید.

پیرامون علّت نام‌گذاری این نهضت به خرمّدینان، برخی از دانشمندان معتقدند که چون بابک از روستایی به نام خرّم در نزدیکی اردبیل برخاسته بود، از این جهت طرفداران وی به خرّمیان یا خرّمدینان معروف گشته‌اند و خواجه نظام الملک می‌گوید که خرّمدین از خوردین گرفته شده و بدان جهت این طایفه به خرّمدین شهرت یافته‌اند.

دورهٔ سلجوقیان

در اواخر عهد سلجوقیان که مصادف با قدرت یافتن دولت گرجستان بود، اردبیل از حملات گرجیان آسیب بسیار دید و در ۶۰۵ ه‍. ق، /۱۲۰۹م. غارت شد و گفته‌اند که دوازده هزار تن از مردم آن کشته شدند. حملهٔ گرجیان از حوادث ناگوار این عهداست. گرجیان در این دوران، که مدّت آن در کتاب‌ها متجاوز از یک قرن نوشته شده، بلای بزرگی برای مسلمانان آذربایجان به ویژه اردبیل بودند و از قتل و آزار آنان خودداری ننمودند. شهرها و روستاها را ویران کردند، مردم بی گناه بسیاری را کشتند. حتّی در اردبیل به انتقام سوخته شدگان نخجوان، جمعی را در آتش انداخته و سوزانیدند و از هیچ گونه رفتار ناشایست روی برنتافتند.

دورهٔ ایلخانان

اردبیل اندکی بعد از هجوم گرجیان، به دست مغولان فتح و غارت شد. چنگیز در سال ۶۱۶ هجری قمری، به ایران حمله کرد و چون علاءالدین محمد خوارزمشاه شکست خورد و فراری شد، ولایات ایران یکی پس از دیگری در مقابل این سیل خروشان تاب مقاومت نیاورده، سقوط کردند. پس از حملهٔ چنگیز خان به ماوراءالنهر و خراسان، یمه و سبستای، دو تن از سرداران مغول به دنبال سلطان محمّد خوارزمشاه و تعقیب کسان او، شهرهای ایران را به باد غارت و ویرانی دادند. لشکریان مغول بین سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری، به آذربایجان رسیدند. مردم تبریز انقیاد کردند و نجات یافتند. امّا مردم اردبیل مقاومت کردند و دو بار سپاه مغول را عقب راندند، ولی سرانجام مدافعین شهر ضعیف‌تر گردیده و در نتیجه، شهر اردبیل به دست مغول افتاد و با خاک یکسان گردید و از سکنهٔ پرشمار آن، جز آن‌هایی که قبلاً فرار کرده بودند، کسی زنده نماند؛ ولی به زودی اردبیل پس از این واقعه، باز رونق خود را از سرگرفت. در اوایل قرن هشتم هجری قمری، که حمدالله مستوفی از اردبیل دیدن کرده، توابع آن را صد پارچه و حقوق دیوانش را پانصد هزار دینار نوشته‌است. در عهد ایلخانان مغول، تبریز ترقّی بسیار کرد و به جای اردبیل، مرکز آذربایجان شد، اما با ظهور شیخ صفی‌الدین اردبیلی سردودمان خاندان صفوی، اردبیل دارالارشاد شد و در زمان شاهان صفوی اهمیّتی نوین یافت.

دوره صفویان

شاه اسماعیل یکم صفوی قیام مؤثر خود را ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدّین بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به‌شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره‌مند بود. شاهان صفوی هرگاه که فرصتی به دست می‌آوردند، برای زیارت قبر جدّ خود به آن جا می‌رفتند. شاه عباس بزرگ از نیم فرسنگی شهر، چکمه و پاپوش از پا درمی‌آورد و با پای برهنه، پیاده به زیارت آرامگاه جدّش می‌شتافت.

شهر اردبیل در عهد صفویّه به حدّ اعلای ترقّی خود رسید. مردم اردبیل تا قرن هشتم هجری قمری، شافعی مذهب بودند. امّا در قرن نهم هجری قمری، در زمان خواجه علی سیاهپوش نهضت تشیع در اردبیل بروز کرد و در اواسط این قرن بود که مریدان شیخ صفی به عنوان جهاد مذهبی به کشورهای مجاور، داغستان و چرکسان و گرجستان حمله می‌بردند. سرانجام همین نهضت تشیّع موجب تشکیل دولت جدید صفوی گردید. اردبیل در زمان سلطان جنید، جدّ شاه اسماعیل اوّل در شمار شهرهای محترم و مقدّس شیعیان مانند مکّه، نجف، مشهد و کربلا درآمد. در دورة صفوی، اردبیل دارالامان و بست و پناهگاه مجرمان بود و شاه عبّاس در شعبان ۱۰۱۴ هجری قمری، فرمانی صادر کرد که اردبیل که به وسیله امیر تیمور گورکان دارالامان اعلام شده بود، همچنان دارالامان باقی بماند. نام اردبیل در جنگ‌های ایران و عثمانی مکرّر آمده‌است. شاه تهماسب دوم پس از فتح تبریز به دست ترکان عثمانی، از آنجا به اردبیل و سرانجام به قزوین و تهران گریخت. آذربایجان موقّتاً زیر فرمان ترکان عثمانی قرار گرفت ولی نادر شاه، عثمانیان را در سال ۱۱۴۲ هجری قمری، بیرون راند و چند سال بعد در مغان تاج‌گذاری کرد و تشریفات این تاج‌گذاری در اردبیل به عمل آمد. بعد از انقراض صفویّه، اردبیل اهمیّت و اعتبار اوّلیّة خود را از دست داد و در این امر، خواست نادر شاه اثر مستقیم داشت، زیرا که او از صوفیان و شیخاوندان صفوی اردبیل بیم داشت و از هر اقدامی که موجب تضعیف آن‌ها می‌شد، خودداری نمی‌نمود و برای از بین بردن علاقه‌مندان مؤثّر خاندان شیخ صفوی همواره تلاش می‌نمود.

در جنگ‌های ایران و روس، اردبیل به صورت آمادگاهی برای تهیّه نیازمندی‌های سپاه اردبیل و ایران درآمد و نارین قلعه معروف، که در زمان خود از قلاع مهمّ و معتبر ایران بود، به وسیله افسران فرانسوی همراه ژنرال گاردان مرمّت یافت و در پایان جنگ‌های مذکور نیز این قلعه پناهگاهی برای قشون ایران گردید. در این دوره، اردبیل مستقیماً در جبهة جنگ قرار نگرفت ولی در جنگ‌های ۴–۱۲۴۲ هجری قمری، ژنرال ایوان پاسکویچ سردار روسی اردبیل را تسخیر و موقتاً اشغال کرد و قسمت عمده کتابخانه معروف آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به سن پطرزبورگ حمل شد و در موزه ارمیتاژ جای گرفت. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، در بقعه تعمیراتی شد و بقیّه کتابخانه آن را به تهران حمل کردند. شهر اردبیل در دوره قاجاریه رونق و شکوه دوره صفویّه را نداشت و حوادث پس از انقراض صفویّه، آسیب فراوان به این شهر وارد کرد. امّا بعد از صفویّه نیز مردم ایران مخصوصاً شیعیان به اردبیل اهمیّت بسیار می‌دادند و تا اواخر قاجاریّه به زیارت این مقبره می‌رفتند.

دوران قاجار

اردبیل در این زمان، مخزن کالاهایی بوده که از تفلیس، دربند و باکو به تهران و اصفهان حمل می‌شد و بازارهای پررونقی داشت. استحکامات شهر متوسّط و شهر از نظر وجود ساختمان‌های خوب در مضیقه بود؛ تجارت این شهر نیز به سبب بندر آستارا، که در ۷۲ کیلومتری آن است، مهمّ بوده و شهر کاروان سراهای معتبر داشته‌است و بهترین صادرات آن خشکبار، قالی و پشم بوده‌است. در عهد فتحعلی شاه، بین ایران و روسیه تزاری دو بار جنگ اتّفاق افتاد و چنان‌که از تواریخ بر می‌آید، این دوره یکی از ادوار مصیبت بار ایران بود و در جنگ‌های ممتدی که بین این دو کشور روی داد، جمع کثیری از مردم ایران و سکنه اردبیل به خاک سیاه نشست و قسمت اعظمی از خاک ایران یعنی قفقاز و ارمنستان با هفده شهر مهمّ و معروف آن‌ها به تصرّف روس‌ها درآمد.

وقتی که عباس میرزا از قشون روس شکست خورد، برای جمع‌آوری نیرو به تبریز آمد و به این خیال که زمستان مانع حمله روس‌ها خواهد شد، به تهیه نفرات و فراهم کردن سلاح برای جنگ‌های بهاره پرداخت، لیکن ژنرال مدداف فرمانده روسی قره باغ از موقعیّت استفاده کرده، از رود ارس گذشت و راه تبریز پیش گرفت. عبّاس میرزا دستور داد که برای تأمین غذای شش‌ماهه اهالی تبریز اقدام کنند؛ زیرا قصد داشت از این شهر دفاع نماید. فرمانده روسی چون از این امر آگاه شد، به جای آن که نیروی خود را در محاصره تبریز صرف کند، از راه مشگین‌شهر عازم تسخیر اردبیل گردید. قلعه اردبیل در این زمان فاقد نیروی کافی بود، زیرا آن‌ها را برای دفاع از حدود ارس اعزام داشته بودند. حاکم اردبیل، که اسکندر خان قاجار بود، متوجّه این نقص گردیده بود و به دفعات ضعف نیروی دفاعی شهر را به نایب السّلطنه اعلام کرده و حتّی خود برای عرض گزارش به تبریز رفته بود.

عباس میرزا به محض آن که از تصمیم فرمانده روسی اطّلاع یافت، فرزند خود جهانگیر میرزا را به اردبیل اعزام داشت و فوج شقاقی را به فرماندهی سلیمان خان گیلک در اختیار وی گذاشت تا به حفظ و حراست قلعه بپردازند. جهانگیر میرزا با عجله خود را به سراب و از آن جا با سه چهار دسته سرباز به اردبیل رسانید. این اوضاع مقارن با زمانی شد که فرمانده روسی به قره‌سو، در دو فرسخی اردبیل رسید، و چون از ورود نیروی امدادی برای دفاع از این شهر آگاه شد، به طرف مغان، که محل قشلاق احشام و ایلات عشایر بود، متوجّه گردید و آن‌ها را چاپیده با خود برد.

در سال ۱۲۴۶ هجری قمری، عبّاس میرزا نایب السّلطنه، که در عین حال والی آذربایجان بود، حکومت اردبیل را به دو فرزند خود داده و از این دوران است که نارین قلعه اردبیل به علّت استحکام آن، تبعیدگاه مخالفان حکومت گردید.

دوران مشروطه

اردبیل در مشروطیت ایران سهم بزرگی داشت. با پیشبرد مشروطه خواهی، اوّلین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ هجری قمری، تشکیل گردید ولی با پیش آمدن استبداد صغیر، این قبیل مجامع عموماً بسته شد و جزء فعالیّت‌های زیرزمینی گردید و کسانی مثل ملّا امام وردی و مشهدی حسین آخوندزاده و میرزا محسن امام زاده و دیگران کشته شدند و چون محمد علی شاه از سلطنت خلع گردید، جمعی از سران استبداد مانند خادم باشی، مبشّر، مؤتمن، مشیرالتجّار و غیر هم که برای تشکیل انجمن شهری به نارین قلعه دعوت شده بودند، در یکی از اتاق‌های آن جا تیرباران شدند.

ولی دولت روسیه که با خلع محمد علی شاه مخالف بود، رحیم خان رئیس طایفه جلبیانلو را در قراچه داغ با پول و سلاح مجهز کرد و او رؤسای سی و دو طایفه شاهسون را که در منطقه وسیع ولایت اردبیل زندگی می‌کردند، با خود هم داستان کرده، اردبیل را محاصره کرد و شهر پس از بیست روز مقاومت در ۲۲ شوال ۱۳۲۷ ه‍. ق، سقوط کرد و بی‌رحمانه غارت شد. پس از این واقعه، دولت روسیّه به بهانه حفظ جان و مال اتباع خود، از طریق بندر آستارا در اردبیل نیرو پیاده کرد و در اندک زمانی این شهر را اشغال نمود. دولت مرکزی بیرم خان را برای تنبیه عشایر به اردبیل فرستاد و او اگرچه آنان را شکست داد و تنی چند از رؤسای آن‌ها را به اسارت درآورد، ولی به سبب حضور سپاهیان تزاری در اردبیل، که تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی در آن جا مستقر بودند، تنبیه کامل غارتگران میسّر نگردید. در جنگ جهانی اول، که دامنه آن به ایران نیز کشیده شد، چندی هم سپاهیان عثمانی به این شهر درآمدند و فرقه‌ای به نام فرقه اتّحاد اسلامی به وجود آوردند. پس از انقلاب روسیه (۱۹۱۷)، جمعی از جوانان کمونیست قفقاز از راه آستارا به اردبیل آمدند، لیکن طوایف اطراف جمع زیادی از آن‌ها را کشته، سلاح‌هایشان را به یغما بردند. قبل از کودتای ۱۲۹۹ شمسی، اردبیل به سبب خودسری عشایر شاهسون از لحاظ امنیّت وضع مساعدی نداشت. بعد از کودتا، دولت مرکزی در صدد تخته قاپو کردن آن‌ها برآمد و سرانجام موفّق به سرکوبی و جمع‌آوری سلاح‌های ایشان گردید و امنیّت به اردبیل بازگشت. حاج باباخان اردبیلی از مهم‌ترین شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ مشروطه می‌باشد.

نخستین کتابخانه در اردبیل در قرن هشتم قمری به‌همت شیخ صدرالدین موسی، فرزند شیخ صفی‌الدین اردبیلی، در جوار آرامگاه پدرش جهت استفادهٔ عموم ایجاد شد. در آن زمان پس از کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانهٔ اردبیل قدیم‌ترین و غنی‌ترین کتابخانهٔ ایران به‌شمار می‌رفت. شیخ صفی‌الدین اردبیلی به سال ۷۰۰ ق. جانشین شیخ زاهد گیلانی گردید و خانقاهی برای مریدانش ترتیب داد و کتابخانه‌ای نیز بنیان نهاد که پس از مرگ او، کتابخانه همچنان مجمع مریدان بود. مخصوصاً پس از تشکیل سلسلهٔ صفویه (۹۰۷ ق)، به کتابخانه و آرامگاه شیخ توجه بیشتری شد به‌حدّی که شاه عباس اول صفوی (۹۹۶–۱۰۳۸ ق) در سنهٔ ۱۰۱۷ ق. کتاب‌های گرانبهایی در آنجا وقف کرد.

آدام اولئاریوس که به سال ۱۰۴۷ ق. / ۱۶۳۷ م. از این کتابخانه بازدید کرده، می‌نویسد که اکثر کتاب‌های خطی آنجا از نظر هنر و درونمایه در دنیا بی‌نظیرند….

جیمز موریه انگلیسی این کتابخانه را به سال ۱۲۲۷ ق. / ۱۸۱۲ م. در حالی‌که کتاب‌ها بر روی هم انباشته شده بود، دیده‌است. در جنگ دوم ایران و روس (۱۲۴۱–۱۲۴۳ق)، این کتابخانه به‌عنوان غنیمت جنگی نصیب روس‌ها گردید و تعداد ۱۱۴ نسخه از کتاب‌های نفیس و نادر آن به کتابخانهٔ سن پترزبورگ روسیه منتقل گردید. در سال ۱۳۱۴ ش. تعداد کتاب‌های باقی‌مانده به دستور وزارت معارف به تهران انتقال یافت.

در سال ۱۳۲۸ ش. کتابخانه‌ای عمومی با نام «قرائت‌خانه عمومی» با ۹۰۰ جلد کتاب جهت استفادهٔ عموم، به‌ویژه معلمان، به‌همت معاون رئیس فرهنگ اردبیل تأسیس شد. در سال ۱۳۴۶ با تشکیل کتابخانهٔ عمومی اردبیل، مجموعهٔ قرائت‌خانهٔ عمومی به این کتابخانه منتقل گردید، که با نام «کتابخانه عمومی شماره یک»، قدیم‌ترین کتابخانهٔ عمومی در مرکز استان اردبیل به‌شمار می‌رود.

از آن پس، کتابخانه‌های دیگری در شهرهای استان تأسیس شد، از جمله: کتابخانه خلخال (تأسیس ۱۳۴۴)، و کتابخانه شهر گیوی (۱۳۴۵) (۱: ۴۹، ۵۰). علاوه بر این، تعداد ۲ واحد کتابخانه وقفی در دهه ۱۳۴۰ در شهرستان اردبیل موجود بوده که می‌توان از کتابخانه سید حمزه (با مجموعه ۱۲۰۰ جلد) و کتابخانه حسین صدر (تأسیس ۱۳۴۲، با مجموعه ۵۸۸ جلد) یاد کرد.

تا نیمه دوم سال ۱۳۷۸، در استان اردبیل ۳۳ واحد کتابخانه عمومی (با مجموعه ۲۴۲۳۰۷ جلد، ۵۸۷۰ عضو، و ۶۵ کارمند) فعالیت داشته که از این تعداد، بخشی (با مجموعه ۵۵۸۳ جلد و ۹۹۳۲ عضو) وابسته به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی است.

همچنین، تعداد کتابخانه‌های مساجد استان در سال ۱۳۷۸، ۲۸ واحد بوده که با مجموعه‌ای در حدود ۳۰۰۰۰ جلد کتاب و ۳۷۶۰ عضو فعالیت داشته‌اند.

تا سال ۱۳۷۸، تعداد کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان استان ۹ واحد (۷ واحد ثابت، ۱ واحد پستی، ۱ واحد سیّار) و مجموعه آن ۹۲۹۸۶ جلد و کارکنان آن ۱۷ نفر بوده‌است.

نخستین روزنامه‌های اردبیل

• روزنامه اتفاق - مقارن با نهضت مشروطه
• روزنامه برگ سبز- به مدیر مسئولی فضل‌الله شیخ الاسلامی- تاریخ چاپ ۱۲۸۷ خورشیدی(۱۳۲۶ قمری)
• روزنامه جودت-به مدیر مسئولی حسن جودت- تاریخ چاپ ۱۳۰۶ خورشیدی
• روزنامه قبس-به به مدیر مسئولی عزیز صابر-تاریخ چاپ ۱۳۳۰ خورشیدی
• روزنامه شمس ایران-به مدیر مسئولی محمد شمس‌زاده- تاریخ چاپ ۱۳۲۸ خورشیدی
• روزنامه دامن حق-به مدیر مسئولی محمد ذاکری- تاریخ چاپ ۱۳۳۱ خورشیدی
• روزنامه پیک روز-به مدیر مسئولی علی علایی- تاریخ چاپ ۱۳۲۸ خورشیدی
• روزنامه دفاع-به مدیر مسئولی سید اسماعیل حسینی- تاریخ چاپ ۱۳۳۰ خورشیدی
• روزنامه بهار آذربایجان-به مدیر مسئولی محمود صالحی- تاریخ چاپ۱۳۳۰ خورشیدی

نخستین مدارس ملی اردبیل

ثبت نام در مکتب خانه بدون اینکه همراه با تشریفات باشد صرفاً با ملاک توان کودک برای نشستن و تعلیم گرفتن بوده‌است. بابا صفری نویسندهٔ کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ» آورده که مکتب دار کودکان را از پنج سالگی می‌پذیرفته و همین که طفل می‌توانسته بنشیند و آمادهٔ خواندن باشد می‌توانسته در مکتب خانه برای یادگیری پذیرفته شود. چهار دوره آموزشی با تنوع تدریس در مکتب‌خانه‌های اردبیل دوره‌های آموزشی به چهار بخش دورهٔ پیش از دبستان، دبستان، دورهٔ سوم و دورهٔ عالی تقسیم‌بندی شده بود. دورهٔ پیش از دبستان مربوط به مکتب خانه‌هایی با حضور آخوند باجی‌ها بوده که آموزش اولیه به مانند مهد کودک را بر عهده داشته‌اند. در این دوره کودکان تا اذان ظهر تحصیل می‌کردند. در دورهٔ دبستان ملا و آخوندهای برجسته کودک را تعلیم می‌دادند و پس از آن مدرسه و آموزش عالی آغاز می‌شد. در این دوره نیز تحصیل از اذان صبح تا اذان مغرب با وقفه یک ساعته برای ناهار همراه بود. اما تفاوت دوره‌های آموزشی به مانند شیوهٔ آموزش فعلی در مواد درسی و به صورت پله به پله بوده‌است. ظهور طبقهٔ جدید منورالفکر در ایران منجر به ستیز سنت گرایان و روشنفکران جهت تأسیس مدارس گردید. تعطیل شدن مکتب خانه‌ها که وسیلهٔ ارتباطی بین خانواده و روحانیت بود برشدت مخالفت با مدارس جدید می‌افزود. چرا که با تعطیلی مکتب خانه‌ها، اولین مکان مؤثر در شکل‌دهی ذهنیت دینی دچار آسیب می‌گردید. از جمله افرادی که در اردبیل مانع بزرگی در جهت تأسیس مدارس نوین بود میرزا علی اکبر مجتهد بود. او مدارس نوین را اشکولا (برگرفته از واژه School به معنی مدرسه) می‌خواند به مردم عامی می‌گفت که تحصیل در چنین مدارسی سبب ترویج بابی‌گری می‌شود.

او به واسطهٔ داشتن قدرت و ثروت به کمک هوادارانش در تعطیلی مدارس نقش عمده‌ای ایفا نمودند. چرا که روشن شدن حقایق علوم زمان از جمله تحصیل کودکان به علوم جدید فی‌المثل جغرافیا سبب بروز بابی‌گری می‌گردید. به واسطهٔ فشارهای بیش از حد او مخبرالسلطنه دستور داد موقتاً تدریس جغرافیا در مدارس نوین حذف گردد تا به نحوی موجب تعطیلی مدارس نگردد. کسروی معتقد است که میرزا علی اکبر زورش بیشتر بوده تا علمش.

به واسطهٔ اصرار بیش از حد مردم به تحصیل فرزندانشان در مدارس نوین، توسعهٔ این مدارس دراردبیل با استقبال مواجه گردید؛ که نمونه‌ای از مدارس نوین به شرح ذیل است.

• مدرسه نصریه یا ادبیه
• مدرسهٔ جعفریه
• مدرسهٔ شرافت
• هیت نشر معارف
• مدرسهٔ رشدیه و روشن
• مدرسهٔ هدایت
• دبستان تدین
• مدرسهٔ صداقت

پیشینه پست دراردبیل

قدمت فعالیت پستی به شکل رسمی در شهرستان اردبیل با قدمت ساختمان این شرکت که در جنب ساختمان شهرداری مرکز اردبیل قرار دارد برابر است و به ۴۵ سال می‌رسد. یک بانوی سال خورده اردبیلی می‌گوید: در آن سال‌ها به لحاظ اینکه وسایل ارتباطی امروزی وجود نداشتند برای مدت طولانی از احوال اقوام و آشنایان خود بی‌خبر می‌ماندیم و به‌طور تقریبی حداکثر در طول یک ماه نامه‌ای از این افراد می‌رسید. در نامه‌های آن زمان عبارت زیر در سربرگ نامه‌ها تکرار می‌گردید:با عرض سلام و خسته نباشید، امیدوارم که سلامت باشید و اگر از احوالات اینجانب جویا باشید ملالی نیست به غیر از دوری شما.

اردبیل، اولین شهر ایران از لحاظ لوله‌کشی آب شرب می‌باشد. تاریخ این لوله‌کشی احتمالاً به دوره صفوی معطوف می‌گردد. به‌طوری‌که آثار آن در حفاری‌های صورت پذیرفته شده موجود می‌باشد.

جغرافیا

شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع ۱۵۰۰متری از سطح دریا و در میان کوه‌های تالش و سبلان در شمال غرب فلات ایران جای گرفته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است.

سه جریان آب وهوایی با ویژگیهای متفاوت اقلیم وآب وهوای اردبیل راتحت تأثیر خود قرارمی دهد که عبارتند از:

• جریان مدیترانه ای با ماهیت معتدل از غرب اردبیل که منشأ مهم واصلی بارش‌های جوی تواماً با تعدیل درجه حرارت ورطوبت هوا می‌باشد.
• جریان هوای سیبری آسیای مرکزی با ماهیتی بری و سرد از شمال شرقی وارد و پس از عبور از دریای خزر وجذب بخار آب اردبیل در تابستان باعث کاهش شدید گرما وخنک شدن هوا می‌شود.
• جریان شمالی با ماهیتی سرد که با ورود این جریان از شمال وشمال غرب با سرمای شدید و بارش سنگین را در اردبیل میسر می‌سازد.
• در منطقه دونوع باد محلی و بادهای جبهه ای که بانفوذ جبهه به طرف منطقه شروع می‌شود.
• هر سال در اردبیل تقریباً۹ الی ۸ روز در سال توأم باتوفان رعدوبرق است که فراوانی آن درماه‌های اردیبهشت و خرداد که ماه‌های گذر فصل سرد به فصل گرم بیشترازسایرماه‌های سال می‌باشد.

آب و هوا

اردبیل با واقع شدن در دامنه کوه مرتفع سبلان با ارتفاع ۱۳۳۸ متر و با فاصله کم از بندر آستارا با ارتفاع ۳۰ - به منزله دامنه وسیع کوه مرتفعی مشرف بر دریاست که دارای اقلیم مناطق فوقانی از یک طرف و تأثیرپذیر از مناطق بحری از طرف دیگر است. شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم، مدیترانه‌ای معتدل، کوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است. براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل که در ارتفاع ۱۳۷۲ متری واقع شده، بارندگی این شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۷/۳۲۷ میلی‌متر گزارش شده‌است. این شهرستان دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود کوهستان‌های سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سرد شمالی و وجود جنگل‌های شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.

آب و هوای اردبیل
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۵	۹	۲۷	۳۲	۲۹	۳۲	۳۸	۳۶	۲۸	۲۸	۱۵	۱۸	۳۸
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	−۴٫۹	۲٫۲	۱۷٫۶	۲۰٫۲	۱۸٫۴	۲۰٫۲	۳۱	۲۷٫۶	۲۱٫۶	۱۵٫۱	۸٫۱	۱٫۴	۱۴٫۸۷
میانگین سردترین‌ها C°	−۱۸٫۹	−۱۰٫۳	۰٫۷	۳	۴٫۳	۸	۲۱	۶	۱۰٫۹	۶٫۱	−۰٫۶	−۱۱	۱٫۶
سردترین C°	-۳۳	-۲۲	-۷	-۴	-۱	۳	۱۲	۱۰٫۶	۶	۳	-۵	-۲۵	-۳۳
منبع: سایت توتیمپو اوت ۲۰۰۹

زبان

مردم اردبیل، مردم آذربایجانی هستند و زبان مردم شهر اردبیل، آذربایجانی (ترکی آذری) است. در برخی مناطق شهرستان نمین مانند بخش عنبران و بخش ویلکیج، زبان تالشی و در بخش شاهرود و بخش خورش رستم خلخال نیز زبان تاتی رایج است.

دین

اکثر مردم این شهر، پیرو دین اسلام و مذهب شیعه هستند. یک بخش سنی مذهب نیز در بخش عنبران واقع در شهر نمین استان اردبیل سکونت دارند. هم‌چنین مسیحیان شهر که اغلب ارمنی بوده‌اند در دهه‌های گذشته مهاجرت نموده‌اند.

جمعیت

جمعیت اردبیل در اولین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ خورشیدی انجام پذیرفت، بالغ بر ۶۵٬۷۴۲ نفر بوده‌است. این تعداد در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به ۸۳٬۵۹۶ نفر، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی به ۱۴۷٬۸۶۵ نفر، در سال ۱۳۶۵ خورشیدی به ۲۸۱٬۹۷۳ نفر و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به ۳۴۰٬۳۸۶ نفر افزایش پیدا کرد. جمعیت اردبیل براساس نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۵۲۹۳۷۴ بوده‌است که از این جهت، شانزدهمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود. برپایهٔ همین آمار از مجموع جمعیت شهر اردبیل ۲۴۶۶۱۸ نفر را مردان و ۲۳۸۵۳۵ نفر را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین شمار خانوارهای این شهر بالغ بر ۱۵۸۶۲۷ خانوار بوده‌است.

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۲۹٬۳۷۴ نفر (در ۱۵۸٬۶۲۷ خانوار) بوده‌است.

کاوش در منطقه اردبیل

بررسی‌های انجام‌شده در چهار نوع گور تاریخی در منطقهٔ اردبیل، دوران عصر آهن I تا دوران عصر آهن III را به وضوح ترسیم می‌نماید. تقریباً هیچ‌کدام از این گورها سالم نیستند و به‌نظر می‌رسد در گذشته‌های بسیار دور مورد تاراج قرار گرفته‌اند. این نوع از گورستان‌ها را کورگان می‌نامند و در تمامی مناطق قفقاز و قفقاز جنوبی پراکنده هستند و به لحاظ سازه و معماری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. هرکدام دارای مشخصات خاصی هستند؛ ولی عملکرد تمام آن‌ها به یک گونه بوده‌است. گورستان‌های بررسی‌شده بین اردبیل و مشگین‌شهر قرار گرفته‌اند.

مجموعه بقعه و مزارشیخ صفی الدّین اردبیلی

بقعهٔ شیخ صفی- که از بناهای منحصربه‌فرد در میان ساختمان‌های مذهبی است- شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است که نخستین بار شاه طهماسب آن‌ها را به‌صورت مجموعه واحدی درآورد. بعدها شاه عباس باعث افزودن بناهای مهم به این مجموعه و اصلاحاتی در آن گردید. اهمیّت زیاد این اثر تاریخی به‌طور کلی در رابطه‌ای که با سلسله خاندان سلاطین صفویّه دارد جلوه‌گر می‌شود. اسلاف شاهان صفویّه و همچنین شاه اسماعیل یکم سرسلسله این خاندان در داخل این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده‌اند. این مجموعه از نظر معماری اسلامی دارای اهمیّت فوق‌العاده است. هر یک از عمارات منفرد آن بی‌نظیر می‌باشد. این امر در مورد خود مقبره کمتر صادق است تا در مورد نمازخانه مقابل آن. ضلعی که مقابل حیاط قرار گرفته مانند نمای کاخی ساخته شده‌است. طرح این بنا در هنر شرق بیگانه به نظر می‌رسد و بیشتر رنسانس را به خاطر می‌آورد. لیکن جزئیات یعنی کاشیکاری، طرح‌ها، قاب، پنجره‌ها، مقرنس‌کاری‌ها، آجرکاری‌ها که با فاصله و بندهای وسیع‌تری انجام گرفته هنر خالص شرقی است. بناهای متعلّق به بقعهٔ شیخ صفی عبارتند از: درب ورودی و حیاط بزرگ- حیاط کوچک یا دالان روباز- صحن بقعه- مسجد جنّت‌سرا- حیاط مقابر- شهیدگاه- چلّه‌خانه. قسمت‌های اصلی بقعه عبارتند از: «رواق یا قندیل خانه- مقبره شیخ صفی- مقبره شاه اسماعیل صفوی- حرمخانه- چینی خانه». بقعهٔ شیخ صفی الدّین از نظر کاشیکاری و تزیینات از زیباترین ابنیه تاریخی دورة صفوی محسوب می‌شود. مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری و معماری دورهٔ اسلامی ایران است که از لحاظ تزیینات کاشی کاری معرّق و کتیبه‌های زیبا در خور توجّه می‌باشد. مناظر تزیینی مجموعهٔ بناهای مذهبی شیخ صفی چه از داخل و چه از خارج شامل نقّاشی، گچ بری، قطارسازی و مقرنس کاری با رنگ طلایی می‌باشد که بسیار زیباست. این مجموعهٔ مذهبی که بر فراز یک بنای متعلّق به عصر مغول ساخته شده‌است، به درستی معلوم نیست که در چه زمانی تکمیل و توسعه یافته‌است.

مجموعه بقعه و مزار شیخ امین الدّین جبرئیل

مقبرهٔ «شیخ امین‌الدین جبرییل» پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی از جملهٔ بهترین نمونهٔ مقابر گستردهٔ معماری اسلامی ایران محسوب می‌شود که سادگی و موزون بودن اجزای آن و سرانجام تزیین فوق‌العاده در سطوح داخلی این بنا، آن را در زُمرهٔ شاهکارهای معماری دورهٔ صفویه قرار داده‌است.

این مقبره بنایی است که به‌طور نامساوی از دو قسمت تشکیل یافته، یک عمارت چهارگوش مرکزی و یک مقصوره مانند پنج ضلعی در جلو. اضلاع این بنا که بر روی شالودهٔ سنگی قرار گرفته دارای تاق‌نماهای نوک تیزی است. برجی که شبیه برج مقبرهٔ شیخ صفی است احتمالاً مربوط به قرن هشتم ق چهاردهم م است که شیخ صدرالدین موسی پسر دوم شیخ صفی آن را ساخته‌است، اما عمارتی که بر روی شالودهٔ اطراف بنای اصلی قرار گرفته، در زمان‌های بعد یعنی هم‌زمان با بقعهٔ شیخ صفی در اوایل قرن دهم/شانزدهم م بنا گردیده‌است.

این مقبره در وسط محوطهٔ محصور وسیعی واقع شده و از قسمت‌های زیر تشکیل یافته‌است: حصار، حیاط بقعه، ایوان جلوبنا، رواق، بنای اصلی بقعه، حجرات و غرفه‌ها.

مزار پیران اردبیل

پیران اردبیل بر دو قسم خوانده می‌شدند، یک عده پیر و یک عده دیگر را شاه می‌نامیدند. پیران اردبیل: پیرعبدالملک، پیرشمس‌الدین، پیرمادر، پیرعبدالله در قاسمیه، پیرابوسعید در سرچشمه، عوض الخواص، شیخ محی الدین، پیرقنبلان (تازه میدان)، سیداحمد اعرابی، عربشاه اردبیلی، شیخ‌صدرالدین، شیخ‌صفاعلی می‌باشند. شاه: زینال‌شاه، سلیمان‌شاه، عبدالله‌شاه،

مسجد جمعه اردبیل

مسجد جمعه، که تحت شمارة ۲۴۸ در تاریخ ۲۸ خرداد ماه سال ۱۳۱۵ جزو آثار ملّی به ثبت رسیده، در قسمت شمال شرقی اردبیل و بر فراز تپّه‌ای بلند و در میان گورستانی مرتفع، حدّ فاصل کوچه‌های عبدالله شاه و پیرشمس‌الدّین قرار گرفته‌است.
بر طبق روایاتی که در محلّ وجود دارد، مسجد جمعه دقیقاً بر جای یک بنای پیش از اسلام برپاشده و چنین تصوّر می‌شود که محلّ آن آتشگاهی بوده که در صدر اسلام، هم‌زمان با روی آوردن مردم به دین اسلام، به مسجد تبدیل شده‌است. "این مسجد در شرق شهر و روی یک بلندی کوچک قرار دارد و جهت استفاده نمازگزاران به قسمت‌های کوچک تقسیم شده؛ بخش اصلی که زیر گنبد قرار گرفته (گنبدخانه) به قدر کفایت بزرگ است و گرداگرد آن دیواره‌ای است که رفته‌رفته به شکل ناقوس درآمده‌است. در جلوی مسجد نیز یک چشمه قرار دارد. این بنا برای نخستین بار در قرن پنجم هجری قمری، احتمالاً بر روی ویرانه‌های یک بنای زمان ساسانی ساخته شده، و در آن زمان از یک شبستان گنبد دار مربّع و تالار تاق دار بلند مرکّب بوده‌است. وقتی که مغولان در سال ۱۲۱۷ میلادی شهر اردبیل را نابود کردند، به مسجد جمعه آسیب فراوان وارد آمد و گنبد آن در سال ۶۵۰ هجری قمری دوباره ساخته شد و در آن زمان بعضی قسمت‌های آن با گچ پوشیده و بندکشی کاذب و توپی روی آن نقش گردید. در اواسط قرن هشتم هجری قمری، شبستان گنبد سفیدکاری شده و محراب گچی ساخته شد و روی آن با نقّاشی تزیین گردید. عناصری که [در مسجد جمعه] از قرن هشتم [هجری قمری] وجود دارد، شامل پوشش گچی سختی است که سطوح دیوار داخلی اتاق گنبد را پوشانیده و محراب مقرنس و تزیینات دیگر نقّاشی شده‌است. نمای تاق‌های گوشه‌ای و نغول مدوّر و تزیینات دیوارهای تحتانی تزیین شده و طرح‌های آن به رنگ نیلی است که با الگو انداخته شده‌است. تزیینات مزبور شبیه تزیینات داخلی مقبره اولجایتو و برج ابرقو است، ولی در مسجد جمعه اردبیل طرح‌ها دقیق تر و ظریف تر و محدود به نواحی معیّن است.

جمعه مسجد از نظر پلان در ردیف مساجد با ترکیب چهار تاق و ایوان قرار می‌گیرد. این ترکیب در قرون اولیه اسلامی به شکل چهار تاق بوده‌است که در مسیر تکامل خویش به صورت کنونی درآمده‌است. در زمان سلجوقیان این ترکیب چهار تاق در سمت عقب و ایوان در سمت جلو متداول و معمول شد. بدون تردید مساجد با ترکیب چهار تاق و ایوان، که در عصر اسلامی در معماری جای گرفتند ملهم از آتشکده‌های عصر ساسانی بوده‌اند.

پل‌های تاریخی اردبیل

• پل هفت چشمه (داشکسن)
• پل یعقوبیه
• پل نادری
• پل سیدآباد
• پل کهرالان(کلخوران)
• پل سامیان
• پل قره سو
• پل ابراهیم‌آباد
• پل قرمز(قیرمیزی کورپی)

بازار تاریخی اردبیل

بازار اردبیل یادگاری از دوره صفوی و ماقبل انست. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند.

تقسیم‌بندی کل بازار اردبیل عبارتنداز: بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقو فروشان، کلاه دوزان و… سرای دیگر اشاره کرد. راسته‌های موجود در بازار اردبیل عبارتند: از راسته اصلی بازار، راسته قیصریه، علافان، راسته پیرعبدالملک، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان، کفاشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها. در قرن هفتم و هشتم بازار اردبیل رونق فراوان داشته‌است. در دوره‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین به‌شمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می‌رسید.

گرمابه‌های تاریخی

گرمابه‌های تاریخی اردبیل معمولاً قدمتی طولانی دارند. نقشه‌های تاریخی موجود از بافت قدیمی شهر نشان می‌دهند که بیشتر گرمابه‌های شهر در کنار مساجد قرار داشته‌اند. نامگذاری یک روز در هفته بنام روز حمام در اردبیل به جهت توجه به نظافت و پاکی ظاهری و باطنی نزد پیشینیان این منطقه نشان از اهمیت نظافت و پاکیزگی داشته‌است که در آن روز افراد به حمامهای عمومی می‌رفتند. شاید اردبیل تنها شهر کشور باشد که، یک رز هفته را به نام روز حمام نامگذاری کرده بودند. حمامهای اردبیل شگفتی و توجه مورخان و جهانگردان به ویژه مقدسی یکی از مورخان در کتاب احسن التقاسیمرا نیز به زیبایی و پاکیزگی حمامهای این شهر اشاره کرده‌است. اولین حمامی که دارای بیشترین قدمت تاریخی بوده و جزو میراث ارزشمند منطقه محسوب می‌شده حمام کهنه بوده که طبق اسناد تاریخی این حمام در منطقه تاریخی و باستانی اردبیل یعنی راسته پیر عبد الملک بازار و در مسیر خیابان آیت‌الله کاشانی کنونی قرار داشته که در جریان احداث خیابان مذکور به سال ۱۳۳۵ویران شد. به عقیده کارشناسان باستان‌شناسی پایین بودن سطح حمامها به دلیل حفاظت از هوای آزاد است تا محوطه داخل حمام در زمستان گرم و در تابستان خنک باشد.

حمام کهنه قدیمی‌ترین حمام اردبیل و قدمت قبل از اسلام دارد که دارای گنبدهای جسیم، طاقهای گسترده و پایه‌های عظیم بوده و از کف بازار حداقل ۱۰ متر پایین‌تر داشته‌است و راه رسیدن به آن از ۱۵ تا ۲۰ پله می‌گذشت.

گرمابه‌های دوره صفویه

گرمابه‌های دوره قاجاریه

• گرمابه پیر
• گرمابه سرچشمه
• گرمابه اوچ دکان
• گرمابه پیرزرگر

موزه‌ها

اردبیل به دلیل داشتن تاریخ کهن، همواره آثار تاریخی بیشماری را در خود جای داده‌است. به همین دلیل آثار موجود در موزه‌های اصفهان، تبریز میراثی از تاریخ اردبیل به‌شمار می‌رود که دردوره‌های تاریخی بالاخص دوره صفویه از این دوران می‌باشد.

• موزه تاریخ طبیعی اردبیل
• موزه مردم‌شناسی اردبیل
• موزه صنایع دستی اردبیل
• موزه شیخ صفی الدین اردبیلی
• موزه مفاخر اردبیل
• موزه تخصصی باستان‌شناسی
• موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی اردبیلی
• موزه چینی خانه
• موزه تاریخ علوم اردبیل
• موزه عمارت شهرداری اردبیل
• موزه کتیبه شیخ صفی الدین اردبیلی
• موزه اسناد شیخ صفی الدین اردبیلی
• موزه سکه شیخ صفی الدین اردبیلی

کاروانسراها

باتوجه به جایگاه تجاری-اقتصادی شهر اردبیل طی ادوار گذشته و در پی آن ورود تجار و مسافران مختلف، بدیهی است مکان‌هایی برای اقامت و اتراق مسافران و چهارپایان درنظرگرفته شده بود که اصطلاحاً کاروانسرا نامیده می‌شد؛ که سرا هم به اختصار نامیده می‌شد. به‌طور نمونه: سرای حاج احمد، سرای گلشن، کاروانسرای زنجیرلی و… در نقشه‌های سال ۱۸۲۷ میلادی ۳ کاروانسرای شهر در نزدیکی دروازه قنبلان و اطراف بازار قرار داشته‌اند.

• کاروانسرای عباسی نقدی کندی
• کاروانسرای سرباز وطن (قانلی بلاغ)
• کاروانسرای شورگل

خانه‌های تاریخی اردبیل

خانه مشروطه اردبیل

خانه مشروطه اردبیل خانه قاجاری اسماعیل بیگ متعلق به مرحوم اسماعیل بیگ شیروانی کاردار فرهنگی سفیر روس در اردبیل و تاجر اهل اردبیل در جریان قحطی سال ۱۳۲۷ هجری قمری که با محاصره این خانه توسط قشون روس که مأمن مردم بوده‌است توسط حاج باباخان اردبیلی سیاستمدار و همرزم ستارخان سردار ایرانی در دوره جنبش مشروطه آزاد شده‌است در همایش ملی ثبت میراث فرهنگی کشور در بندر ماهشهر در آذرماه ۱۳۹۸ با موافقت کارشناسان دفتر ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

غار باستانی روستای گلستان

روستای گلستان در فاصله ۱۲ کیلومتری شهرستان نیر و ۴ کیلومتری جاده نیر اردبیل قرار گرفته‌است. دارای طبیعی سر سبز و باصفا و آب هوای خنک و معتدل در تابستان و بهار و پائیز می‌باشد اما آنچه این روستا را در بین روستاهای دیگر ممتاز کرده وجود غاری در دامنه جنوبی کوه نسبتاً بلندی موسوم به قروقچی داغی که نقش مهمی در زندگی مردمان دوران باستان در مواقع عادی و حمله دشمن داشته‌است.

شهر اردبیل دارای شش محله اصلی است که با نام محلات ششگانه شناخته می‌شود و تمام محلات دیگر وابسته به این شش محله هستند. از گذشته‌های دور تا زمان حاضر محلات ششگانه این شهر به دو دسته تقسیم می‌شود: محلات حیدری و محلات نعمتی. محلات حیدری شامل سه محله پیر عبدالملک، طَویٰ (طاوار) و اوچ دکان می‌باشد و محلات نعمتی شامل سه محله عالی قاپو (دروازه یا زنجیر)، سرچشمه (چشمه باشی) و گازران (اونچی میدان) است.

لیست زیر محلات ششگانه شهر اردبیل و محلات تابعه‌شان را نشان می‌دهد.

محلات نعمتی

محلات حیدری

استانداری

اردبیل به عنوان مرکز استان اردبیل میزبان نهاد استانداری اردبیل می‌باشد که مهم‌ترین نهاد دولتی در این استان به‌شمار می‌آید. هسته مرکزی این نهاد در ساختمان استانداری اردبیل در مرکز شهر ودر حدفاصل خیابان امام خمینی و خیابان شهید مدرس مستقر می‌باشد. اردبیل در دوران صفویه به شکوه و رونق رسید. شاه اسماعیل اول قیام مؤثر خود را بر ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، از اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدین اردبیلی بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به‌شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره‌مند بود. در سال ۱۲۴۶ هجری قمری، عباس میرزا نایب السلطنه، که در عین حال والی آذربایجان بود، حکومت اردبیل را به فرزند خود بهمن میرزا داد. بهمن میرزا نارین قلعه را به علت استحکام زیاد به عنوان قلعه حکومتی انتخاب کرد و از آن دوران تا دوره پهلوی اول محل حکومت حاکمان اردبیل شد.

شهرداری

وظیفه امور جاری شهر ازجمله نظارت بر ساخت و سازهای شهری، توسعه شهری و حمل و نقل شهری بر عهده شهرداری اردبیل است که ریاست آن بر عهده شهردار این شهر می‌باشد. شهردار اردبیل به صورت دوره‌ای توسط شورای شهر این شهر که توسط رأی مستقیم شهروندان انتخاب می‌شوند منصوب می‌شود. نهاد شهرداری اردبیل در ساختمان شهرداری اردبیل که در خیابان شهید مدرس واقع شده مستقر است. شهرداری اردبیل در سال ۱۳۰۳ با عنوان بلدیه اردبیل تأسیس شد.شهرداری اردبیل تاکنون ۴۵ شهردار به خود دیده‌است که نخستین شهردار آن میرزا بیوک آقا وهاب زاده بوده‌است. حمید لطف الهیان از سال ۱۳۹۴ عهده‌دار شهرداری اردبیل بوده‌است.

نمایندگی وزارت امور خارجه

با افتتاح این دفتر در تاریخ ۳ تیرماه ۱۳۹۲ در استان اردبیل، امور مربوط به وزارت امور خارجه در داخل استان انجام می‌گردد. با آغاز به کار این دفتر، مسئولان استان با مقامات شهرهای مرزی جمهوری آذربایجان در خصوص مسائلی از قبیل امور گمرکی، مرزبانی، پایانه‌ها، امور مربوط به برپایی نمایشگاه، فعال کردن بازارچه‌های مشترک مرزی و نیز استفاده بیشتر از پتانسیل‌های استان اردبیل در حوزه‌های گردشگری، توریسم درمانی، پیگیری مشکلات اتباع ایرانی، ویزای اتباع خارجی در مرز با ایجاد شعبه و دیگر موارد می‌توانند هماهنگی لازم را به عمل آورند. علاوه بر این نمایندگی وزارت امور خارجه در استان اردبیل سرویس‌های دیگری نظیر دعوت از سفرای کشورهای خارجی به استان برای آشنایی آنان با قابلیت‌های مختلف اردبیل، تأیید مدارک دانشجویان در خارج از کشور، پیگیری هرگونه مشکلات احتمالی اتباع ایرانی در خارج از کشور را نیز، ارائه خواهد کرد. این دفتر در مرکز شهر اردبیل و در خیابان استانداری واقع شده‌است.

آرامگاه شیخ صفی‌الدین میراث جهانی یونسکو، مسجد جامع اردبیل و بقعه سید امین الدین جبراییل از بناهای تاریخی مهمّ این شهر به‌شمار می‌روند. مضافاً این که کوه سبلان، دریاچه شورابیل (در داخل شهر)، گردنه حیران ، رودخانه بالیقلوچای (در داخل شهر)، آبشار سیبیه خانی «آق بلاغ»، لرد، جنگل فندق‌لو، پیست اسکی آلوارس، پیست اسکی روی چمن جنگل فندقلوی نمین(اردبیل)، پیکره سنگی بابا داوود عنبران، شهر توریستی سرعین، روستای گردشگری لرد ،تفرجگاه بولاغلار و دریاچه نئور، پل معلق شیشه ای هیر، دریاچه سوها، پل معلق پیرتقی، تفرجگاه بولاغلار و موزه مردم شناسی اردبیل ،موزه مفاخر اردبیل ،موزه صنایع دستی اردبیل ، موزه عمارت شهرداری اردبیل ، موزه تاریخ علوم اردبیل ، موزه تاریخ طبیعی اردبیل و دیگر موزه های واقع در موزه شیخ صفی الدین اردبیلی در زمره جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر به حساب می‌آیند.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری اردبیل، آب‌های معدنی که اغلب مزین به زیبایی‌های بی‌نظیر طبیعی می‌باشند عبارت‌اند از: خلخال سویی، قطورسویی، دودو، ایلاندو (که بر اثر زلزله ویران شده‌است)، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره، سردابه و… همچنین آبشارها و عوارض طبیعی دیدنی مانند آبشار سیبیه خانی «آق بلاغ» در روستای لرد خلخال که در کوه آق داغ مرتفع‌ترین نقطهٔ خلخال واقع است، آبشار نره‌گر در روستای اسبوی خلخال، آبشار شورشورنه عنبران، آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای اندبیل (خلخال) و سواحل رود قزل اوزن، مراتع وسیع دامنه سبلان روستای اناردر جاده اردبیل به مشکین شهر زادگاه مادر بابک خرمدین و قلعه مربوط به بابک خرمدین مبارز اردبیلی می‌باشد.

هتل‌های اردبیل

اردبیل به واسطه داشتن مناظر بی‌نظیر طبیعی، جزو مقاصد توریستی مطرح ایران است. اردبیل و سرعین به واسطه پذیرش گردشگر، میزبان مسافران تابستانی و زمستانی می‌باشد. در تابستان استفاده از مناطق خوش آب و هوای اردبیل و در پاییز و زمستان به واسطه دارا بودن پیست اسکی آلوارس و آبگرم‌های معدنی سرعین میزبان مسافران می‌باشد.

اردبیل به واسطه داشتن تاریخ کهن در ادوار مختلف و تکامل در این دوره‌ها صنایع دستی مختلفی را در جهت نیاز به ان به تکامل رسانده و به جوامع مختلف معرفی و صادر نموده‌است. به وضوح می‌توان اوج این شکوه را در دوره صفویه جستجو نمود که بایستی این شکوه را به نام مکتب اردبیل ثبت نمود.

پوشش سنتی بانوان روستای گردشگری لرد در بخش شاهرود شهرستان خلخال

ثبت ملی غذاهای اردبیل

در مرداد ۱۳۹۸ غذاهای سنتی اردبیل کته نان با سبزیجات، پیچاق قیمه، قره حالوا، قیماق، هدیک آشی، فطیر مشگین‌شهر، قوروت و شیرینی سه گوش اردبیل به عنوان میراث ناملموس کشور به ثبت رسید. همچنین پرونده ثبت ملی مهارت تهیه نخود قورماسی، باسدیرما پلو، خشیل موران، قره شیقالات، ایمام آشی با تکمیل مدارک مربوطه در دست ثبت می‌باشد.

غذاهای سنتی

از غذاهای سنتی اردبیل می‌توان به آش دوغ اردبیل (آش دوغ)، یرآلما کبابی، کباب شیشلیک، آلبالو پلو، خورشت لپه و اوماج آشی و سوتلی آش و یارما آشی و بزباش و پیچاق قیمه و تاس کباب و ترح پلو، دومه کباب، باستیرما پلو، ترشی‌قرمه، چیغیرتما، حلوای سیاه، حلوای زرد، حلوای زنجبیل، خشیل، خورش قاتق، ساج‌ایچی، قرمه‌سبزی، قویماق، قیساوا، قیقاناق، کوفته، لونگی و حـّرا اشاره کرد.

آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهم‌ترین غذای سنتی اردبیل است و به‌عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده‌است.

سوغات

از مهم‌ترین سوغات اردبیل می‌توان آب‌نبات و تخمهٔ آفتابگردان و حلوای سیاه و سرشیر و شیرینی‌های محلی و شکلات ریس و عسل سبلان و عصارهٔ گل‌های سبلان، لبنیات اعم از شیر، ماست، دوغ، پنیر، کره محلی و نان فطیر لرد را نام برد.

حلوای سیاه اردبیل معجونی است که از جوانهٔ گندم و کرهٔ طبیعی تهیه می‌شود و بسیار مقوی و نیروزا می‌باشد.

در سال ۱۳۹۸ اردبیل از بین شهرهای عضو اکو، به عنوان پایتحت کشورهای عضو اکو در سال ۲۰۲۳ انتخاب گردید. این رویداد در معرفی ظرفیت‌های گردشگری و توریستی به عنوان موتور محرک اقتصادی امری مهم تلقی می‌شود.

در هشتصد و بیست و پنجمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی که به ریاست روحانی برگزار شد روز ۴ مرداد به نام روز بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی سالروز استقرار سلسله صفویه در ایران و نقش این سلسله در گسترش مذهب تشیع وتشکیل ایران یکپارچه بود به نام روز بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی تعیین و ثبت آن در تقویم رسمی کشور تصویب شد. همزمان با این روز هفته استان اردبیل نیز در تهران و استان اردبیل برگزار می‌شود.

چندین دانشگاه در شهر اردبیل وجود دارد که اولین آن‌ها در سال ۱۳۵۷ تأسیس شده‌است. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دانشگاه محقق اردبیلی
• دانشگاه علوم پزشکی اردبیل
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل
• دانشگاه جامع علمی کاربردی اردبیل
• دانشگاه پیام نور اردبیل
• دانشگاه صنعتی اردبیل
• دانشگاه بین‌المللی صنعتی قفقاز
• دانشگاه فنی وحرفه‌ای پسران رازی اردبیل

دانشگاه فنی و حرفه ای دختران اردبیل (فاطمه (س))

فرودگاه بین‌المللی اردبیل

فرودگاه اردبیل در فاصله ۱۱ کیلومتری شمال شرق شهر اردبیل، در ارتفاع ۱۳۱۱ متری از سطح دریا و در ارا ضی نسبتاً مسطحی به مساحت حدود ۱۰۰۰ هکتار واقع شده‌است. احداث این فرودگاه از سال ۱۳۵۲ شروع و بعلت آغاز جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۸ عملیات تکمیلی احداث آن فرودگاه متوقف و از سال ۱۳۶۸ عملیات تکمیل احداث فرودگاه شروع و در سال ۱۳۷۰ با تکمیل باند به طول ۳۳۵۰ متر و ترمینال به مساحت ۹۰۰ متر مربع تکمیل سایر پروژه‌ها و نصب سیستم ناوبری NDB وسایر تجهیزات اولیه فرودگاهی، فرودگاه اردبیل عملیاتی شد وبا نشست هواپیمای C-130در سال ۱۳۷۰ افتتاح گردید. در حال حاضر هفته‌ای ۶۰ پرواز در مسیر تهران-اردبیل-تهران و ۸ پرواز در مسیر مشهد-اردبیل-مشهد و پروازهای حج عمره برقرار می‌باشد، با توسعه فرودگاه و تأسیس ترمینال‌های حجاج به مساحت ۶۰۰۰ متر مربع احداث گردیده‌است. بر اساس برنامه‌ریزی و توافقات انجام یافته پرواز به استانبول ترکیه و پرواز به عتبات و سوریه، بر تعداد پروازهای فرودگاه افزوده می‌گردد. همزمان با سفر حسن روحانی رئیس‌جمهور در ۱۱ دی ماه ۱۳۹۸ به اردبیل ترمینال جدید در مساحت ۸۱۰۰ مترمربع با هزینه‌ای بالغ بر ۶۰۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران احداث شده که گنجایش پذیرش همزمان سه پرواز را دارا می‌باشد. با افتتاح ترمینال شماره یک، ظرفیت اعزام و پذیرش فرودگاه اردبیل چهار برابر شده و از ۵۲۰ هزار نفر در سال، به ۲ میلیون و ۸۰ هزار نفر در سال ارتقا یافت. در این سفر عملیات خرید و نصب دستگاه کمک ناوبری ILS CAT II در فرودگاه اردبیل آغاز شد. اعتبار این پروژه ۴۵۰ میلیارد ریال بوده و کاهش تأخیر و ابطال پرواز در اثر شرایط نامساعد آب و هوایی را به دنبال خواهد داشت.

راه‌آهن

پروژه ساخت راه‌آهن اردبیل-میانه به طول ۱۸۰ کیلومتر از جنوب استان اردبیل از سال ۱۳۸۴ با پیشرفت فیزیکی ۴۴ درصد در سال ۱۳۹۲ شروع و پس از آن با ایجاد راه‌آهن اردبیل-پارس‌آباد به طول ۲۱۰ کیلومتر جهت اتصال به جمهوری آذربایجان در راستای تحقق کریدور شمال-جنوب، در حال احداث می‌باشد. این پروژه ۵۶ دستگاه تونل و ۳٫۵ کیلومتر پل بزرگ به عنوان یکی از سخت‌ترین جبهه‌های کاری وزارت راه و ترابری است.

ترمینال

ترمینال اردبیل بزرگترین پایانه مسافربری استان اردبیل است. این ترمینال با سرویس دهی به تمامی مراکز استان‌ها و شهرستان‌های استان اردبیل توسط بیش از دوازده شرکت مسافربری از خدمات مطلوبی برخوردار است.

تاکسی

سازمان تاکسی رانی اردبیل با تعداد کل تاکسی‌های شهر اردبیل در سال ۱۳۹۲ شامل ۳۴۳۶ دستگاه که ۱۱۵۸ دستگاه آن به صورت خطی و در ۳۱ مسیر فعالیت می‌کنند، ۳۴ دستگاه ون برای سرویس دهی مدارس، ۳۹ دستگاه تاکسی ویژه فرودگاه، ۴۳ دستگاه تاکسی ویزه بیسیم ۱۳۳، ۲۲۷۸ دستگاه تاکسی گردشی فعالیت می‌کنند.

منطقه آزاد تجاری-صنعتی اردبیل در استان اردبیل شامل شهرستان‌های اردبیل، مشگین‌شهر، خلخال، نمین، گرمی (اردبیل)، بیله سوار، پارس‌آباد در شمال غرب ایران واقع شده‌است. منطقه آزاد اردبیل، به همراه شش منطقه دیگر از استان‌های گلستان (اینچه‌برون)، ایلام (مهران)، اردبیل (اردبیل)، سیستان و بلوچستان (سیستان)، کردستان (بانه مریوان)، بوشهر (بوشهر)، کرمانشاه (قصر شیرین) در ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب نهایی رسید. استان اردبیل دارای ۳۸۰ کیلومتر مرز خشکی با جمهوری آذربایجان می‌باشد.

اردبیل با ۶ شهر از کشورهای مختلف جهان دارای پیوند خواهرخواندگی است.

	نام کشور	شهر خواهرخوانده
	مجارستان	تیساوازوری
	ترکیه	ارزروم
	ترکیه	قونیه
	آذربایجان	سومقاییت
	روسیه	ساراتوف
	صربستان	سوبوتیتسا