زمان تقریبی مطالعه: 3 دقیقه

آذربایجان

آذَرْبایْجان jān](ye)[āzarbāy، نشریه‎ای سیاسی، فکاهی و انتقادی که برای اولین‎بار در ایران به مدیریتِ علیقلی‎خان صفرُف (د 1326ق) به دو زبان فارسی و ترکی، با تصویر و کاریکاتور در 1325ق/1907م در تبریز در 8 صفحۀ 2 ستونی 25× 34 سانتی‎متر به طور نامنظم انتشار می‎یافته است. 
آذربایجان نخستین روزنامۀ چاپِ سُربی بود که در تبریز منتشر شد (سرداری نیا، 126؛ آرین‌پور، 2/23). مؤسس روزنامه، حاجی میرزا آقا تبریزی (مشهور به بلوری) بازرگانی آزادفکر بود (کسروی، 269). سبک روزنامه برگرفته از روزنامۀ ملانصرالدین بود که در همان زمان در تفلیس و باکو چاپ می‎شد. نخستین شمارۀ روزنامۀ آذربایجان در اوج نهضت مشروطه‌خواهی و آزادی‎خواهی در محرم 1325ق منتشر شد (براون، 2/167).
آذربایجان در تاریخ مطبـوعات ایران، بعد از شاهسون و طلوع، سومین نشریۀ طنز به شمار می‎آید و شاید از نظر شمارگان، نوع چاپ، تصاویر و مضمون، اولین روزنامۀ مهم طنز ایران بود (محیط، 220). ویژگی آذربایجان در هماهنگی متناسب طنز و کاریکاتور و مطالب جدی است (همو، 175). آذربایجان در سیاستِ داخلی بی‎پرواتر و صریح‎تر از نشریات بعد از خود بود (نک‍: آذربایجان، شم‍ 4، تصویر امین‌السلطان؛ کسروی، 271-272) و ضمن مخالفت با حکومت مطلق محمدعلی شاه، همواره مشتاق اصلاحات و تغییرات به شمار می‌رفت (محیط، 220). برخورد آذربایجان با بیگانگان دور از سازگاری و مرافقت بود، از سیاست روس و عثمانی به تُندی انتقاد، و سلطان عثمانی را هجو می‎کرد (براون، 2/113). نخستین شعر مشهور صابر نیز با ترجمۀ فارسی آن در همین روزنامه چاپ شده است (آرین‌پور، 2/53؛ آخوندُف، 334).
محتوای مطالب فارسی آذربایجان به مراتب بیشتر از محتوای ترکی آن بود. روزنامۀ آذربایجان از نظر تصویرگری بعد از شرافت و شرف قرار داشت، امـا به سبب کاریکاتـورهای افشاگرانه‎اش دارای شهرت خاصی بود (کوبیچکُوا، 32). ستارخان که به همت او روزنامۀ آذربایجان پا گرفت، روز انتشار شمارۀ اول را جشن مردم آذربایجان اعلام کرد (سرداری‌نیا، 1/ 128؛ آخوندف، 62). آرم تزیینی روزنامه «شیر و خورشید» بود و نام آذربایجان از پرتو خورشید پیدا بود که در شماره‎های بعدی نماد شیر به صفحات داخل افزوده شد ( آذربایجان، شم‍ 2، ص 2).
نرخ آگهی در آذربایجان 500 دینار برای هر سطر بود. قیمت هرشماره14شاهی، و نرخ سالانه برای مشترکان در تبریز4 تومان بود (براون، 2/167؛ آذربایجان، شم‍ 1، ص2). نویسندگان روزنامه علیقلی‎خان صفرف، خازن، صراف، حسین طاهرزادۀ بهزاد و میرزا مهدی خان بودند (آخوندف، 333؛ آرین‌پور، 2/53).
آخرین تاریخ قطعی نشر آذربایجان، 22 شوال 1325 است (فهرست روزنامه‌ها...، 13). دوره‎های آذربایجان در تعدادی از کتابخانه‎های ایران، از جمله ملی، مرکزی، مجلس و آستان قدس موجود است. 

مآخذ

آخوندف، ناظم، آذربایجان طنز روزنامه لری (1906-1920)، تهران، 1358ش؛ آذربایجان، تبریز، 1325ق؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1350ش؛ براون، ادوارد، مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطـه، ترجمۀ محمدعباسی، تهران، 1337ش؛ رابینو، ی، ل.، روزنامه‎های ایران، ترجمۀ جعفر خمامی‎زاده، تهران، 1372ش؛ سرداری نیا، صمد، تاریخ روزنامه‎ها و مجله‎های آذربایجان، تهران، 1350ش؛ فهرست روزنامه‎های موجود در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، به کوشش رمضانعلی اسماعیل‎پور، مشهد، 1364ش؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1364ش؛ کوبیچکوا، ورا، ادبیات نوین ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، 1363ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1366ش.   

آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.