زناشویینظر به جایگاه والای انسان در صحنه آفرینش، شریعت مقدّس اسلام، برای تکوین و مراحل رشد آدمی، اهتمام ویژه ورزیده تا این موجود برگزیده، به شکلی نیکو و سالم به حیات خویش ادامه دهد. بدین منظور برای زناشویی، آداب خاصّی را پیشنهاد کرده که جملگی حکمت‌آمیز، سودمند و هماهنگ با عقل و فطرت است. آوردن همه دستورهای اسلام در این مورد، فراتر از گنجایش یک درس است؛ پس مهم‌ترین آن‌ها را بیان می‌کنیم. فهرست مندرجات۱.۱ - عذر شرعی در زناشویی ۱.۲ - عذر عقلی در زناشویی ۲ - وظیفه مرد در زناشویی ۳ - وجوب مهریه در زناشویی ۴ - تحقق عمل زناشویی ۵ - موجبات جنابت ۶ - بیان غسل جنابت ۷ - وجوب نفقه بر مرد ۸ - عدالت در همخوابی ۹ - حرمت زناشویی در حال استحاضه ۱۰ - جماع در عادت ماهیانه ۱۱ - کفاره برای آمیزش ۱۲ - قبول حرف زن در حیض ۱۳ - طلاق و جماع بعد از حیض ۱۴ - طلاق و جماع در حال نفاس ۱۵ - حرمت افطار با نزدیکی ۱۶ - حالات کفاره آمیزش در ماه رمضان در حال روزه ۱۷ - ثبوت کفاره جمع بر مرد ۱۸ - حرمت زناشویی در اعتکاف ۱۹ - حرمت لذت جنسی در احرام ۲۰ - حرمت شهادت به ازدواج در احرام ۲۱ - مستحبّات زناشویی ۲۲ - مکروهات زناشویی ۲۳ - یادآوری در احکام زناشویی ۲۴ - پانویس ۲۵ - منبع ۱ - تسلیم بودن زن در زناشوییبر زن واجب است در برابر هرگونه کامجویی شوهر، تسلیم باشد، مگر این که عذر شرعی یا عقلی داشته باشد. بلکه «زن می‌تواند که خود را تمکین و تسلیم نکند تا آنکه مهریه‌اش که حالّ شده است را بگیرد؛ چه زوج دستش باز و دارای ثروت باشد یا دستش بسته و خالی از مال باشد. البته زن در جایی که همه مهر یا بعضی از آن مدت‌دار است و قسمت حالّ آن را گرفته است، حق خودداری از تمکین را ندارد.» [۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۲۲، کتاب النکاح، فصل فی المهر، مسالة۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۱.۱ - عذر شرعی در زناشوییعذر شرعی مانند عادت ماهیانه، نفاس، اعتکاف واجب، احرام برای حج یا عمره و روزه واجب. ۱.۲ - عذر عقلی در زناشوییعذر عقلی مانند بیماری. همچنین بر زن لازم است آنچه را مورد تنفّر شوهر و مانع لذّت‌جویی اوست، از خود دور کند و طبق خواست شوهر، خود را نظیف و آرایش نماید. ۲ - وظیفه مرد در زناشوییبر مرد واجب است دست‌کم، هر چهار ماه یک‌بار با همسر خود، آمیزش کند. بلکه همانگونه که سید در عروه می‌نویسد و نظر امام خمینی هم مطابق متن آن است، که: اذا کانت الزوجة من جهة کثرة میلها وشبقها لا تقدر علی الصبر الی اربعة اشهر؛ بحیث تقع فی المعصیة اذا لم یواقعها، فالاحوط المبادرة الی مواقعتها قبل تمام الاربعة او طلاقها وتخلیة سبیلها.» [۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۵، العروة الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ج۲، ص۶۲۰، کتاب النکاح، فصل فیما یتعلق باحکام الدخول علی الزوجة، مسالة۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
اگر زن به جهت کثرت میل و شهوت نتواند تا چهار ماه صبر کند به‌گونه‌ای که اگر شوهر با او مقاربت نکند در گناه می‌افتد بنابر احتیاط (واجب) شوهر باید به زناشویی و مقاربت با او مبادرت نماید و یا اینکه با طلاق دادن زن، راه (تامین نیاز به طریق شرعی) را برای او هموار سازد.۳ - وجوب مهریه در زناشوییبا اوّلین عمل زناشویی، پرداخت همه مهریه بر مرد واجب می‌شود. و به بیان دیگر «زن به‌مجرد عقد، صداق را مالک می‌شود و ملکیّت تمام آن با دخول استقرار پیدا می‌کند، پس اگر قبل از دخول او را طلاق دهد نصف آن به شوهر برمی‌گردد و برای زن نصف آن باقی می‌ماند. و زن حق دارد بعد از عقد، هر نوع تصرفی در آن بکند و بعد از اینکه او را قبل از دخول طلاق داد نصف آنچه که عقد بر آن واقع شده است مال زوج می‌گردد و شوهر چیزی را از نمای منفصل آن که قبلاً بوده است، استحقاق پیدا نمی‌کند.» [۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۲۳، کتاب النکاح، فصل فی المهر، مسالة۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۴ - تحقق عمل زناشوییعمل زناشویی، با دخول به اندازه ختنه‌گاه، تحقّق می‌یابد و غسل جنابت بر مرد و زن واجب می‌شود. ۵ - موجبات جنابتانسان به دو چیز، جُنُب می‌شود؛ اول: جماع. دوم: بیرون آمدن منی؛ چه در خواب باشد یا بیداری، کم باشد یا زیاد، با شهوت باشد یا بی‌شهوت، با اختیار باشد یا بی‌اختیار. ۶ - بیان غسل جنابتغسل جنابت به خودی خود مستحب است و برای خواندن نماز واجب و مانند آن واجب می‌شود، ولی برای نماز میت و سجده شکر و سجده‌های واجب قرآن لازم نیست.» ۷ - وجوب نفقه بر مرددر استحقاق نفقه، فقر و احتیاج زن شرط نمی‌باشد؛ پس زن بر شوهر حق نفقه دارد اگرچه از بی‌نیازترین مردم باشد.» [۱۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۴۳، کتاب النکاح، فصل فی النفقات، مسالة۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
و «اگر مالی که به نفقه خود و زن و نزدیکان واجب‌النفقه‌اش وفا نماید نداشته باشد، پس خود او مقدم بر زنش می‌باشد و زن بر نزدیکان او مقدم است. بنابراین آنچه که از روزی‌اش زیاد می‌آید برای زن مصرف می‌شود و به نزدیکان داده نمی‌شود مگر آنچه که از نفقه زن اضافه آمده باشد.» [۱۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۴۳، کتاب النکاح، فصل فی النفقات، مسالة۲۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
پس از آن که، زن، خود را در اختیار شوهر قرار داد (و تمکین کرد)، نفقه او بر مرد واجب می‌شود. البته چنان‌که گذشت «زن می‌تواند که خود را تمکین و تسلیم نکند تا آنکه مهریه‌اش که حالّ شده است را بگیرد» [۱۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۲۲، کتاب النکاح، فصل فی المهر، مسالة۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
همچنین زن «اگر به جهت عذر شرعی یا عقلی از قبیل حیض یا احرام یا اعتکاف واجب یا مرض یا غیر این‌ها نتواند خود را تمکین شوهر نماید نفقه‌اش ساقط نمی‌شود. و همچنین است اگر با اذن شوهر مسافرت نماید؛ چه در سفر واجب باشد یا مستحب یا مباح. و همچنین اگر در واجب مضیّق مانند حج واجب، بدون اذن او بلکه با منع و نهی او هم سفر کند نفقه‌اش ساقط نمی‌شود، به خلاف آنکه بدون اذن او در مستحب یا مباح سفر نماید، که نفقه‌اش ساقط می‌شود. بلکه امر چنین است اگر از خانه‌اش بدون اذن او ولو برای غیر مسافرت بیرون رود؛ تا چه رسد به اینکه برای سفر باشد؛ زیرا نشوز که ساقط کننده نفقه است تحقق پیدا کرده است.» [۱۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۲۸، کتاب النکاح، فصل فی النفقات، مسالة۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۸ - عدالت در همخوابیمشهور آن است که همسر دائمی در هر چهار شب، حقّ یک شب بیتوته دارد و اگر بیش از یک همسر باشد و مرد نزد یکی از آنان بیتوته کند، چنین حقّی در چهار شبانه‌روز برای دیگری نیز واجب می‌شود. ۹ - حرمت زناشویی در حال استحاضهاگر بر زن غسل استحاضه واجب باشد نزدیکی شوهر با او، بنابر احتیاط واجب در صورتی حلال می‌شود که غسل کند. ۱۰ - جماع در عادت ماهیانهدر ایّام عادت ماهانه جماع کردن در فرج، هم برای مرد حرام است و هم برای زن، اگرچه به‌مقدار ختنه‌گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید، بلکه احتیاط واجب آن است که مقدار کمتر از ختنه‌گاه را هم داخل نکند. ۱۱ - کفاره برای آمیزشاگر در حال حیض، آمیزش صورت گیرد، مرد باید کفّاره بدهد. ۱۲ - قبول حرف زن در حیضاگر زن بگوید حائضم یا از حیض پاک شده‌ام، باید حرف او را قبول کرد. ۱۳ - طلاق و جماع بعد از حیضبعد از آن که زن از خون حیض پاک شد، اگرچه غسل نکرده باشد، طلاق او صحیح است و شوهرش نیز می‌تواند با او جماع کند، ولی احتیاط مستحب آن است که پیش از غسل، از جماع با او خودداری کند. ۱۴ - طلاق و جماع در حال نفاسطلاق دادن زنی که در حال نفاس می‌باشد، باطل و نزدیکی کردن با او حرام است و اگر شوهرش با او نزدیکی کند احتیاط واجب آن است به دستوری که در احکام حیض گفته شد، کفّاره بدهد. ۱۵ - حرمت افطار با نزدیکیافطار عمدی روزه ماه رمضان، حرام است و یکی از کارهایی که روزه را باطل می‌کند، آمیزش است. ۱۶ - حالات کفاره آمیزش در ماه رمضان در حال روزهاگر زن و شوهر، در ماه رمضان، در حالی که روزه هستند، آمیزش کنند؛ - در صورتی که زن با اختیار خود از شوهر اطاعت کند، هریک از آن‌ها باید کفاره روزه را بپردازند و با ۲۵ ضربه شلاق تعزیر شوند. - اگر مرد، زن را مجبور به آمیزش کرده باشد، کفّاره و تعزیر زن را نیز باید تحمّل کند. - اگر زن، مرد را مجبور به آمیزش کند، کفّاره و تعزیر مرد بر عهده زن نیست. • در احکام یادشده، تفاوتی میان همسر دائمی و موقّت نیست. اگر مرد با عذر شرعی مثل مسافرت یا بیماری روزه نباشد، حق ندارد همسر روزه‌دارش را به آمیزش مجبور کند و اگر چنین کند باید کفّاره او را بپردازد. ۱۷ - ثبوت کفاره جمع بر مرداگر به چیز حرامی روزه خود را باطل کند، چه آن چیز اصلًا حرام باشد مثل شراب و زنا، یا به دلیلی حرام شده باشد، مثل نزدیکی کردن با عیال خود در حال حیض، بنابر احتیاط کفاره جمع بر او (مرد) واجب می‌شود؛ یعنی باید یک بنده آزاد کند و دو ماه روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر کند، یا به هرکدام آن‌ها یک مُد- که تقریباً ده سیر است- گندم یا جو یا نان و مانند این‌ها بدهد و چنانچه هرسه برایش ممکن نباشد، هرکدام آن‌ها را که ممکن است باید انجام دهد. ۱۸ - حرمت زناشویی در اعتکافکسی که اعتکاف کرده، خواه زن باشد یا مرد، آمیزش، بوسیدن همسر و لمس کردن بدن او از روی شهوت برایش حرام است. ۱۹ - حرمت لذت جنسی در احرامبر کسی که برای عمره یا حج، مُحرِم شده است، هرگونه لذّت بردن از همسر، حرام است حتّی لمس کردن و نگاه شهوت‌آلود به او. ۲۰ - حرمت شهادت به ازدواج در احراماجرای صیغه عقد، شاهد ازدواج شدن و شهادت دادن به آن نیز در حال احرام، حرام است. ۲۱ - مستحبّات زناشوییدر روایات و کتاب‌های فقهی، مستحبّات فراوانی را پیرامون خلوت زن و شوهر یاد کرده‌اند از جمله: ۱- زن و شوهر، نام خدا را بر زبان آورند، چنین کاری از شرکت شیطان ممانعت می‌کند. از امام صادق علیه‌السّلام چنین نقل شده: «هرگاه یکی از شما با همسر خود خلوت می‌کند، حتماً نام خدا را ببرد، وگرنه شیطان در فرزندی که پدید می‌آید، شریک می‌شود.» در این‌باره روایات فراوانی وارد شده است. ۲- دعا کند و از خدا بخواهد فرزندِ سالم، مبارک، باتقوا، پاک و سالم به او عنایت فرماید. ۳- وضو داشته باشد؛ به‌خصوص اگر همسرش حامله است. ۴- در مکان مستور و پوشیده انجام گیرد. ۵- ملاعبه با همسر، قبل از آمیزش و عجله نکردن و درنگ داشتن. امیر مؤمنان علیه‌السّلام در این‌باره می‌فرماید: «اذا ارادَ احَدُکُمْ انْ یَأْتِیَ زَوْجَتَهُ فَلا یُعَجِّلْها فَانَّ لِلنِّساءِ حَوائِجَ» هرگاه یکی از شما تصمیم به آمیزش با همسرش می‌گیرد، عجله نکند؛ زیرا زنان نیازهایی دارند (که با عجله شوهر، آن نیازها برآورده نمی‌شود.) ۶- مرد پیش از آمیزش و پس از بیرون آمدن منی، ادرار کند. ۷- آمیزش در شب دوشنبه، سه‌شنبه، پنج‌شنبه و جمعه (بعد از نماز عشا) و ظهر پنج‌شنبه و عصر جمعه و شب اوّل ماه رمضان مستحب است. ۲۲ - مکروهات زناشوییمکروهات زناشویی نیز فراوان است، از جمله: ۱- از نظر زمانی؛ در شبی که ماه می‌گیرد، روزی که خورشید می‌گیرد، روزهایی که بادهای سیاه و زرد می‌وزد یا زلزله می‌شود، هنگام غروب خورشید تا محو شدن شفق، بین اذان صبح تا طلوع خورشید، آخر ماه و شب اوّل هر ماه، جز ماه رمضان، شب نیمه هر ماه، شب چهارشنبه، شب عید قربان و عید فطر. ۲- از نظر حالات؛ در سفر، اگر آب برای غسل کردن موجود نیست، در حال برهنگی، در انظار دیگران حتّی کودک، رو به قبله، پشت به قبله،در کشتی، سخن گفتن جز یاد خدا، با شکم پر از [۳۴] ، ایستاده، زیر آسمان، زیر درخت میوه، استفاده زن و مرد از یک دستمال، در روایت آمده چنین کاری سبب دشمنی میان زن و شوهر می‌شود. ۲۳ - یادآوری در احکام زناشوییمستحبّات و مکروهات، بیش از موارد یادشده است، که برای مراعات اختصار، آن‌ها را نیاوردیم. همچنین در روایات، آثار سودمندی برای مستحبّات یادشده، آمده؛ همان‌طور که پیامدهای زیان‌بار مکروهات نیز بیان شده است. ۲۴ - پانویس۲۵ - منبع• فقه خانواده، ص۵۱-۵۷. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |