بحیرا

---

بَحیرا، راهبی از اهل کتاب است که بر اساس روایتی مشهور، حضرت محمد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را در نوجوانی دید و نبوت وی را پیش گویی کرد. درباره هویت و سرگذشت او و همچنین در جزئیات این روایت و به ندرت در اصل وقوع آن، اختلاف نظرهایی وجود دارد.

۱ - اختلاف در نام وی

---

نامش را بَحیری یا بَحیرا ، سَرْجِس از قبیله عبد القیس ، بُحیری یا بُحیرا و اکثر منابع متأخر، همچون حسن ابراهیم حسن، کتاب تاریخ الاسلام. ضبط کرده‌اند که صورت اخیر، کاملاً متأخر و احتمالاً برای آن است که به واژه‌ای غیر عربی، وزن آشنا و معمول در عربی داده شود.
اما برخی نیز چون طبری و ترمذی نام او را ذکر نکرده‌اند.

۲ - واژه بحیرا در لغت

---

واژه بحْیرا، از آرامی بخیره به معنی برگزیده است. با توجه به این معنی، شاید بحیرا صفت سرجیوس راهب بوده که بعدها جانشین نام خاص وی در منابع اسلامی شده است.

۳ - القاب بحیرا

---

او را حِبْری یعنی دانشمندی یهود از شهر تیماء (در اطراف شام) ، راهبی نصرانی ، سریانی یا نسطوری پیرو آریوس دانسته‌اند که در علم هیئت و نجوم دست داشت.

۴ - علّت اقامت در دیر

---

وی منکر الوهیت مسیح و تثلیث و قائل به وحدانیت خداوند بود. . به این سبب، از کلیسای برّیة الشام و سپس طور سینا، طرد شد و ناگزیر در دیری در بُصری اقامت گزید ، در همین مکان، با پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله دیدار کرد. بلعمی محل این دیدار را دروازه نصیبین، ذکر کرده است..

۵ - پارسایی بحیرا

---

در مقام پارسایی او روایت است که هاتف غیبی، بحیرا، رئاب الشّنّی از عبد القیس و نفر سومِ مُنْتَظَر (حضرت محمد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) را بهترین کسان اعلام کرده است.

۶ - بحیرا مسیحی مورد تأیید قرآن

---

جاحظ، او را مصداق مسیحیانی دانسته است که در قرآن از آنان به نیکی یاد می‌شود. . این مسئله، علاوه بر بیان مرتبت او، نشان می‌دهد که جاحظ، هویت تاریخی وی را مسلم می‌دانسته است.

۷ - بحیرا و سلمان فارسی

---

به اشتباه بحیرا را معلم سلمان فارسی دانسته که شاید از سخن جاحظ، آن‌جا که وی را همانند معلمان مسیحی سلمان، در زمره مسیحیان مورد تأیید قرآن، آورده است. منشأ گرفته باشد.

۸ - بحیرا و بعثت پیامبرصلوات‌الله‌علیه

---

به گفته ابن حجر عسقلانی بحیرا، بعثت را درک نکرده است.

۹ - روایت ملاقات با پیامبر صلوات‌الله‌علیه

---

سلسله روایت دیدار بحیرا با پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، خبر واحد است، چرا که همگی به قُراد ابونوح می‌رسد که وی نیز با واسطه از ابوموسی اشعری روایت کرده است.

۹.۱ - سفر تجارتی به شام

براساس این روایت، کاروانی از قریش به قصد تجارت، به سوی شام حرکت کرد که ابوطالب به اصرار پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، که در آن هنگام، نُه یا دوازده ساله بود ، او را نیز با خود برد. کاروان، در بُصرای شام، نزدیک صومعه‌ای، توقف کرد.

۹.۲ - اختلاف در سبب اقامت بحیرا در دیر

نخستین اختلاف در گزارش این رویداد، در اینجاست که برخی بحیرا را، منتظر فرستاده موعود و پرسشگر از کاروان‌های پیشین ، و بعضی منتظری گوشه نشین، معرفی کرده‌اند که تا آن زمان از صومعه خود بیرون نمی‌آمد و با کسی سخن نمی‌گفت.

۹.۳ - کیفیت شناخت پیامبر صلوات‌الله‌علیه

بحیرا با دیدن برخی نشانه‌های غیر طبیعی چون تعظیم و صلای سنگ‌ها بر پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، ابری که همواره بر سر پیامبر حرکت می‌کرده و بر وی سایه می‌افکنده و درختی که به مجرد نشستن پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله در پناه آن، شاخه‌های خود را به سوی او می‌گشوده است ، حضرت را در میان کاروانیان می‌شناسد و آنان را به طعام، دعوت می‌کند تا با کودک مورد نظرش، بیشتر سخن بگوید. اما کاروانیان، پیامبر را به سبب خردسالی در کنار بنه کاروان، به مراقبت می‌گمارند و بحیرا با پی بردن به این نکته خواستار گفتگو با کودک می‌شود.

۹.۴ - زمان گفتگو با پیامبر صلوات‌الله‌علیه

روایت نادری نیز، زمان این گفتگو را صبح فردای رسیدن کاروان به بصری می‌داند. براساس این روایت، گفتگوی میان پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و بحیرا هنگامی صورت گرفت که کاروانیان خفته بودند. جزئیات و تفصیل آن در روایات، یکسان نیست.

۹.۵ - محتوای گفتگو

الف) برخی آن را گفت و شنودی کوتاه، گزارش کرده‌اند که بحیرا طی آن، تنها نبوت پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را با گفتن این عبارت که «او سرور جهانیان است» پیشگویی کرده است.
ب) بعضی به تفصیل بیشتر پرداخته‌اند، از جمله آن‌که بحیرا از خواب‌های پیامبر می‌پرسد، او را به لات و عزی سوگند می‌دهد که پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله از آن‌ها تبرّی می‌جوید و مهر نبوت را میان دو کتف حضرت می‌بیند و در پایان این دیدار، ابوطالب را از آینده کودک آگاه و سفارش می‌کند که از یهود و نصاری یا رومیان یا هر دو یا چنان که مسعودی گفته است از اهل کتاب، با تأکید بر یهود حفظ کند.

۱۰ - حفاظت از جان پیامبر صلوات‌الله‌علیه

---

در برخی منابع، از تلاش بحیرا برای منصرف کردن سه تن یهودی به نام‌های زبیر یا زریر یا زعبیر و ثمام یا تمّام و دریس از کشتن پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، سخن رفته است.

۱۱ - پس از ملاقات

---

در ادامه روایت نیز دو گزارش هست:
۱) انصراف ابوطالب از سفر و بازگشت وی به مکه
۲) ادامه سفر او به شام و فرستادن رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله با ابوبکر و بلال، به مکه که بحیرا کلوچه و زیتون همراه ایشان می‌کند.
به هرحال، درباره روایت دیدار پیامبر با بحیرا، به خصوص روایت اخیر (فرستادن رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله با ابوبکر و بلال)، تردیدهایی وجود دارد.

۱۲ - تردید در اخبار

---

۱۲.۱ - ساختگی بودن واقعه

الف) برخی با تطبیق تاریخ واقعه و سن ابوبکر وبلال که هر دو از پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله کوچک‌تر بودند و نمی‌توانستند محافظت او را به عهده بگیرند، این بخش را از افزوده‌های بعدی و گواهی بر ساختگی بودن تمام روایت دانسته‌اند. .
ب) بعضی نیز احتمال داده‌اند که این گزارش، بعدها به منظور اثبات نزدیکی ابوبکر به پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و تفضیل وی بر دیگر صحابه، ساخته و ملحق شده باشد. چنان که ابوسعید خرگوشی نیز که ملاقات ابوبکر و بحیرا را در گونه دیگر این روایت، نقل می‌کند، آن را گواهی بر حقانیت خلافت ابوبکر حتی پیش از بعثت دانسته است.

۱۲.۲ - تاریخ وقوع دیدار

دیدار بحیرا و پیامبر، در منابع چندی، در سفر آن حضرت با ابوبکر به شام که در جوانی آن دو صورت گرفته ذکر شده است که در آن، وقایعی شبیه به رخدادهای روایت نخستین واقع می‌شود. بحیرا آسودن پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را در زیر درختی که تنها حضرت عیسی علیه‌السّلام پیشتر در زیر آن آرمیده بود، می‌بیند و او را می‌شناسد و نبوتش را پیشگویی می‌کند.
به هر حال، این روایت، که ابن منده نقل کرده، با سند ضعیفی، به ابن عباس منتهی می‌شود و اگر وقوع این سفر، صحیح باشد، باید آن را دومین سفر پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله محسوب داشت.

۱۲.۳ - طفیلی بودن رسالت پیامبر صلوات‌الله‌علیه

این دیدار به ویژه در آثار جدلی مسیحیت، از جمله > وقایعنامه < [[تئوفانس قسطنطنیه‌|تئوفانس قسطنطنیه‌ای]] دست‌مایه دشمنانی بوده است که با شک در رسالت پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، آموزه‌های اسلام را مجموعه‌ای از اخبار و روایات و عقایدی قلمداد کرده‌اند که وی در سفرهای پیاپی از اخبار یهود و راهبان مسیحی شنیده است.

۱۲.۴ - واحد بودن خبر

اخذ آموزه‌های پیامبر از یهود و نصا ری و همچنین منتهی شدن همه روایات به ابوموسی اشعری، که با تأخیری هفت ساله به اسلام گروید و نیز این واقعیت که هیچیک از صحابه به جز او به چنین رویدادی اشاره نکرده‌اند، اعتبار این روایت را مخدوش کرده است.

۱۲.۵ - اشاره ننمودن قرآن به این واقعه

این نکته نیز که در قرآن به هیچ یک از سفرهای پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، پیش از بعثت، اشاره‌ای قطعی نشده است، از نکات مورد تأکیدِ تردید کنندگان است، گرچه نکته اخیر، قابل پاسخگویی است، زیرا بسیاری از رویدادهای زندگی پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله که مورد توافق و نقل اجماع است، چنین وضعی داشته است.

۱۲.۶ - هویّت و زندگانی بحیرا

داده‌های محدود و پراکنده و غیر مستند درباره هویت و زندگانی بحیرا موجب تردید شده است تا آن‌جا که او را شخصیتی افسانه‌ای و شبحی مشکوک و دست نیافتنی به شمار آورده اند.

۱۳ - پذیرش اجمالی واقعه

---

با این همه، تعبیر «حَسَنٌ غریب» ترمذی درباره این حدیث، قابل تأمل است. ازاین‌رو بیشتر سیره نویسان از قدیم (علاوه بر موارد مذکور در متن می توان از حاکم، ابونعیم، خرائطی، ابن عساکر و ابن ابی شیبة نام برد، و مورخان تاریخ اسلام و زندگانی پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، در دوران معاصر همچون حسن ابراهیم حسن و زریاب خویی ، وقوع ماجرا را به اجمال پذیرفته‌اند و شهرت آن نزد «اهل مغازی» احتمال وقوع آن را افزایش می‌دهد.

۱۴ - آمدن نام بحیرا در تاریخ

---

نام بحیرا در سفر تجاری پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله به شام، در ۱۶ ذیحجه سال بیست و پنجم عام الفیل، همراه مَیْسَرَه، غلام خدیجه علیهاالسلام به میان آمده است. در خلال این دیدار، بحیرا نه تنها پیامبری حضرت را با جزئیاتی مشابه، بلکه خلافت ابوبکر را نیز پیش گویی می‌کند.

۱۵ - نام بحیرا در سخن مورّخان

---

۱) با وجود تشابه در محتوای گفتگو و محل واقعه، ابن سعد و سیوطی نام راهب را نسطور، ذکر می‌کنند.
۲) طبری با اشاره به این سفر، باز نام راهب را ذکر نمی‌کند.
۳) در روایت محمد بن عبدالله بن عمر از این سفر، نام و نقش بحیرا و دیدار او و پیامبر به تمامی غایب است.
۴) از بحیرا بار دیگر در زمره هشت تن اهل شام که با جعفر از حبشه بازگشتند، نام برده می‌شود. اگر چنین کسی واقعاً وجود داشته باشد، بی‌تردید غیر از بحیرای راهب بوده است و ابن حجر عسقلانی و ابن اثیر به این نکته تصریح دارند.

۱۶ - ماجرای بحیرا در متون روم شرقی

---

الف) آنچه درباره بحیرا در متون روم شرقی آمده، این است که پس از نزول وحی، حضرت خدیجه علیهاالسلام چون هیجان زاید الوصف پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را دید، برای استفسار از سبب رویداد، نزد این راهب رفت و او با مطمئن ساختن وی از این که بر پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله وحی نازل شده است، او را آرام کرد.
ب) روایات درباره بحیرا در مکاشفات بحیرا که در شکل فعلی، اشوعیب نامی در قرن‌های ۵ و ۶/ ۱۱ و ۱۲، آن را تدوین کرده، به تفصیل آمده است که طی آن، از ملاقات سرجیوس بحیرا در کوه سینا با پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله و گفتگوهای او با محمد جوان صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله در یثرب، صحبت و ادعا می‌شود که به انتقال افکار و آموزش‌های او به پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله منجر و سبب آن شده است که او اعراب را از وجود خدای یکتا آگاه کند. در این اثر، تلاش شده است تا نزول وحی بر پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله انکار شود.
ج) در دوره جنگ‌های صلیبی، متون مربوط به بحیرا به لاتین ترجمه شد اما حتی پیش از این تاریخ نیز، سرودن اشعار و نوشتن متونی در مخالفت با پیامبر و اسلام سابقه داشت. هدف اصلی این گونه مطالب آن است که برخلاف قرآن و دیدگاه مسلمانان، دانایی‌های پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله را بر آموزش‌های مردِ خردمندی منتسب نمایند. (برای بحث‌های بعدی خاورشناسان رجوع کنید به د. اسلام)

۱۷ - فهرست منابع

---

• قرآن.
• ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
• ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، قم ۱۳۶۸ ش.
• ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، مصر ۱۳۲۸.
• ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس، بیروت.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۵ـ ۱۳۶۹ ش.
• ابن قتیبه، کتاب المعارف، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۵۰.
• ابن کثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبدالواحد، بیروت.
• ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت.
• ابن هشام، ترجمه فارسی سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدّین اسحاق بن محمّد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
• بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت.
• محمد بن محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ ش.
• احمد بن حسین بیهقی، دلائل النبوّة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۱ ش؛
• محمد بن عیسی ترمذی،الجامع الصحیح، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت.
• عمرو بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ، الرسائل الکلامیّة، چاپ علی ابوملحم، بیروت ۱۹۸۷.
• حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، بیروت ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷.
• هاشم معروف حسنی، سیرة المصطفی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
• عبد الملک بن محمد خرگوشی، شرف النبی صلوات‌الله‌علیه‌وآله، ترجمه نجم الدین محمود راوندی، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۱ ش.
• محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام، السیرة النبویة، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
• محمد رشید رضا، الوحی المحمّدی، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰.
• عباس زریاب خویی، سیرة رسول اللّه، تهران ۱۳۷۰ ش.
• شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
• عبد الرحمان بن عبد الله سهیلی، الروض الاُنُف، چاپ عبدالرحمن وکیل، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
• عبد الرحمن بن ابی بکر سیوطی، الخصائص الکبری، بیروت.
• جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلوات‌اللّه‌علیه‌آله، قم ۱۴۰۳.
• محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
• محمدبن عبداللّه بن عمر، خلاصة سیرت رسول اللّه صلوات‌اللّه‌علیه‌آله، چاپ اصغر مهدوی و مهدی قمی نژاد، تهران ۱۳۶۸ ش.
• علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
• احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی تهران ۱۳۶۲ ش.
• EI ۱، s.v. ûBah ¦ â ¤ ra ¦ ý (by A.J. Wensinck).
• EI ۲، s.v. ûBah ¦ â ¤ ra ¦ ý (by A. Abel).
• Louis Massignon، Salma ª n Pa ª k، Tours ۱۹۳۴.
• T. Nخldeke، ûHatte Muh ¤ ammad christliche Lehrer?ý ZDMG، XII (۱۸۵۸).

۱۸ - پانویس

---