استغفاردرخواست آمرزش از خداوند را اِستغفار گویند. مورد بحث در فقه، استغفار گفتاری است که از آن در باب‌هایی مانند طهارت، صلات، صوم، حج، تجارت، ظهار و کفّارات به مناسبت سخن گفته شده است. فهرست مندرجات۲ - معنای اصطلاحی استغفار ۳ - انواع استغفار ۴ - اقسام استغفار از نظر حکم شرعی ۴.۱ - استغفار مستحب ۴.۲ - استغفار واجب ۴.۳ - استغفار حرام ۵ - مفاهیم استغفار در قرآن ۶ - عناوین کیفیت پوشاندن گناه ۷ - اهمیت استغفار از خدا ۸ - تفاوت استغفار و توبه ۸.۱ - وجوه مغایرات توبه و استغفار ۹ - اهمّیت استغفار ۱۰ - آثار استغفار ۱۰.۱ - پیشگیری از عذاب الهی ۱۰.۲ - آمرزش گناهان ۱۰.۳ - افزایش روزی ۱۰.۴ - ازدیاد فرزندان ۱۰.۵ - رفاه و عمر طولانی ۱۱ - ضرورت استغفار ۱۲ - برترین زمان استغفار ۱۲.۱ - سحر و بعضی از شب‌ها ۱۲.۲ - علل اهمیت استغفار در سحرگاه ۱۲.۳ - منظور از استغفار‌کنندگان در سحرگاهان ۱۳ - الفاظ استغفار ۱۴ - اجابت استغفار ۱۵ - وساطت در استغفار ۱۵.۱ - انواع وساطت برای استغفار ۱۵.۲ - خصوصیات واسطه برای استغفار از خدا ۱۵.۳ - عدم منافات وساطت با توحید ۱۶ - ممنوعیّت استغفار برای مشرکان ۱۶.۱ - علت ممنوعیّت استغفار برای مشرکان ۱۶.۲ - علت استغفار حضرت ابراهیم برای آذر ۱۶.۳ - شأن نزول آیه ممنوعیّت استغفار برای مشرکان ۱۶.۴ - ضعف شأن نزول مذکور ۱۷ - بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقان ۱۷.۱ - علت بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقان ۱۸ - آداب استغفار در روایات ۱۹ - استغفار کنندگان ۱۹.۱ - پیامبران ۱۹.۱.۱ - علل استغفار انبیاء ۱۹.۱.۲ - استغفار انبیاء و مقام نبوت ۱۹.۱.۳ - نظر اهل سنت در این باب ۱۹.۲ - فرشتگان ۱۹.۲.۱ - عدم استغفار فرشتگان برای خود ۱۹.۲.۲ - علل عدم برتری فرشتگان بر انبیاء ۲۰ - پانویس ۲۱ - منبع ۱ - معنای لغوی استغفارواژه استغفار به معنای درخواست مغفرت [۱]
شمس العلوم، ج۸، ص۴۹۸۲.
از ریشه «غ‌ـ‌ف‌ـ‌ر» در لغت به معنای پوشش است [۳]
النهایه، ج۳، ص۳۷۳، «غفر».
، چنان که گفته می‌شود: «اصبغ ثوبک بالسواد فهوأغفر لوسخه = لباست را رنگ سیاه کن تا در برابر چرک پوشاننده‌تر باشد».به کلاه‌خود نیز از آن جهت که سر را از آسیبها می‌پوشاند، مِغفَر می‌گویندو پارچه‌ای را که به‌صورت آستر، یک سوی لباس را پوشش می‌دهد، غَفَر می‌نامند. [۶]
النهایه، ج۳، ص۳۷۴.
۲ - معنای اصطلاحی استغفاراستغفار در اصطلاح، به معنای درخواست زبانی یا عملیآمرزش [۸]
کشف الاسرار، ج۲، ص۴۶.
و پوشش گناه [۹]
التحریرو التنویر، ج۴، ص۹۲.
از پیشگاه خداوند، و هدف از آن درخواست مصونیت از آثار بد گناه و عذاب الهی است. [۱۰]
التحریرو التنویر، ج۴، ص۹۲.
برخی، واژه استغفار در آیاتی از قرآن را به ایمان [۱۲]
الکشاف، ج۲، ص۴۰۲.
، اسلام [۱۳]
التفسیرالکبیر، ج۱۵، ص۱۵۸.
یا گزاردن نماز [۱۴]
مجمع البیان، ج۲، ص۷۱۴.
تفسیر کرده‌اند که به مصادیق استغفار در مقام عمل اشاره دارند.۳ - انواع استغفاراستغفار یا قولی است مانند گفتن «استغفر اللّه» و یا فعلی مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد. ۴ - اقسام استغفار از نظر حکم شرعیاستغفار گرچه فی نفسه مستحب است، لیکن گاهی به جهت عوارضی واجب یا حرام می‌گردد. از این رو، استغفار به لحاظ حکم سه گونه است: ۴.۱ - استغفار مستحباستغفار از آن جهت که بهترین دعا و عبادت به شمار می‌رود، در همۀ حالات به ویژه موارد ذیل مستحب است: بین دو سجدۀ نماز؛ [۱۶]
العروة الوثقی ج۱، ص۶۸۳.
بعد از تسبیحات اربعه؛در قنوت به خصوص قنوت نماز وتر؛ [۱۸]
العروة الوثقی ج۱، ص۶۹۹.
هنگام سحر؛برای میّت هنگام تشییع جنازه، دفن و زیارت قبر او؛در نماز باران؛در ماه رمضان؛برای ترک برخی آداب و سنن مانند استغفار برای لطمه زدن بر سر و صورت خود به عنوان کفّارۀ آن.۴.۲ - استغفار واجباستغفار به عنوان کفّارۀ واجب بر محرم در صورت جدال کمتر از سه بار و فسوق، [۲۶]
مناسک مراجع، م۳۷۲ و مناسک مراجع، م۳۷۷.
یا بدل کفّارۀ واجب بر کسی که توان انجام هیچ یک از خصال کفّاره (آزاد کردن برده، گرفتن دو ماه روزه یا اطعام یا پوشاندن شصت فقیر) را ندارد واجب است.البته بدلیّت استغفار در کفّارۀ ظهار در صورت ناتوانی از پرداخت کفّاره، مورد اختلاف است. در وجوب استغفار در نماز میّت و نیز از سوی غیبت کننده برای کسی که او را غیبت کرده، اختلاف است. ۴.۳ - استغفار حراماستغفار برای مشرکان و کفّار- به نصّ قرآن کریم- و نیز مخالفان و منافقان، حرام است. ۵ - مفاهیم استغفار در قرآنمفهوم آمرزش خواهی ۶۸ بار در قرآن آمده‌است: ۴۳ مورد از آن در هیئتهای گوناگون باب استفعال، ۱۷ مورد در قالب «إغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به‌صورت «مغفرة» به‌کار رفته است. [۳۵]
المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
در دو آیه نیز فرمان استغفار با واژه «حِطَّة» آمده و نقل شده‌است که خداوند به بنی اسرائیل فرمان استغفار داد تا مشمول مغفرت الهی قرار گیرند. ۶ - عناوین کیفیت پوشاندن گناهکیفیّت پوشاندن گناه از بحث استغفار خارج است و از جمله افعال الهی به شمار می‌رود و از آن تحت عناوین غفران، عفو، تکفیر سیّئه و تبدیل آن به حسنه بحث می‌شود. ۷ - اهمیت استغفار از خدادر شریعت اسلامی، استغفار به‌صورت بهترین عبادت و دعا مطرح، و فراوانی انجام دادن آن توصیه شده و شاخص‌ترین تعبیر از آن، با جمله «استغفر‌الله»است. [۳۸]
البرهان، ج۵، ص۶۴ـ۶۵.
استغفار از عبادت‌هایی است که در شریعت مقدس، نسبت به آن، ترغیب و تشویق بسیار شده است؛ چندان که بیشتر دعاهایی که از معصومان علیهم السّلام به یادگار مانده،- با عبارات و الفاظ گوناگون- متضمّن استغفار است. ۸ - تفاوت استغفار و توبهفرمان توبه پس از امر به استغفار در آیات ۳، ۵۲ و ۹۰ سوره آل عمران:«واَنِ‌استَغفِروا رَبَّکُم ثُمَّ توبوا اِلَیهِ» به دو دلیل، نشان دهنده مغایرت مفهوم استغفار و توبه است: ۱. عطف توبه بر استغفار با کلمه «ثمّ» که فاصله و ترتیب را می‌رساند. ۲. اصل در کلام هر گوینده‌ای تأسیس و اراده معنای جدید است. بنابراين تفاوت آن با توبه این است که توبه، بازگشت به سوی پروردگار با پشیمانی از عمل بد خویش است، ولی استغفار، درخواست مغفرت و آمرزش از او است. البته در این که قوام استغفار به توبه است یا نه، میان فقها اختلاف است. ۸.۱ - وجوه مغایرات توبه و استغفاردرباره مغایرت استغفار با توبه، وجوهی گفته شده که می‌توان آنها را در دو وجه خلاصه کرد: ۱.استغفار، آمرزش خواهی از گناهان برای پیراستن روح از آلودگیها و نابودی باورها و اعمالی، مانند شرک و معصیت است و توبه، اقدام برای آراستن روح به صفات پسندیده، مانند توحید و ایمان و امتثال فرمانهای الهی است، در نتیجه استغفار، طلب آمرزش؛ ولی توبه بازگشت به خدا در مقام عمل است. [۴۸]
جامع‌البیان، مج۷، ج۱۱، ص۲۳۴.
[۴۹]
فی ظلال القرآن، ج۴، ص۱۸۵۳.
۲. منظور از استغفار، درخواست آمرزش از گناهان پیشین، و مقصود از توبه، پشیمانی و بازگشت به خدا درباره گناهانی است که امکان دارد در آینده واقع شود. [۵۱]
التفسیر الکبیر، ج۱۷، ص۱۸۱.
[۵۲]
اطیب‌البیان، ج۷،ص۶.
با توجّه به تفاوت معنای توبه و استغفار، توبه به‌صورت مکمّل استغفار در جهت رسیدن به هدف آن، یعنی آمرزش مطرح است. [۵۴]
مجمع‌البیان، ج۵، ص۲۱۴.
عده‌ای در تفاوت میان استغفار و توبه به تفاوت متعلّق آن دو اشاره کرده و استغفار را به گناهان کوچک، و توبه را به گناهان بزرگ مربوط دانسته‌اند. [۵۵]
تفسیر قرطبی، ج۹، ص۵.
در یک آیه، استغفار پس از توبه آمده و برآن عطف شده است: «اَفَلا یَتوبونَ اِلَی اللّهِ ویَستَغفِرونَهُ»؛ امّا چون عطف در این آیه با «واو» که برای جمع است صورت پذیرفته، با مغایرت استغفار و توبه منافاتی ندارد. برخی امر به توبه پس از استغفار را در آیات سوره هود، تأکید همان امر اوّل و «ثمّ» را به معنای واو دانسته‌اند. [۵۷]
مجمع البیان، ج۵، ص۳۱۴.
برخی نیز معتقدند چنانچه در موردی استغفار به تنهایی به‌کار رفته باشد، معنای توبه را نیز دربردارد. [۵۹]
مدارج السالکین، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۵.
۹ - اهمّیت استغفاراهمّیت استغفار از جهات گوناگونی قابل تبیین است: ۱.پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)و دیگر پیامبران به استغفار سفارش کرده و عموم مردم بدان فرمان داده شده‌اند، چنان که ۸آیه، به آمرزش خواهی ترغیب عمومی کرده و نزدیک به ۳۰ آیه، از استغفار پیامبران سخن به میان آورده و ۵ آیه نیز شخص رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) را به آن مأمور کرده است. [۶۰]
المعجم الاحصائی، ج۳، ص۱۰۵۸، «غفر».
۲.فرشتگان برای مؤمنانو اهل زمین استغفار می‌کنند. ۳. درخواست آمرزش گناه، صفت پرهیزکاران معرّفی شده است: «...لِلَّذینَ اتَّقَوا... اَلَّذینَ یَقولونَ رَبَّنا اِنَّنا ءامَنّا فَاغفِر‌لَنا». ۱۰ - آثار استغفاردر آیات و روایات، آثار سازنده و ارزشمندی از قبیل صلاح جامعه، نزول برکات الهی، و مصونیّت از عذاب دنیوی و اخروی برای آن بیان شده است که با تفصیل بیشتر ارائه می‌گردد. ۱۰.۱ - پیشگیری از عذاب الهیبراساس آیه۳۳ سوره انفالتا زمانی که مردم اهل استغفار باشند، خداوند آنان را عذاب نخواهد کرد: «...وما‌کانَ‌اللّهُ مُعَذِّبَهُم وهُم یَستَغفِرون». ابتدای آیه یاد شده، به عامل دیگر پیشگیری از عذاب، یعنی وجود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در میان مردم اشاره دارد. مفسّران درباره این آیه، شأن نزول‌های خاص و احتمالات گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ ولی آیه، این قانون کلّی را دربردارد که وجود رسول خدا(صلی الله علیه وآله)در میان مردم و استغفار مردم، هر دو عامل امنیّت آنان در برابر بلاهای سخت و سنگین و مجازاتهای دردناک طبیعی و غیر طبیعی، همانند سیل، زلزله و جنگهای ویرانگر است. حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام)می‌فرماید: در روی زمین، دو ابزار امنیّت از عذاب الهی وجود داشت: یکی از آن دو وجود پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)بود که با رحلت آن حضرت برداشته شد؛ ولی دیگری که استغفار است، همواره برای همگان وجود دارد، پس بدان تمسّک جویید. آنگاه آیه پیشین را تلاوت‌کردند. [۷۲]
نهج البلاغه، حکمت ۸۸.
۱۰.۲ - آمرزش گناهاندر آیه ۱۰ سوره نوحدر پی فرمان حضرت نوح(علیه السلام) به استغفار، صفت بسیار بخشنده بودن خداوند مطرح شده است: «فَقُلتُ استَغفِروا رَبَّکُم اِنَّهُ کانَ غَفّارا». وصف غفّار، همانند اوصاف غفور، رحیمو ودود... به وعده مهم و بشارت بزرگ الهی به آمرزش گناهان و نزول رحمت بر بندگان اشاره دارد. [۷۶]
جامع البیان، مج۴، ج۵، ص۳۷۱.
در روایتی استغفار از گناه، عامل زدوده‌شدن زنگارهای گناه از روح انسان و بخشیدن جلای معنوی به روح، دانسته شده‌است. [۷۷]
عدة الداعی، ص۲۶۵.
۱۰.۳ - افزایش روزیآیات ۱۱ـ۱۲ سوره نوحبه نجات از خشکسالی با آمدن بارانهای فراوان، رفع فقر و تنگدستی و زیاد شدن درآمد و روزی اشاره دارد: «یُرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارا ویُمدِدکُم بِاَمول...». ۱۰.۴ - ازدیاد فرزندانبر اساس آیه ۱۲ سوره نوحرفع مشکل بی‌فرزندی، یا ازدیاد فرزندان از آثار استغفار شمرده شده است: «ویُمدِدکُم بِاَمول وبَنینَ...». ۱۰.۵ - رفاه و عمر طولانیاستغفار واقعی عامل دستیابی انسان به زندگی خوب و زیبای توأم با ثروت، رفاه، امنیّت و عزّت است [۸۰]
مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۴۳.
[۸۱]
التفسیر الکبیر، ج۳۰، ص۱۳۷.
: «ویَجعَل لَکُم جَنّـت ویَجعَل لَکُم اَنهـرا»، چنان‌که در آیه ۳ سوره هوداز این دنیای خوب مادّی به متاع نیکو یاد شده است: «واَنِ استَغفِروا رَبَّکُم ثُمَّ توبوا اِلَیهِ یُمَتِّعکُم مَتـعـًا حَسَنـًا».برخی نیز متاع حسن را عمر دراز، قناعت، رها کردن مردم و روی‌آوری به خداوند در نتیجه آمرزش‌خواهی دانسته‌اند. در نقلی، حسن بصری اشخاصی را که از خشکسالی، فقر و تنگدستی و نداشتن فرزند رنج می‌بردند و‌برای رفع آن در پی راه حلّی بودند، به استغفار سفارش و به آیات ۱۰ـ۱۲ سوره نوحاستناد‌کرده است. [۸۶]
مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۴۳.
۱۱ - ضرورت استغفارفرمان و تشویق به استغفار در بسیاری از آیات [۸۷]
المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
و توبیخ ترک آن در برخی دیگر، چون «اَفَلا یَتوبونَ اِلَی اللّهِ ویَستَغفِرونَهُ»، ضرورت استغفار همگان را روشن می‌سازد، زیرا از یک سو انسانهای عادی بر اثر غفلت، نادانی و سرکشی غ رایز حیوانی و هوای نفس، همواره در معرض گناه هستند، ازاین‌رو نیاز به استغفار و ضرورت آن، جهت پالایش و تصفیه روحشان امری بدیهی می‌نماید.و از سوی دیگر، هیچ‌کس نمی‌تواند حقوق الهی را آن‌گونه که شایسته مقام ربوبی است، به جای آورد، بلکه به اندازه معرفت و شناخت خویش به این مهم می‌پردازد، بر این اساس، حتّی پارسایان حقیقی نیز از کارها و عبادتهای خود شرم داشته، خویش را در پیشگاه خداوند متّهم، بلکه مقصر می‌دانند و ضرورت استغفار را درک می‌کنند. [۸۹]
نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.
۱۲ - برترین زمان استغفاراستغفار به زمان و مکان خاص و وضعیّت ویژه‌ای محدود نیست؛ ولی در حالات و موقعیّتهای مختلف زمانی و مکانی، نقش ویژه خود را دارد و بیشتر مقرون به پذیرش از ناحیه خداوند است، چنان که شب، بستر مناسبی برای نزول فیض الهی: «اِنّا اَنزَلنـهُ فی لَیلَةِ القَدر»، و برای عروج عبد: «سُبحـنَ الَّذی اَسری بِعَبدِهِ لَیلاً»است. ۱۲.۱ - سحر و بعضی از شبهاقرآن کریم در آیات ۱۷ سوره آل‌عمران:«المُستَغفِرینَ بِالاَسحار» و ۱۸ سوره ذاریات: «وبِالاَسحارِ هُم یَستَغفِرون» با صراحت، سَحَر را برای استغفار برمی‌گزیند و در آیه ۹۸ سوره یوسف:«قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَکُم رَبّی» طبق نظر قریب به اتّفاق مفسّران، برتری استغفار در سحر در مقایسه با زمانهای دیگر را گوشزد می‌کند. در آیه اخیر، آنگاه که فرزندان خطاکار یعقوب(علیه السلام)از وی خواستند تا برای گناهانی که در حقّ پدر و برادر خود مرتکب شده‌اند برای آنان از خداوند آمرزش بطلبد. یعقوب(علیه السلام)گفت: در آینده برایتان از خدا آمرزش می‌طلبم. بیشتر روایات ناظر به آیه یاد شده تصریح می‌کنند که منظور او از آینده، سَحَر بوده است. [۹۵]
مجمع البیان، ج۵، ص۴۰۳.
برخی دیگر از مفسّران نیز زمانهای دیگری، چون شب جمعه [۹۸]
جامع البیان، مج۸، ج۱۳، ص۸۵.
[۹۹]
مجمع‌البیان، ج۵، ص۴۰۳.
[۱۰۰]
التفسیرالکبیر، ج۱۸، ص۲۰۹.
، شبهای سیزدهم تا پانزدهم رجب [۱۰۲]
روح المعانی، مج۸، ج۱۳، ص۷۹.
، و وقت نماز شب [۱۰۴]
الدرالمنثور، ج۴، ص۵۸۵.
را مناسب برای این آمرزش‌طلبی دانسته‌اند.۱۲.۲ - علل اهمیت استغفار در سحرگاهبرخی از رازهای اهمیّت استغفار در سحرگاه را می‌توان چنین تبیین کرد. ۱.سحرگاه خوش‌ترین اوقات خواب به شمار می‌آید و کسی که در این زمان از لذّت خواب، چشم بپوشد و به عبادت خدا بپردازد، اطاعت و بندگی او کامل‌تر خواهد بود. [۱۰۵]
التفسیرالکبیر، ج۷، ص۲۱۷.
سحرگاه، یعنی بخشی از شب که در آن آرامش خاصّی حکمفرماست، زمینه مناسبی برای دعا بوده، استغفار و عبادت در آن تأثیر بسزایی دارد: «اِنَّ ناشِئَةَ الَّیلِ هِیَ اَشَدُّ وطــًا واَقوَمُ قیلا». ۱۲.۳ - منظور از استغفار‌کنندگان در سحرگاهاناستغفارکنندگان در سحرگاهانرا این گروهها دانسته‌اند: ۱.برگزار کنندگان نماز صبح به‌صورت جماعت. [۱۰۸]
جامع البیان، مج۳، ج۳، ص۲۸۳.
[۱۰۹]
مجمع البیان، ج۲، ص۷۱۴.
۲. کسانی که در سحرگاه ۷۰ بار استغفار می‌کنند. [۱۱۱]
جامع البیان، مج۳، ج۳، ص۳۸۳.
۳. افرادی که هنگام طلوع فجر صادق، بیدار و شاهد آن‌اند. [۱۱۲]
جامع البیان، مج۳، ج۳، ص۳۸۳.
۴. کسانی‌که تا وقت سحر مشغول نماز بوده، آنگاه به استغفار و دعا می‌پردازند. [۱۱۳]
مجمع البیان، ج۲، ص۷۱۴.
[۱۱۴]
التفسیرالکبیر، ج۷، ص۲۱۷.
۵. آنان که در قنوت رکعت اخیر نماز شب (وتر)، ۷۰ بار از خدا درخواست بخشش‌دارند. [۱۱۶]
البرهان، ج۱، ص۶۰۲.
در آیه‌ای نیز خداوند پس از آنکه به حجگزاران فرمان می‌دهد به سوی سرزمین مِنا کوچ کنند، به آنان دستور استغفار می‌دهد: «ثُمَّ اَفیضوا مِن حَیثُ اَفاضَ النّاسُ واستَغفِروا اللّهَ...». ۱۳ - الفاظ استغفاراستغفار در شریعت مقدّس با الفاظ مختلفی بیان شده است مانند «استغفر اللّه» و «اللّهم اغفر لی». برخی تصریح کرده‌اند که استغفار قولی باید از ریشۀ «غفر» باشد؛ همان گونه که در تحمید، تسبیح و تکبیر چنین است. ۱۴ - اجابت استغفارپذیرش استغفار از سوی خداوند حتمی است، زیرا: ۱. برخی آیات به پذیرش استغفار از سوی خداوند تصریح دارد: «ومَن یَعمَل سوءًا اَو یَظلِم نَفسَهُ ثُمَّ یَستَغفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفورًا رَحیمـا»، «ومَن یَغفِرُ الذُّنوبَ اِلاَّ اللّهُ»، «فَاستَغفِروهُ ثُمَّ توبوا اِلَیهِ اِنَّ رَبّی قَریبٌ مُجیب». نیز خداوند در آیه ۶۰ سوره غافر:«اُدعونی اَستَجِب لَکُم» وعده استجابت دعا داده و استغفار، به‌صورت یکی از بهترین دعاها [۱۲۳]
البرهان، ج۵، ص۶۵.
مشمول این وعده الهی است و وعده پذیرش استغفار می‌تواند سبب تشویق به آن باشد.۲. با توجّه به اینکه آیات فراوانی از قرآن کریم به استغفار امر می‌کند [۱۲۶]
المعجم المفهرس، ص۶۳۴، «غفر».
، عدم پذیرش آن از سوی خداوند، بعید به نظر می‌آید.۳.بسیاری از اوصاف الهی چون غفور، غفّار، عفوّ و... خود بشارت به بخشش الهی است که در استغفار، مطلوب است. ۱۵ - وساطت در استغفارواسطهجویی و واسطه‌پذیری برای استغفار، در قرآن کریم تأیید و تثبیت شده است، چنان که به وسیله‌جویی برای تقرّب به خدا به‌صورت مطلق امر شده است: «وابتَغوا اِلَیهِ الوَسیلَةَ». ۱۵.۱ - انواع وساطت برای استغفاربرخی آیات، واسطه‌جویی دیگران از رسول خدا و وساطت حضرت را برای آنها در استغفار، مطرح کرده می‌فرماید: «...ولَو اَنَّهُم اِذ ظَـلَموا اَنفُسَهُم جاءوکَ فَاستَغفَروا اللّهَ واستَغفَرَ لَهُمُ الرَّسولُ...». و در برخی دیگر، خداوند به رسول خویش فرمان می‌دهد تا برای خود و مردم مؤمن استغفار کند: «واستَغفِر لِذَنبِکَ ولِلمُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ». در آیاتی نیز استغفار برای پدر و مادرو دیگر خویشاوندانو مؤمنانعملی پسندیده دانسته شده است. مفهوم برخی از آیات نیز، مانند ۱۱۳ سوره توبهکه در آن رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و مؤمنان از استغفار برای مشرکان منع شده‌اند بر جواز استغفار برای مؤمنان دلالت دارد: «ما کانَ لِلنَّبِیِّ والَّذینَ ءامَنوا اَن یَستَغفِروا لِلمُشرِکینَ...». [۱۳۶]
نمونه، ج۳، ص۴۵۲.
افزون بر آیات یاد شده، آیات ۹۷ـ۹۸ سوره یوسف: «قالوا یـاَبانَا استَغفِر لَنا... قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَکُم‌رَبّی...» نیز به خوبی بر جواز وسیله‌جویی در استغفار دلالت دارد، زیرا هنگامی که فرزندان یعقوب پیامبر، از وی وساطت آمرزش از خدا را برای خود خواستند، حضرت به آنان وعده داد که در آینده برایشان از خداوند آمرزش بطلبد. ۱۵.۲ - خصوصیات واسطه برای استغفار از خدابه نظر برخی مفسّران، استفاده قرآن از عنوان «رسول» در آیه ۶۴ سوره نساءبه این معنا اشاره دارد که واسطه باید دارای مقام معنوی و منزلت قابل توجّهی نزد خدا باشد. کسی که مقام رسالت ویژه اوست و بدان، مورد تکریم واقع شده، این شایستگی را دارد که واسطه در حاجت‌طلبی از خدا باشد و خداوند هرگز شفاعت او را رد نکند. [۱۳۹]
التفسیرالکبیر، ج۱۰، ص۱۶۲.
البتّه پذیرش نقش واسطه در آمرزش خواهی با لزوم وجود قابلیّت در توسّل جویان و مغفرت‌طلبان، جهت تأثیر استغفار برای آنان منافاتی ندارد. [۱۴۰]
نمونه، ج۳، ص۴۵۲.
۱۵.۳ - عدم منافات وساطت با توحیدواسطهجویی در آمرزش‌خواهی با توحید منافاتی ندارد و به رغم نظر ابن‌تیمیّه و پیروان وهّابی او، بدعت و شرک نبوده [۱۴۱]
آیین وهابیت، ص۱۴۵.
، بلکه امری مطلوب و راهی مؤثّر برای پذیرش استغفار و جذب لطف الهی است. [۱۴۲]
راهنما، ج۳، ص۴۵۰.
[۱۴۳]
نمونه، ج۳، ص۴۵۱.
شأن نزول [۱۴۴]
مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۵.
[۱۴۵]
التفسیرالکبیر، ج۱۰، ص۱۶۲.
و روایات [۱۴۶]
الدرالمنثور، ج۲، ص۶۷۸.
ذیل آیه ۶۴ سوره نساءاعتراض نکردن یعقوب(علیه السلام) به فرزندان خویش که از وی درخواست وساطت در استغفار کرده‌اندمؤید این مطلب است. [۱۵۰]
شیعه پاسخ می‌دهد، ص۱۴۵.
ضمن اینکه در نگاه قرآن، آمرزش فقط از آنِ خداوند بوده، رسول و دیگران فقط واسطه درخواست آمرزش هستند. [۱۵۳]
تفسیر نور، ج۲، ص۳۶۵.
[۱۵۴]
نمونه، ج۳، ص۴۵۲.
۱۶ - ممنوعیّت استغفار برای مشرکانآیه ۱۱۳ سوره توبهپیامبر(صلی الله علیه وآله) و مؤمنان را از استغفار برای مشرکان باز می‌دارد: «ما کانَ لِلنَّبِیِّ والَّذینَ ءامَنوا اَن یَستَغفِروا لِلمُشرِکینَ ولَو کانوا اولی قُربی...» منع یاد شده، به سبب عدم تأثیر استغفار برای مشرکان: «اِنَّ اللّهَ لا یَغفِرُ اَن یُشرَکَ بِهِ»و بیهوده بودن آمرزش‌خواهی در حق آنان است. از سویی استغفار، نوعی اظهار محبّت به مشرکان و پیوند با ایشان است که در بسیاری از موارد از آن نهی شده است. ۱۶.۱ - علت ممنوعیّت استغفار برای مشرکانبرخی منع استغفار برای مشرکان را به این سبب دانسته‌اند که در بین متمایل شدگان به ایمان و اسلام، نوعی مفسده پدید می‌آید، زیرا در صورت پذیرش استغفار برای مشرکان، این گمان پدید می‌آید که مؤمنان در این جهت هیچ‌گونه برتری بر مشرکان ندارند. [۱۶۰]
التحریر والتنویر، ج۱۱، ص۴۴.
۱۶.۲ - علت استغفار حضرت ابراهیم برای آذرقرآن کریم پس از طرح ممنوعیّت استغفار برای مشرکان در آیه ۱۱۳ سوره توبه، به سرّ استغفار ابراهیم(علیه السلام)برای آزر اشاره می‌کند که این آمرزش‌خواهی، زمانی بوده که ابراهیم(علیه السلام)همچنان به ایمان آوردن وی امیدوار بوده است، به‌همین سبب برای هدایت آزر به راه راست، به وی وعده آمرزش خواهی داد و به این وعده وفا کرد. امّا زمانی که دشمنی او با خدا آشکار شد، از وی تبرّی جست: «وما کانَ استِغفارُ اِبرهیمَ لاَِبیهِ اِلاّ عَن مَوعِدَة وعَدَها اِیّاهُ فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّاَ مِنهُ اِنَّ اِبرهیمَ لاََوّ‌هٌ حَلیمٌ». مضمون روایتی در این زمینه این است که ابراهیم(علیه السلام)ایمان آوردن آزر را شرط استغفار برای او قرار داد و پس از آنکه دشمنی آزر با خدا برای حضرت روشن شد، از وی بیزاری جست. ۱۶.۳ - شأن نزول آیه ممنوعیّت استغفار برای مشرکاندر شأن نزول آیه ۱۱۳ سوره توبهآمده است که گروهی از مسلمانان، از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)پرسیدند: آیا برای نیاکان ما که در زمان جاهلیّت مرده‌اند، از خدا بخشش نمی‌طلبی؟ خداوند با نزول آیه یاد شده به‌آنها پاسخ داد که پیامبر و مؤمنان، حقّ استغفار برای مشرکان را ندارند. [۱۶۹]
مجمع البیان، ج۵، ص۱۱۵.
در شأن نزول دیگری در منابع شیعه و اهل سنّت آمده است که علی(علیه السلام)آمرزش‌طلبی مسلمانی را برای پدر و مادر مشرک خویش شنید و به او اعتراض کرد. وی‌گفت: پس چگونه ابراهیم برای والدین مشرک خویش از خدا آمرزش خواست؟ علی(علیه السلام)پرسش او را به رسول‌خدا(صلی الله علیه وآله)رسانید، آنگاه آیات ۱۱۳ـ۱۱۴ سوره توبهنازل شد. [۱۷۲]
جامع‌البیان، مج۷، ج۱۱، ص۶۰.
[۱۷۳]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۰۹.
در شأن نزول دیگری مقصود، استغفار رسول‌خدا(صلی الله علیه وآله)برای ابوطالب [۱۷۵]
جامع‌البیان، مج۷، ج۱۱، ص۵۶ـ۵۷.
[۱۷۶]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۰۸.
[۱۷۷]
تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۷۳.
یا‌آمنه [۱۷۸]
الکشاف، ج۲، ص۳۱۵.
[۱۷۹]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۰۸.
[۱۸۰]
الدرالمنثور، ج۴، ص۳۰۲.
دانسته شده، درحالی‌که این شأن نزول به ادلّه‌متعدّد از سوی محقّقان ردّ شده است؛ از جمله:۱۶.۴ - ضعف شأن نزول مذکور۱. ضعف خبر یاد شده به دلیل نقل آن از سوی سعید‌بن‌مسیب که برخی از منابع رجالی از او مذمّت، و برخی نیز از اظهار نظر درباره وی خودداری کرده‌اند، افزون بر این، بعضی از منابع دیگر، روایت سعید‌بن‌مسیب را به سبب دشمنی او با اهل بیت(علیهم السلام) فاقد اعتبار می‌دانند. ۲. مشهور، بلکه مسلّم است که سوره توبه در سال نهم هجری نازل شده، درحالی‌که وفات ابوطالب(علیه السلام)در سال دهم بعثت بوده است [۱۸۴]
الکشاف، ج۲، ص۳۱۵.
[۱۸۵]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۰۸.
[۱۸۶]
تفسیر قرطبی، ج۸، ص۱۷۳.
، بنابراین، شأن نزول یاد شده در متن خود از جهت تاریخی دارای تضاد است، تا جایی که برخی از تفاسیر در حلّ آن، توجیهات نامقبولی چون دو بار نازل شدن این آیه [۱۸۷]
تفسیر المنار، ج۱۱، ص۵۷ـ۵۸.
یا امکان استغفار پیامبر(صلی الله علیه وآله)برای ابوطالب از زمان وفات او تاهنگام نزول آیه را مطرح کرده‌اند. [۱۸۹]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۲۰۸.
ولی به این نکته که چگونه پیامبر(صلی الله علیه وآله)سالها به عموی مشرک خود اظهار دوستی و ابراز محبّت داشته، اشاره نکرده‌اند، درحالی‌که خداوند، آشکارا و مکرّر او را از محبت به مشرکان بازداشته بود. [۱۹۱]
الغدیر، ج۸، ص۱۰ـ۱۱.
۳. در بخشی از همین شأن نزول، ابوطالب اظهار داشت که من بر دین عبدالمطّلب هستم و موحّد بودن عبدالمطّلب از نظر شیعه و بسیاری از اهل‌سنّت، مسلّم است. [۱۹۲]
مجالس المؤمنین، ج۱، ص۱۶۳.
از عبّاس‌بن‌عبدالمطّلب نیز نقل می‌شود که ابوطالب پیش از وفات، به توحید و رسالت اقرار کرد [۱۹۴]
شرح نهج‌البلاغه، ج۱۴، ص۲۶۶.
و اشعار به جای مانده از وی، مؤیّد این مطلب است. [۱۹۵]
اسنی‌المطالب، ص۳۷.
برخی نیز معتقدند ابوطالب ایمان خود را کتمان می‌کرد تا بدینوسیله بتواند از رسول‌اکرم(صلی الله علیه وآله)بهتر حمایت کند. [۱۹۷]
اسنی المطالب، ص۳۳.
[۱۹۸]
شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۷۴.
در روایات اهل بیت(علیهم السلام) نیز ابوطالب به اصحاب کهفو مؤمن آل‌فرعون [۲۰۰]
جواهر الفقه، ص۲۴۹.
تشبیه شده است.امام‌رضا(علیه السلام)به ابان فرمود: اگر‌به‌ایمان ابوطالب اقرار نداری، سرانجام تو‌آتش‌است. ۱۷ - بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقانبیتأثیر بودن آمرزش‌خواهی برای منافقان در دو آیه از قرآن کریم آمده است: «سَواءٌ عَلَیهِم اَستَغفَرتَ لَهُم اَم لَم تَستَغفِر لَهُم لَن یَغفِرَ اللّهُ لَهُم...= برای آنان یکسان است؛ چه برایشان آمرزش بخواهی یانخواهی. خدا هرگز ایشان را نخواهد بخشود». شبیه به همین مضمون، در جای دیگر می‌فرماید: چه برایشان آمرزش بخواهی یا نخواهی (یکسان است؛ حتّی )اگر برایشان ۷۰ بار آمرزش بخواهی، خدا آنها را نمی‌آمرزد: «استَغفِر لَهُم اَو لا تَستَغفِر لَهُم اِن تَستَغفِر لَهُم سَبعینَ مَرَّةً فَلَن یَغفِرَ اللّهُ لَهُم». کلمه«سبعین» به معنای ۷۰ در این آیه، مبالغه و فراوانی در بیان حکم یاد شده را می‌رساند. [۲۰۵]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۱۴۸.
۱۷.۱ - علت بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقاندر ادامه آیه، علّت بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان را کفر ایشان به خدا و رسول، و نبودن زمینه هدایت در گروه فاسقان می‌شمرد: «...ذلِکَ بِاَنَّهُم کَفَروا بِاللّهِ ورَسولِهِ واللّهُ لا‌یَهدِی القَومَ الفـسِقین». با توجّه به اینکه منافقان بر اعتقاد باطل و رفتار زشت خویش اصرار داشتند و اصرار بر رفتار زشت نیز مانع پذیرش استغفار است: «فَاستَغفَروا لِذُنوبِهِم... ولَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلوا...»چگونه ممکن است استغفار برای آنان مؤثّرباشد؟ بسیاری از تفاسیر اهل‌سنّت، ضمن نقل روایاتی، استغفار رسول‌خدا(صلی الله علیه وآله)برای منافقان را سبب نزول آیه ۸۰ سوره توبهدانسته‌اند. [۲۱۰]
الدرالمنثور، ج۴، ص۲۵۴.
[۲۱۱]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۱۴۷.
این نظر به دو جهت مخدوش است: ۱.آیات سوره توبه در اواخر عمر نبیّ‌اکرم(صلی الله علیه وآله)نازل شده، درحالی‌که همه سوره‌های مکّی و بیشتر سوره‌ها و آیات مدنی، پیش از آن فرود آمده است و تدبّر در آن نشان می‌دهد که هرگز امیدی در نجات کافران و منافقان نبوده و نمی‌توان تصوّر کرد که وضع آنان بر رسول خدا پنهان بوده یا از بی‌تأثیر بودن استغفار برای آنان خبر نداشته است تا بخواهد با اصرار در استغفار برای آنان زمینه آمرزششان را فراهم سازد. ۲. با توجّه به اصرار منافقان بر اعتقاد باطل خویش، آمرزش‌خواهی برای ایشان باعث ترغیب آنان به ادامه روش و اعتقاد باطل آنان می‌شد و این کار چگونه از رسول‌اکرم(صلی الله علیه وآله)ممکن‌است؟ [۲۱۲]
التفسیرالکبیر، ج۱۶، ص۱۴۷.
۱۸ - آداب استغفار در روایاتدر روایات، آداب و شرایطی مانند پشیمانی از عمل بد خویش، تصمیم بر عدم ارتکاب گناه در آینده و ادای حقوق مردم، برای تحقّق استغفار حقیقی ذکر شده است. ۱۹ - استغفار کنندگانبیشترین آیات در این زمینه به استغفار انسانهای عادی مربوط است: «رَبَّنا فَاغفِر لَنا ذُنوبَنا»و مقصود از آن، آمرزش‌خواهی برای گناهان است و در یک جا به استغفار «ربّیّون» اشاره کرده است. مقصود از «ربّیّون» کسانی هستند که به پروردگار عالم اختصاص پیداکرده و به جز خداوند به چیز دیگری اشتغال ندارند. در پاره‌ای آیات نیز از استغفار پیامبران و فرشتگان سخن به میان آمده است: ۱۹.۱ - پیامبراناستغفار انبیا(علیهم السلام) برای خویش که حدود ۳۰ آیه از قرآن به آن اشاره دارد، به دلیل عصمت آنان از هر گناه، به معنای آمرزش‌خواهی از گناه یعنی مخالفت با اوامر و نواهی مولوی نیست. به نظر شیعه و بسیاری از فقیهان از اصحاب مالک، ابوحنیفه و شافعی، پیامبران الهی از همه گناهان حتّی صغایر معصوم‌اند، زیرا همه مردم مأمورند از گفتار و رفتار آنان پیروی کنند و این فرمان با ارتکاب گناه ـ‌هرچند صغیره‌ـ از سوی آنان سازگاری ندارد. [۲۲۰]
تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۲.
نیز قرآن، پیامبران را با وصف «مخلَصین» ستوده است. و طبق آیات ۸۲ـ۸۳ سوره ص، شیطان برای اغوای بندگان مخلَص خدا راهی ندارد: «فَبِعِزَّتِکَ لاَُغویَنَّهُم اَجمَعین اِلاّ عِبادَکَ مِنهُمُ المُخلَصین»، بر‌این‌اساس، آمرزش خواهی انبیا(علیهم السلام)از جنبه‌های گوناگون قابل تبیین است: ۱۹.۱.۱ - علل استغفار انبیاءالف. استغفار انبیا(علیهم السلام) نوعی تعلیم به امّت‌هاست تا بتوانند به وسیله آمرزش خواهی، ضمن جبران‌گناهان خویش، رحمت الهی را شامل حال خود کنند. [۲۲۶]
التوبة فی ضوء القرآن، ص۱۹۴.
[۲۲۷]
التوبة فی ضوء القرآن، ص۲۸۴.
[۲۲۸]
التوبة فی ضوء القرآن، ص۳۰۳.
ب. منظور، آمرزش‌خواهی از ترک اَوْلی [۲۲۹]
التفسیرالکبیر، ج۲۸، ص۶۱.
[۲۳۰]
روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص۸۴.
، یعنی انجام دادن کار خوب با ترک کار بهتر است.ج. مقصود از استغفار انبیا(علیهم السلام)، استغفار آنان از گناهان امّت خویش است. [۲۳۲]
التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲.
[۲۳۳]
روح‌المعانی، مج۱۶، ج۳۰، ص۴۶۳.
[۲۳۴]
تنزیه انبیاء، ص۱۷۸.
این مطلب در خصوص رسول خاتم(صلی الله علیه وآله)نیز نقل شده است. [۲۳۵]
التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲.
[۲۳۶]
روح‌المعانی، مج۱۶، ج۳۰ ص۴۶۳.
د. استغفار پیامبران(علیهم السلام) برای دفع و پیشگیری است و استغفار دیگران جنبه رفع دارد و از گناهانی که انجام داده‌اند، آمرزش می‌طلبند. [۲۳۷]
الفرقان، ج۲۳، ص۴۰۶.
[۲۳۸]
البصائر، ج۳۰، ص۲۲۷ـ۲۳۶.
هـ. چون دعوت انبیا (علیهم السلام) و از جمله پیامبر‌خاتم(صلی الله علیه وآله) آثار گوناگونی داشت که برای مردم در ظاهر، دردناک و شوم بود و آن را گناه می‌پنداشتند، پیامبران از خدا می‌خواستند که این آثار از دید مردم پوشیده بماند تا آنان را مجرم ندانند، آن‌گونه که مردم مکّه، رسول خدا را جنگ‌طلب و بی‌اعتنا به سنّتهای راستین می‌پنداشتند. امّا پس از صلح حدیبیّه و فتح مکّه واقعیّت بر آنها آشکار شد، چنان‌که درباره موسی ابن‌عمران در قرآن آمده است: آنان را بر من (دعوی) گناهی است: «لَهُم عَلَیَّ ذَنبٌ»، در صورتی که کشتن مرد قبطی گناه نبود، بلکه یاری شخص ستم‌دیده بود؛ ولی‌در نظر مردم گناه به شمار می‌رفت و درخواست آمرزش حضرت موسی به این معنا بود که این امر بر مردم پوشیده بماند تا وی را مجرم ندانند. در آیه ۱۲۹ سوره اعرافنیز آمده است: قوم موسی وی را سبب اذیت خویش می‌دانستند: «قالوا اُوذینا مِن قَبلِ اَن تَأتِیَنا ومِن بَعدِ ما جِئتَنا». ۱۹.۱.۲ - استغفار انبیاء و مقام نبوتگذشته از وجوه یاد شده، برخی استغفار پیامبران را با توجّه به مقام رفیع آنان، این گونه تبیین کرده‌اند: الف. پیامبران همچون دیگر انسانها، برای زندگی طبیعی خویش ناچار بودند بخشی از اوقات خود را برای رفع نیازهای مادّی مانند خوردن و آشامیدن و... به‌کار گیرند و چون به همین مقدار، از سیر در ملکوت اعلای ربوبی باز می‌ماندند، از خدای خویش طلب آمرزش می‌کردند. [۲۴۳]
تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، ج۱۰، ص۶۱۹.
[۲۴۴]
کشف الغمه، ص۲۵۵.
ب. انبیا در استغفار خود از خدا می‌خواهند که به غیر او، مانند فرشته، وحی یا مقامات معنوی خویش توجّه نکنند، زیرا توجّه به این امور در محضر خداوند، نوعی حجاب از مشاهده او شمرده‌می‌شود. [۲۴۶]
تفسیر موضوعی، ج۱۱، ص۱۶۰.
ج. چون انبیا هرلحظه در حال عروج به مقامات بالاتر هستند، در هر مرتبه، از مرتبه پیش استغفار می‌کنند. [۲۴۷]
روح المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص۸۴.
[۲۴۸]
روح المعانی، مج۱۶، ج۳۰، ص۴۶۳.
[۲۴۹]
التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲.
وجوه یاد شده، درباره آمرزش طلبی دیگر پیشوایان معصوم نیز جاری است، زیرا آنان نیز بسیار استغفار می‌کردند؛ مانند استغفارهای حضرت‌امیر(علیه السلام) در دعای کمیل و امام سجاد(علیه السلام)در دعای ابوحمزه ثمالی. [۲۵۰]
مصباح المتهجد، ص۴۰۵، ۵۸۴.
در برخی از آیات الهی نظیر آیه (لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَمَا تَاَخَّرَ) از بخشش گناه پیامبر سخن به میان آمده است. مفسران این آیات را منافی با مقام عصمت نمی‌دانند. امام خمینی نیز استغفار را به معنای گناه نمی‌داند و بر این باور است که استغفار تنها منحصر به گناه منافی عصمت نیست، بلکه مغفرت، ذنب و گناه به‌اصطلاح عرف عام نیست. ایشان همچنین تعبیر «ذنب» در این آیه را به معنای گناه اصطلاحی یعنی ارتکاب حرام یا ترک واجب نمی‌داند بلکه مراد از آن را اموری می‌داند که با شخصیت و شئون اولیای الهی مغایرت دارد. امام خمینی با ذکر برخی آیات الهی و روایات به بیان برخی توجیهات اندیشمندان اسلامی درباره نسبت «ذنب» به پیامبر می‌پردازد و درباره گناه و استغفار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چند احتمال را مورد بررسی قرار می‌دهد: ۱- مراد از گناه، ترک مستحب است. ۲- مراد از مغفرت و گناه، گناه دیگران نسبت به پیامبر و امت است. ۳- مراد از غفران و ذنب در آیه، امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. امام خمینی وجه اخیر را از نگاه عرفانی مقبول می‌داند و در بیان آن قائل است که عین ثابت انسان کامل، مظهر اسم الله است و اعیان تمام وجودات، مظهر عین انسان کامل‌اند و ازاین‌رو هر نقص و گناهی که در عالم محقق می‌شود طبق حکم ظاهر و مظهر به ظاهر نسبت داده می‌شود و این انتساب مجازی نیست. به اعتقاد ایشان، استغفار منحصر در گناه، منافی عصمت نیست و برای ذنب مراتبی است؛ چنان‌که گاهی بعضی اعمال نیکو که برای ابرار از حسنات به شمار می‌رود، برای مقربان و مخلصان، ذنب محسوب می‌شود و استغفار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز ممکن است از باب توجه به کثرت یا بروز خواطر بوده باشد، بلکه مراد از ذنب و گناه، ذنب وجودی است؛ زیرا از لوازم سلوک معنوی و عبور از مدارج و رسیدن به اوج کمال انسانی، غفران ذنوب است که این ذنوب لازمه آن مقامات و مدارج است، زیرا اگر انسان بخواهد از این عالم به عالم دیگر و به مقامات قرب مطلق سفر کند، باید این مدارج را طی کند و به هر مرتبه‌ای که رسید، گناه مرتبه پیش باید بخشیده شود تا در تحت تجلیات ذاتیه احدی تمام ذنوب بخشیده شود و ذنب وجودی که منشا و مبدا تمام ذنوب است در ظل کبریای احدی مستور گردد. [۲۵۷]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۲۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۹.۱.۳ - نظر اهل سنت در این بابآمرزشطلبی پیامبران در نظر برخی از اهل‌سنّت که حتّی ارتکاب گناهان کبیره را از ایشان محتمل می‌دانند، به معنای درخواست تبدیل گناهان بزرگ به گناهان کوچک یا درخواست مصونیت از اصرار بر صغایر است. [۲۵۸]
التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲.
گروهی دیگر از آنان با نفی احتمال ارتکاب گناه بزرگ، استغفار آنان را آمرزش خواهی از گناهان کوچکی که پیش یا پس از بعثت از آنان سرزده است، می‌دانند [۲۵۹]
کشف‌الاسرار، ج۹، ص۱۹۱.
تا بدین وسیله، ضمن جبران خطاها از ثواب کارهایشان کاسته نشود. [۲۶۰]
التفسیرالکبیر، ج۳۲، ص۱۶۲.
برخی نیز استغفار آنان را، آمرزش‌خواهی از سهوی می‌دانند که ممکن است از آنان سر بزند. [۲۶۱]
روح‌المعانی، مج۱۶، ج۳۰، ص۴۶۳.
۱۹.۲ - فرشتگاندر آیه ۵ سوره شوریفرشتگان مستغفران برای اهل زمین دانسته شده‌اند: «ویَستَغفِرونَ لِمَن فِی الاَرضِ». و در آیه۷ سوره غافراز آنان با وصف استغفار کنندگان برای مؤمنان یاد شده است: «یَستَغفِرونَ لِلَّذینَ ءامَنوا»، با این تفاوت که در آیه نخست، استغفار همه فرشتگان برای همه اهل زمین، و در آیه دوم استغفار فرشتگان حامل عرش الهی و گِرداگرد آن برای مؤمنان مطرح است، گرچه در هر دو آیه از استغفار فرشتگان برای دیگران سخن به میان آمده و هرگز در جایی از قرآن سخنی از استغفار آنان برای خویش گفته نشده است. ۱۹.۲.۱ - عدم استغفار فرشتگان برای خودبرخی دلیل آن را پاک بودن فرشتگان از هرگونه گناه می‌دانند و [۲۶۴]
التفسیرالکبیر، ج۲۷، ص۱۴۶.
[۲۶۵]
الفرقان، ج۲۳، ص۴۰۶.
برخی دیگر آن را برای رعایت ادب دانسته که دعا کننده خود را فراموش و از دیگری یاد می‌کند. [۲۶۶]
الفرقان، ج۲۳، ص۴۰۶.
امّا این وجه با فرمان خداوند به رسول خویش سازگار نیست که در آن، استغفار برای خویش را بر استغفار برای دیگران مقدمّ کرده است:«واستَغفِر لِذَنبِکَ ولِلمُؤمِنینَ...». مگر آنکه گفته شود منظور، استغفار فرشتگان برای دیگران پس از استغفار برای خویش است [۲۶۸]
الفرقان، ج۲۳، ص۴۰۶.
که این توجیه نیز مستلزم تقدیر و حذف و خلاف اصل و ظاهر است.۱۹.۲.۲ - علل عدم برتری فرشتگان بر انبیاءالبتّه استغفار نکردن فرشتگان برای خویش بر خلاف تصوّر برخی مفسّران [۲۶۹]
التفسیرالکبیر، ج۲۷، ص۱۴۶.
، برتری آنان بر انبیا را ثابت نمی‌کند.درباره اینکه در یک آیه از استغفار فرشتگان برای اهل زمینو در آیه دیگر از استغفار آنان فقط برای مؤمنانسخن به میان آمده، وجوهی گفته شده است: الف. گرچه آنان برای همه اهل زمین استغفار می‌کنند، استغفارشان برای مؤمنان آمرزش‌خواهی از گناه است؛ ولی برای مشرکان، با توجّه به نهی قرآن کریم از آن، درخواست سبب آمرزش، یعنی هدایت و ایمان برای آنان است. بعضی نیز احتمال داده‌اند که مقصود از استغفار فرشتگان برای اهل زمین، طلب ایمان برای آنان یا عدم نزول عذاب دنیایی بر آنان باشد. [۲۷۳]
التفسیرالکبیر، ج۲۷، ص۱۴۵.
ب. تعبیر «لِمَن فِی الاَرضِ» در عموم صراحت ندارد، بنابراین، هم می‌تواند همه اهل زمین و هم بعضی از آنها مقصود باشد. [۲۷۴]
التفسیرالکبیر، ج۲۷، ص۱۴۵.
ج. ممکن است گفته شود عموم آیه ۵ سوره شوریبه وسیله آیه ۷ سوره غافرتبیین شده و در نتیجه، فرشتگان فقط برای مؤمنان بخشودگی می‌طلبند. [۲۷۷]
التفسیرالکبیر، ج۲۷، ص۱۴۵.
د. فرشتگان، جز مؤمنان هیچ‌کس را نمی‌بینند، زیرا بر اساس آیه ۱۲۲ سوره انعاممؤمن نورانی است و دیده‌می‌شود. [۲۷۹]
تفسیر موضوعی، ج۳، ص۳۴۴.
۲۰ - پانویس
۲۱ - منبع• دانشنامه موضوعی قرآن • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۹. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |