عرش

---

در بسیاری از آیات قرآن به مفاهیمی بر می‌خوریم که نمی‌توان آن‌ها را از روی ظاهر تفسیر کرد و اگر با همان عباراتی که دیده می‌شوند تفسیر شوند، شاید در برخی موارد نوعی اسائه ادب نسبت به ساحت مقدس خداوند وارد شود.از جمله این موارد آیاتی است که در آنها پیرامون عرش خداوند صحبت شده است. در این مقاله سعی شده است به برخی از این نظریات اشاره شود.

۱ - تعریف لغوی عرش

---

عرش در اصل به شیء سقف دار گفته می‌شودو به معنای تخت پادشاهی نیز آمده است.محل جلوس سلطان به اعتبار علوّ، عرش نامیده شده. طبرسی در ذیل آیه ۵۴ اعراف فرموده: عرش به معنی سریر است که فرموده «وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ» و به معنی حکومت است، گویند «ثلّ عرشه» حکومت او زایل شد و به معنی سقف که فرموده: «فَهِی خاوِیه عَلی‌ عُرُوشِها». عبارت صحاح چنین است «العرش سریر الملک و عرش البیت سقفه و قولهم ثلّ عرشه ای وها امره و ذهب عزّه». شاید به اعتبار ارتفاع که در معنی آن ملحوظ است، به معنی بنا و داربست نیز آمده. در مجمع ذیل آیه ۲۵۹ بقره فرموده: هر بنا عرش است؛ عریش مکه، بناهای آن می‌باشد، «عرش یعرش» یعنی بنا کرد، خانه را به واسطه ارتفاع بناهایش عریش گویند، سریر را عرش گویند که از غیر آن بلند است.

۲ - تعریف اصطلاحی عرش

---

در معنای کلمه عرش، تعاریف مختلفی ارائه شده است که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود مرحوم علامه مجلسی مجموع این تعابیر را در کتاب خود با نام السماء و العالم آورده است. .

۲.۱ - عرش به معنای فلک الافلاک

عده زیادی از فلاسفه، بر اساس هیئت بطلمیوسی که در زمان قدیم رایج بوده است، عرش را فلک نهم یا فلک الافلاک (یا همان عرش جسمانی) نامیده‌اند؛ توضیح این‌که فیلسوفان بعد از عالم مجردات در نظام خلقت، عالم جسمانی را قرار داده‌اند و آن را مرکب از نه فلک تو در تو می‌دانند که محیط و محدد همه را فلک الافلاک، فلک اقصی و فلک اطلس یا عرش نامیده-اند.
این تعریف برای عرش، به لحاظ آن‌که مبتنی بر وجود افلاک نه‌گانه و هیئت بطلمیوسی است و اکنون بطلان این نظریه بر دانشمندان نجوم معلوم شده، از اساس باطل است؛ ضمن این‌که عرش به این معنا، روشنگر حقیقت آن در آیات قرآنی نیست و نمی‌توان آیاتی که در آنها از عرش ربانی صحبت شده را توضیح داده و تفسیر کرد.

۲.۲ - عرش به معنای کل نظام هستی

خداوند می‌فرماید: ان ربکم الله الذی خلق السماوات و الارض فی سته ایام ثم استوی علی العرش. در این معنا عرش به معنای کل نظام هستیاست و استوای خداوند بر آن به عنوان استیلا و چیرگی حق بر کل نظام مخلوقات عنوان شده است. علامه طباطبایی(ره) می‌فرماید: «ثُمَّ اسْتَوی‌ عَلَی الْعَرْشِ» کنایه است از استیلا و تسلط خداوند بر ملک خود و قیام به تدبیر امور آن، به طوری که هیچ موجود کوچک و بزرگی از قلمرو تدبیرش ساقط نمی‌شود، و در تحت نظامی دقیق، هر موجودی را به کمال واقعیش رسانیده حاجت هر صاحب حاجتی را می‌دهد، و لذا در سوره یونس آیه۳ پس از ذکر «استواء»، تدبیر خود را ذکر می‌کند و می‌فرماید: «یدَبِّرُ الْأَمْرَ».
همچنین در تفسیر این آیه و آیات مشابه آن، گاهی استوا به معنای تساوی و عرش به معنی کل اشیاء بیان شده است.برخی دیگر هم‌چون مرحوم شبّر در تفسیر خود، عرش را به معنای جسم کل و محیط بر عالم اطلاق کرده و معنای آیه را تسلط خداوند بر این جسم کل بیان نموده‌اند.
این تفسیر برای عرش درست نیست. آن‌چه در وهله اول به ذهن خواننده می رسد این است که خداوند مثل کسی است که چیرگی و تسلطی بر ملک خود نداشته و پس از خلق آن‌ها و تسلطش، به تدبیر امور می‌پردازد، در حالی که شایسته است بگوییم: چیرگی و تسلّط حق دائمی است، به دلیل آن‌که قدرت او که ما فوق قدرت همه ممکنات است، دائمی بوده و صفتی است که ذاتی اوست؛ پس تسلط او همیشگی و مربوط به زمان خاصی نمی‌شود. اگر استوا را به معنای چیرگی بگوییم با لفظ ثمّ به معنای سپس، همین معنایی که گفته شد به ذهن خطور می‌کند. یعنی تسلّط خداوند بعد از یک دوره‌ای ظاهر می‌شود.هم‌چنین تفسیر عرش به معنای جسم کل و استوی، به معنای تسلط بر آن نیز، ثابت کننده همین نقص و محدودیت برای قدرت خداوند است.

۲.۳ - عرش به معنای محل صدور اوامر الهی

در این معنا، عرش محل صدور فرامین و اوامر الهی و ملائکه گرد آمده حول آن، اجراکننده این اوامر هستند. علامه طباطبایی(ره) ذیل آیه ۷۵ سوره زمر می‌فرماید: «کلمه عرش عبارت است از آن مقامی که فرامین و اوامر الهی از آن مقام صادر می‌شود، فرامینی که با آن امر عالم را تدبیر می‌کند. و ملائکه مجریان مشیت الهی و عاملان به اوامر او هستند. و دیدن ملائکه به این حال کنایه است از این‌که بعد از درهم پیچیده شدن آسمان‌ها، ملائکه را به این صورت و حال می‌بینی. و معنای آیه این است که: تو در آن روز ملائکه را می‌بینی در حالی که گرداگرد عرشند و پیرامون آن طواف می‌کنند، تا اوامر صادره را اجرا کنند، و نیز می‌بینی که سرگرم تسبیح خدا با حمد اویند.»هم‌چنین در برخی تفاسیر، عرش به معنای جایگاه فرشتگان، و ملائکه مستقر در آن آماده برای اجرای اوامر حق تعالی هستند.
اشکال موجود در این معنا، آن است که برای عرش یک معنای کنایی بیان شده، در حالی که بنا به نص آیات قرآن، عرش دارای یک معنای حقیقی است. ضمن آن‌که نشان می‌دهد در تفسیر مفسران (از آن جمله علامه طباطبایی) وحدت معنایی مراعات نشده است.

۲.۴ - عرش به معنای احاطه پروردگار

حق تعالی در قرآن می‌فرماید: و کان عرشه علی الماء.تفسیر این آیه در میان مفسران مختلف است. برخی عرش را احاطه پروردگار و ماء را ماء وجود،برخی دیگر عرش را مقام مالکیت خداوند و ماء را عبارت از همین آب حیات دانسته‌اند.
اما گروهی دیگر از مفسرین نیز عرش را به معنای قدرت و مالکیت، و ماء را مواد مذابی نامیده‌اند که آفرینش آسمان و زمین از آن بوده است و برای استناد کلام خود به آیه ۳۰ سوره انبیاء اشاره کرده‌اند.
برای توضیح بیشتر به عنوان تشبیه معقول به محسوس، وقتی می‌گوییم: فلانی بر تخت نشست، منظورمان آن است که حکومت و پادشاهی را به دست گرفت؛ به همین ترتیب در مورد خداوند وقتی می‌گوییم مستوی بر عرش شد، یعنی حکومت و تدبیر عالم را به دست گرفته و بر همه قدرت یافت.
بر اساس این تعریف، (همانطور که پیش از این گفته شد) برای عرش واقعیتی جز یک معنای کنایی نیست که همان سلطه بر عالم و استیلا و غلبه بر وجود است و به عبارت دیگر این نظریه مبتنی بر این امر است که عرش امری اعتباری و استیلا امری حقیقی باشد که در این صورت با آیاتی از قرآن که می‌فرماید: برای عرش حمله‌ای است یا صفت عظیم را برای عرش معرفی می‌کند مخالف است.

۲.۵ - عرش به معنای علم خداوند

در تعریف دیگر، عرش مرتبه علم فعلی حق بوده که حق تعالی از آن مقام، بر همه عوالم و ممکنات، احاطه علمی دارد و احکامی که از آن صادر می‌کند، ناشی از علم او در همین مرتبه است. موید این قول روایاتی است که از ائمه معصوم وارد شده، از آن جمله از عبدالله بن سنان در تفسیر قول خداوند که می فرماید: وسع کرسیه السموات و الارض از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: آسمانها و زمین و آنچه مابین آنهاست در کرسی است و اما عرش علمی است که احدی اندازه و مقدار آن را نمی‌داند.
با تطبیق با آیات قرآن این معنا برای عرش درست درنمی‌آید، هر چند که می توان علم را یکی از مصادیق عرش به حساب آورد.

۲.۶ - عرش به معنای هر یک از صفات الهی

علامه مجلسی یکی از معانی عرش را، اطلاق آن بر هر یک از صفات کمال و جلال خداوند می‌داند و می‌فرماید: «هر یک از صفات، محل ظهور عظمت و جلال حق تعالی بوده و خداوند به واسطه آنها بر خلق خود به اندازه قابلیت و ظرفیتشان تجلی می‌کند. پس او صاحب عرش علم، عرش قدرت، عرش رحمانیت، عرش رحیمیت، عرش وحدانیت و عرش تنزه و... است چنان که در تفسیر آیه «الرحمن علی العرش استوی» آمده، معنی استوی آن است که هیچ چیزی از چیز دیگر به او نزدیکتر نیست.(همه پیش او یکسان حاضرند) و مراد از عرش، عرش رحمانیت است.»مرحوم محی الدین عربی(ره) اسم الرحمن را عرش ذات دانسته، و قلب انسان کامل را عرش الرحمن معرفی می‌کند.پس به این تعبیر عرش محل تجلی و استیلای اسم الرحمن است.مؤید این قول حدیثی است از امام رضا(ع) که فرمود: عرش،الله نیست؛ بلکه اسم علم و قدرت است و عرش همه چیز و هر چیزی در عرش می‌باشد. به این معنا که عرش مظهر دو اسم علم و قدرت است؛ یعنی عرش علم و عرش قدرت و به طور کلی عرش همه چیز است؛ زیرا هر شی‌ای در عالم، مظهر اسمی از اسماء الله است؛ پس هر یک از اشیاء، مظاهر و مصادیق عرشند.
این کلام اگر چه سخن نیکویی است، اما به مظاهر و مصادیق عرش نزدیکتر است تا خود عرش. آن‌چه از آیات قرآن فهمیده می‌شود، آن است که عرش یک حقیقت واحد است، هر چند ممکن است مصادیق بسیار داشته باشد.

۲.۷ - عرش به معنای قلب انسان مؤمن

برخی از حکمای متأله و عرفای بزرگ( مرحوم دوانی نفس انسان کامل را عرش الرحمن معرفی می کند که در معنا تفاوتی با قول عرفا مبنی بر اینکه عرش، قلب انسان کامل است، ندارد.) ، مانند مرحوم محی الدین عربی(ره)، قلب انسان کامل را، عرش الرحمن معرفی می‌کنند.او می‌گوید:حدیث قدسی است که خداوند فرمود: ما وسعنی ارضی و لا سمائی و وسعنی قلب عبدی المؤمن. آسمان و زمینم گنجایش مرا ندارند ولی قلب بنده مومنم گنجایش مرا دارد.(به این معنا که قلب بنده مومن، گنجایش و ظرفیت پذیرش همه اسماء را دارد.)
مرحوم صدرالمتالهین در بیان حقیقت عرش در کتاب اسرار الآیات می گوید: برخی از ارباب قلوب می‌گویند: عرش، قلب انسان کامل و کرسی، سینه اوست و این صحیح‌ترین و محکم‌ترین اقوال در باب عرش و کرسی است.
این معنا نزدیک‌ترین معنا به حقیقت عرش الهی و مورد قبول جمیع محققان عرفا بوده و تاکنون بر آن اشکالی وارد نشده است. انسان کامل، واسطه در نزول فیض و تجلی الهی به مخلوقات، و قلب او مظهر جمیع اسماء و صفات الهی است.و به فرموده حضرت امام خمینی(ره) هیچ موجودی آینه جمال محبوب نیست مگر قلب مومن. متصرف در قلب مومن فقط حق است نه نفس. قلب مومن خودسر و هرزه نیست دست حق در مملکت قلب او متصرف است تقلیب و تقلب او با خود حق تعالی است.
بنابراین حقیقت عرش در واقع اوست. انسان چون از نطفه تا رسیدن به کمال عقل دارای مراحل و منازل بسیار است و در هر موطنی که قرار می‌گیرد واجد کمالات و قابل عطیات بعدی می گردد و از طرف دیگر موجودات مادی صرف یا عقول مجرده این کثرت در منازل را ندارند و فقط انسان است که از عقل هیولانی به عقل مستفاد رسیده و لیاقت همنشینی با رب‌الارباب را دارد، از این رو قلب مومن را عرش الله یا عرش‌الرحمن گفته‌اند.

۳ - دیدگاه امام خمینی

---

امام خمینی در بیان حقیقت عرش در نگاه عرفانی معتقد است عرش محل اقتدار و سلطنت فیض مقدس است که محل سلطنت اسم اعظم می‌باشد و اختلاف ظاهر اخبار در معنای عرش را به تعدد معانی عرش بازمی‌گرداند. ایشان معانی دیگری نیز برای عرش ذکر می‌کند؛ از جمله: ما سوی الله، علم فعلی، علم قضایی، جسم کل، مجموعه عالم و فیض منبسط. ایشان قلب مؤمن را نیز عرش رحمان می‌داند که توجه و محبت به غیر حق تعالی ندارد. حضرت امام خمینی در تفسیر آیه «الرحمن علی العرش استوی» معتقد است تفسیر عرفی و ظاهری برای این آیه ممکن نیست و مستلزم محال است بلکه تفسیر این آیه و تاویل آن مطابق با برهان و ادله عقلی است، یعنی خداوند رحمان است که بر عرش خود که فیض منبسط او است سلطنت و استیلا دارد. با این تفسیر معنای خلق حقیقت عقلی از یمین عرش واضح می‌شود؛ زیرا این حقیقت عقلی، نخستین تعین و مخلوق حق تعالی است که به واسطه فیض منبسط ظهور یافته است. ایشان معتقد است منظور از حاملان عرش آن است که تدبیر عرش و قبض و بسط امور عالم ملک بر عهده آنها است و حاملان عرش بر عالم ملک، مالکیت قهری دارند. به عقیده‌ امام اگر مراد از عرش، حضرت واحدیت باشد، امهات اسماء حاملان این عرش می‌باشد و اگر مراد از عرش، فیض مقدس باشد، رحمن و رحیم و رب و مالک، حاملان این عرش خواهند بود.

۴ - پانویس

---