استهلاکنابود کردن و نابود شدن را استهلاک گویند و از این عنوان در باب‌های طهارت، صلات، صوم، حج و اطعمه و اشربه به مناسبت بحث شده است. فهرست مندرجات۲ - کاربرد رایج واژه استهلاک ۲.۱ - جهات استهلاک ۳ - تفاوت استهلاک و استحاله ۴ - اثر استهلاک و مهم‌ترین موارد آن ۴.۱ - استهلاک چیز پاک در پاک ۴.۱.۱ - حکم استفاده مجدد از آب غسل ۴.۱.۲ - حکم غوره جوشیده شده همراه انگور ۴.۲ - استهلاک چیز نجس در پاک ۴.۲.۱ - حکم ملاقات مایع قلیل با نجاسات ۴.۲.۲ - حکم ملاقات آب نجس با آب کثیر ۴.۲.۳ - راه پاک کردن مایع مضاف متنجّس ۴.۳ - استهلاک مایع قلیل خبیث در قلیل پاک ۴.۴ - استهلاک از حیث اضافه و اطلاق ۴.۵ - استهلاک در تیمّم ۴.۶ - استهلاک در نماز ۴.۷ - استهلاک در روزه ۴.۸ - استهلاک در حج ۴.۹ - استهلاک در خوردنی و نوشیدنی ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - معنای استهلاک در اصطلاح فقهواژۀ استهلاک در کلمات فقیهان به ویژه قدما، هم در معنای نابود کردن به کار رفته است که تحت عنوان اتلاف و قاعدۀ اتلاف مطرح می‌شود، و هم در مفهوم نابود شدن به سبب استحاله، انقلاب و یا پخش و مستهلک شدن اجزای چیزی از نظر عرف در چیزی دیگر که غالب بر آن است. ۲ - کاربرد رایج واژه استهلاککاربرد استهلاک در مورد استهلاک به سبب استحاله یا انقلاب در کلمات فقها اندک است و کاربرد رایج آن در مفهوم اخیر استکه در این جا موضوع بحث می‌باشد. ۲.۱ - جهات استهلاکاین نوع استهلاک یا به جهت ناچیز بودن «مستهلک» (استهلاک شده) و فزونی «مستهلک فیه» (آنچه استهلاک در آن تحقّق یافته) است مانند استهلاک قطره‌ای خون در آب زیاد؛ و یا به جهت هم‌جنس بودن مستهلک و مستهلک فیه، مانند استهلاک قطره‌ای آب در آب بیشتر. مراد از استهلاک در بیشتر موارد به ویژه نزد متأخّران، نوع نخست است. اطلاق استهلاک بر نوع دوم، مسامحه است؛ زیرا امتزاج چیزی با هم‌جنس خود، موجب افزایش آن خواهد بود، نه نابودی. ۳ - تفاوت استهلاک و استحالهتفاوت این نوع استهلاک با استحاله در آن است که استحاله تبدیل حقیقت چیزی به چیزی دیگر است مانند تبدیل چوب به خاکستر، ولی استهلاک، از بین رفتن عرفی چیز مستهلک شده است، نه تغییر و تبدیل ماهیّت آن. ۴ - اثر استهلاک و مهم‌ترین موارد آناستهلاک موجب می‌شود مستهلک، حکم اولی خود را از دست داده و حکم مستهلک فیه بر آن مترتّب گردد. و مهم‌ترین موارد آن عبارت است از: ۴.۱ - استهلاک چیز پاک در پاکدر جواز استفادۀ مجدد از آب به کار رفته برای غسل در وضو یا غسل، اختلاف است. ۴.۱.۱ - حکم استفاده مجدد از آب غسلبنا بر قول به عدم جواز، اگر چند قطره از آن آب در آبی دیگر بریزد و مستهلک گردد، از آن جهت که بر چنین آبی، آب مستعمل صدق نمی‌کند، وضو و غسل با آن جایز است. ۴.۱.۲ - حکم غوره جوشیده شده همراه انگورغورهای که چند دانه انگور در میان آن است، پس از آن که آب مجموع گرفته شد و آب انگور در آب غوره مستهلک گشت، اگر بجوشد- بنا بر قول به نجاست آب انگور با جوشیدن- نجس نمی‌شود و خوردن آن حرام نمی‌باشد. ۴.۲ - استهلاک چیز نجس در پاکبیشتر مباحث و موارد مربوط به استهلاک دربارۀ این نوع استهلاک است که مصادیق گوناگونی دارد: ۴.۲.۱ - حکم ملاقات مایع قلیل با نجاساتمایع قلیل به ملاقات با نجاست، نجس می‌شود؛ هر چند نجس پس از ملاقات، در مایع قلیل مستهلک شود مانند ریختن مقداری شراب در دیگ خورش. البته برخی قدما برآنند که چنان‌چه خون کمی در دیگ خورش بریزد و بر اثر جوشیدن مستهلک گردد، پاک می‌شود. ۴.۲.۲ - حکم ملاقات آب نجس با آب کثیرآب نجس با ملاقات با آب کثیر مطلق و مستهلک شدن در آن- بنا بر اشتراط استهلاک در حصول طهارت و کافی نبودن صرف اتّصال- پاک می‌شود. ۴.۲.۳ - راه پاک کردن مایع مضاف متنجّسهمچنین گفته شده است مایع مضاف متنجّس جز به استهلاک پاک نمی‌گردد. اگر مستهلک فیه، مضاف باشد، با ملاقات با نجس، نجس می‌گردد؛ هر چند نجس در آن مستهلک شود. ۴.۳ - استهلاک مایع قلیل خبیث در قلیل پاکخون برآمده از دندان- بنابر طهارت خون باطن- اگر در آب دهان مستهلک گردد، فرو بردن آب دهان حرام نیست. [۱۴]
العروة الوثقی ج۱، ص۶۶.
۴.۴ - استهلاک از حیث اضافه و اطلاقاگر مایع مضاف- مانند شیر- در آب مطلق مستهلک شود، احکام آب مطلق- مانند جواز وضو و غسل با آن- بر آن مترتّب می‌گردد. در صورت عکس، حکم آن نیز عکس می‌شود. ۴.۵ - استهلاک در تیمّمدر تیمّم شرط است که با خاک انجام شود و اگر غیر خاک با خاک مخلوط شود، تیمّم با آن جایز نیست، مگر آن که در خاک، مستهلک شده باشد. ۴.۶ - استهلاک در نمازاز شرایط لباس نمازگزار آن است که از جنس حریر خالص نباشد، لیکن اگر آمیزه‌ای از حریر و غیر حریر باشد، جایز است، به شرط آن که غیر حریر در حریر به گونه‌ای که عنوان ممزوج و مخلوط بر آن صادق نباشد مستهلک نشود. سجده بر معدن جایز نیست، مگر آن که در خاک، مستهلک شود. نظر مشهور، در این صورت، جواز است. ۴.۷ - استهلاک در روزهاگر روزه‌دار، نخ مرطوب با آب دهان را دوباره در دهان خود قرار دهد، در صورتی که رطوبت نخ در آب دهان مستهلک شود، فرو بردن آب دهان موجب بطلان روزه نمی‌شود. ۴.۸ - استهلاک در حجاستعمال عطر- اعم از خوردن، بوییدن و بر لباس و تن زدن- بر محرم حرام است، لیکن اگر مقدار کمی از آن در خوردنی مستهلک گردد، به گونه‌ای که اوصاف آن (بو، رنگ یا مزه) زایل شود، خوردن آن جایز است. ۴.۹ - استهلاک در خوردنی و نوشیدنیاگر چیزی حرام ـ مانند سرگین یا ادرار حیوان حلال گوشت ـ در خوردنی حلال ـ مانند شیر ـ مستهلک شود، خوردن آن به تصریح عدّه‌ای حلال است. [۲۳]
رسائل المحقق الکرکی ج۲، ص۲۷۷.
[۲۴]
العروة الوثقی ج۲، ص۱۷۶.
از موارد دخالت و عدم دخالت استهلاک در حکم خوردن و آشامیدن، استهلاک گِل و استهلاک و عدم استهلام چیزی است که برای سرکه شدن شراب ضمیمه آن می‌شود. امام خمینی در این رابطه در تحریرالوسیله می‌نویسد: خوردن «گِل» حرام است. و گل، خاک مختلط با آب است در حال تری و همچنین است «کلوخ» و آن گل خشک است؛ و خاک بنابر احتیاط (مستحب) به آن‌ها ملحق می‌شود اگرچه عدم الحاق آن خالی از قوت نیست مگر با ضرر رساندن آن. و آنچه که از خاک و کلوخ با گندم و جو مختلط است و به‌صورت گرد درآمده و در آن مستهلک گردیده اشکالی ندارد. و همچنین است آنچه که از غبار و خاک روی میوه‌ها و مانند آن‌ها می‌نشیند. و همچنین است گِلی که با آب ممزوج گردد و آب را گل‌آلود نموده باشد به‌طوری‌که آب بر مطلق بودنش باقی باشد. البته اگر ذائقه انسان در وقت آشامیدن آن، اجزای گل را احساس کند، احتیاط (مستحب) آن است که اجتناب نماید تا صاف شود اگرچه اقرب آن است که در صورت استهلاک، خوردنش جایز باشد. [۲۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۱۷۶، کتاب الاطعمة و الاطعمة، القول فی غیر الحیوان، مسالة۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
و «اگر شراب به سرکه منقلب شود حلال می‌باشد، خواه انقلابش خودبه‌خود باشد یا با وسیله و علاجی باشد، خواه بدون آنکه چیزی با آن ممزوج شود یا با چیزی ممزوج شود، خواه استهلاک چیزی که ضمیمه شده قبل از انقلاب شراب به سرکه باشد - مانند اینکه با مختصری نمک یا سرکه ممزوج گردد و در شراب مستهلک شوند سپس شراب سرکه شود - و خواه آن ضمیمه مستهلک نشود بلکه تا بعد از انقلاب شراب به سرکه همان‌طور باقی بماند. لیکن شرط است که اختلاط آن جهت علاج و به‌اندازه متعارف باشد، ولی اگر زیادتر از آن باشد محل اشکال است، بلکه با غلبه آن، اقوی آن است که حرام و نجس باشد. و اما چیزی که در حدّ متعارف ممزوج با آن شده و باقی مانده است، به تبعیت آن پاک می‌گردد، همان‌طور که ظرف آن به تبعیت پاک می‌شود.» [۲۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۱۷۸، کتاب الاطعمة و الاطعمة، القول فی غیر الحیوان، مسالة۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۵ - پانویس۶ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۴۹۳-۴۹۵. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |