پشمپوشش روی پوست حیواناتی مانند گوسفند و شتر را پشم گویند. از آن به مناسبت در بابهای طهارت، صلات، حج، تجارت، رهن و وقف سخن گفته شده است. فهرست مندرجات۲ - معادل عربی پشم ۳ - تاریخچه پشم ۴ - واژه‌های مرتبط با پشم ۵ - منافع پشم در قرآن ۵.۱ - علل ذکر پشم در زمره نعمت‌ها ۵.۲ - برداشت فقهی از آیه ۵.۲.۱ - فقهای شیعی، مالکی و حنفی ۵.۲.۲ - فقهای شافعی ۵.۲.۳ - فقهای حنبلی ۵.۳ - اشاره به پشم در سوره نحل ۵.۳.۱ - تفسیر مفسران از آیه ۵.۳.۲ - استفاده فقهی از آیه ۵.۴ - نعمت پوشش ۵.۴.۱ - منظور از انزال لباس ۵.۵ - اشاره به پشم در سوره انعام ۵.۵.۱ - آرا در واژه «فرشاً» ۶ - تشبیه کوه‌ها در آستانه قیامت به پشم زده‌شده ۶.۱ - وجه تشبیه به پشم ۶.۲ - وجه تشبیه به پشم رنگین ۷ - استفاده پیامبران از لباش پشمی ۷.۱ - فلسفه پشمینه‌پوشی پیامبران ۸ - خرقه‌پوشی متصوفه ۸.۱ - وجه نام‌گذاری متصوفه ۸.۲ - علل خرقه‌پوشی متصوفه ۹ - پشم در فقه ۱۰ - باب طهارت ۱۰.۱ - تهیه کفن از پشم حلال‌گوشت ۱۰.۲ - تهیه کفن از پشم حرام‌گوشت ۱۰.۳ - پوشیدن لباس پشمینه ۱۱ - باب صلات ۱۱.۱ - نماز با پشم حیوان حلال‌گوشت ۱۱.۲ - نماز با پشم حیوان حرام‌گوشت و خز ۱۱.۳ - نماز در لباس مشکوک ۱۱.۴ - سجده بر پشم ۱۲ - باب حج ۱۲.۱ - چیدن پشم بدن هدی ۱۳ - باب تجارت ۱۳.۱ - معامله گوسفند پشم‌دار با بدون پشم ۱۳.۲ - معامله پشم روی بدن حیوان ۱۴ - باب رهن ۱۴.۱ - پشم حیوان گرو گذاشته شده ۱۵ - باب وقف ۱۵.۱ - پشم گوسفند وقف شده ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - تعریف پشمموهای باریک و نرم حیواناتی مانند گوسفند و شتر را پشم گویند. ۲ - معادل عربی پشممعادل عربی واژه پشم «صوف» است. کُرْک نیز که گونه‌ای پشم به شمار می‌رود «وَبَر» نامیده می‌شود. [۲]
لغت‌نامه، ج۴، ص۴۹۲۵.
[۳]
لغت‌نامه، ج۱۴، ص۲۰۴۳۷، «وبر».
[۴]
فرهنگ فارسی، ج۱، ص۷۹۸، «پشم».
۳ - تاریخچه پشمپشم پس از پنبه، مهم‌ترین ماده سازنده پارچه است و احتمالاً نخستین الیافی بوده که بشر آن را به پارچه تبدیل کرده است. [۵]
دایرة المعارف فارسی، ج۲، ص۵۴۷.
تولید پوشاک پشمی و استفاده از آن در یونان باستان [۶]
تاریخ تمدن، ج۲، ص۳۰۰.
و در میان یهود [۷]
قاموس کتاب مقدس، ص۲۲۰.
و نیز میان عربِ قبل از اسلام مرسوم بوده و بیابان‌نشینان عرب را «اهل الوَبَر» می‌گفتند. ۴ - واژه‌های مرتبط با پشماین دو واژه و همچنین «عِهْن»مستقیماً و واژه‌های «دفء»؛ «لباس»، «ریش»و «فرش»به طور غیر مستقیم با این موضوع مرتبط‌اند. ۵ - منافع پشم در قرآندر آیاتی از قرآن به استفاده از پشم و کرک جهت تهیه لوازم منزل، اشاره شده است: «... جَعَلَ لَکُم مِن جُلودِ الاَنعـمِ... و مِن اَصوافِها‌واَو بارِها و اَشعارِها اَثـثـًا و مَتـعـًا اِلی‌حین». ۵.۱ - علل ذکر پشم در زمره نعمتهاذکر پشم در زمره نعمت‌های الهی بیانگر رحمت و لطف خداوندی در تهیه اسباب رفاه انسان و تأمین نیازهای اساسی وی در زندگی [۱۸]
راهنما، ج۹، ص۴۸۶.
و در نتیجه لزوم تفکر و اندیشه در این نعمت‌ها و توجّه به ناپایداری آنهاست. ۵.۲ - برداشت فقهی از آیهدر برداشتی فقهی از این آیه جواز به کارگیری پشم استفاده شده است. ۵.۲.۱ - فقهای شیعی، مالکی و حنفیدر همین راستا در پاکی و نجاست پشم مردار اختلاف شده است. فقیهان شیعی و مالکی و حنفی، آن را از اجزای بدون روح دانسته، به پاکی آن حکم کرده‌اند. ۵.۲.۲ - فقهای شافعیولی شافعی آن را دارای روح دانسته، به نجاست آن حکم کرده است. ۵.۲.۳ - فقهای حنبلیحنبلیان آن را پاک دانسته‌اند، چون ظاهر آیه مزبور عام است و مُردار را نیز در بر می‌گیرد [۲۲]
الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل‌البیت، ج۱، ص۷۰ـ۷۱.
؛ ولی برای رفع آلودگی احتمالی پشم مُردار، به شستن آن قبل از استفاده حکم کرده‌اند.۵.۳ - اشاره به پشم در سوره نحلدر ابتدای سوره نحل نیز پس از بیان آفرینش آسمان و زمین و انسان، خلقت چارپایان و منافع آنها مطرح شده است: «والاَنعـمَ خَلَقَها لَکُم فیها دِفءٌ و مَنـفِعُ و مِنها تَأکُلون». در این آیه بر انسان منت نهاده شده که خداوند، چارپایان را برای او آفریده و آنها را به تسخیرش درآورده است، به‌گونه‌ای که از پشم و موی آنها، لباس گرم ساخته، منافع دیگری نیز به او می‌بخشند. ۵.۳.۱ - تفسیر مفسران از آیهگروهی از مفسران منظور از «دِفء» را لباس و گروهی دیگر، مطلق گرمابخش‌های ساخته شده از مو و پشم چارپایان مانند لباس، رخت‌خواب، خیمه و... دانسته‌اند. برخی نیز «أنعم» را به شترو «دفء» را به محصولات به دست آمده از آن منحصر ساخته‌اند. ۵.۳.۲ - استفاده فقهی از آیهاین آیه را گروهی، دلیل مشروعیت و بلکه فضیلت استفاده از لباس پشمی دانسته‌اند. ۵.۴ - نعمت پوششنعمت «پوشش» در آیه ۲۶ اعراف/۷ نیز مورد توجه قرار گرفته است: «یـبَنی ءادَمَ قَد اَنزَلنا عَلَیکُم لِباسـًا یُوری سَوءتِکُم و ریشـًا». ۵.۴.۱ - منظور از انزال لباسمنظور از فرو فرستادن لباس از سوی خداوند، می‌تواند آفرینش مواد نخستین آن مانند پشم و پنبه و آموختن راه بهره‌برداری از آن به انسان باشد. ۵.۵ - اشاره به پشم در سوره انعامآیه۱۴۲ انعام/۶ با اشاره به نعمت چارپایان به نحوی دیگر به موضوع پشم پرداخته است: «و مِنَ الاَنعـمِ حَمولَةً و فَرشـًا...». ۵.۵.۱ - آرا در واژه «فرشاً»در تفسیر واژه «فرشاً» آرای گوناگونی از جمله «گستردنی‌ها و فرش‌های ساخته شده از پشم چارپایان» بیان شده است. ۶ - تشبیه کوه‌ها در آستانه قیامت به پشم زدهشدهطبق آیات گوناگون قرآن، به هنگام قیامت کوه‌ها چون پشم رنگین: «و تَکونُ الجِبالُ کالعِهن»یا پشم رنگینِ زده شده: «و تَکونُ الجِبالُ کالعِهنِ المَنفوش»می‌شوند. ۶.۱ - وجه تشبیه به پشممنظور از تشبیه کوه‌ها به پشم زده شده آن است که کوه‌های محکم و فشرده، نرم و سُست شده، اجزای آن در هوا پراکنده می‌گردد. این تشبیه به‌روشنی صحنه دهشتناک قیامت را به تصویر می‌کشد. ۶.۲ - وجه تشبیه به پشم رنگیندر وجه تشبیه کوه‌ها به پشم رنگین و نه مطلق پشم، وجوه گوناگونی گفته شده است؛ برخی چنین احتمال داده‌اند که منظور آیه کوه‌های آتش است که به جهت شدت سرخی و شعله‌ور شدن به‌سان پشم قرمز زده شده در می‌آیند. یا اینکه گفته شده: علت این تشبیه آن است که اولا کوه‌ها رنگ‌های گوناگونی دارند [۴۴]
کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۵۹۱.
[۴۵]
الفرقان، ج۲۹، ص۱۲۳.
(فاطر/۳۵،۲۷) و دیگر اینکه بر اثر زلزله قیامت، کوه‌ها به شدت به هم می‌خورند و همچون پشم رنگین پراکنده می‌شوند و از برخورد آتشین آن، سراسر آسمان سرخ می‌شود. [۴۶]
الفرقان، ج۲۹، ص۱۲۳.
برخی نیز منظور از «عِهْن» را ضعیف‌ترین و سست‌ترین نوع پشم دانسته‌اند [۴۷]
کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۵۹۱.
۷ - استفاده پیامبران از لباش پشمیچنانکه نقل شده پیامبر اسلام و دیگر پیامبران مانند موسی و هارون و عیسی (علیهم السلام) نیز لباس‌های پشمی می‌پوشیدند. ۷.۱ - فلسفه پشمینه‌پوشی پیامبرانفلسفه پشمینه‌پوشی این رهبران دینی در کلام علی (علیه السلام) از بین بردن اثرات منفی فقر بر تهی‌دستان دانسته شده است ، افزون بر این به طور کلی پشمینه‌پوشی، سمبل پارسایی و لباس صالحان و عارفان و... شمرده شده است. ۸ - خرقه‌پوشی متصوفهمتصوفه هم به علت‌های مختلف خرقه پشمی می‌پوشیدند. ۸.۱ - وجه نام‌گذاری متصوفهبرخی این سنت زاهدان و پارسایان را وجه نام‌گذاری متصوفه دانسته [۵۱]
مقدمه ابن‌خلدون، ج۳، ص۱۰۹۷.
و برخی دیگر این اشتقاق را مردود دانسته‌اند. [۵۲]
مقدمه ابن‌خلدون، ج۳، ص۱۰۹۷.
۸.۲ - علل خرقه‌پوشی متصوفهخرقهپوشی متصوفه گاه شیوه‌ای ریاکارانه برای تظاهر به پارسایی بوده که روایات حاکی از مذمت خرقه‌پوشی از روی تفاخر و فضل‌فروشی به آن اشاره دارند. [۵۳]
الامالی، ص۵۳۹.
[۵۴]
قمی، عباس، سفینة البحار، ج۳، ص۱۴۳.
۹ - پشم در فقهپشم در فقه دارای احکامی است که به آنها اشاره می‌شود. ۱۰ - باب طهارتاحکام مربوط به پشم در باب طهارت ۱۰.۱ - تهیه کفن از پشم حلالگوشتکفن کردن میّت با پارچه‌ای که از پشم حیوان حلال‌گوشت تهیّه شده است اشکال ندارد. ۱۰.۲ - تهیه کفن از پشم حرامگوشتاستفاده از پارچۀ تهیّه شده از پشم حیوان حرام‌گوشت برای کفن در غیر حال ضرورت جایز نیست. ۱۰.۳ - پوشیدن لباس پشمینهپوشیدن لباس پشمینه جز در حال عذر، مکروه است. ۱۱ - باب صلاتاحکام مربوط به پشم در باب صلات ۱۱.۱ - نماز با پشم حیوان حلالگوشتپشم چیده شده از حیوان حلال‌گوشت- اعم از زنده و مرده- پاک و نماز با آن صحیح است. اگر پشم حیوان یاد شده از بن کنده شود، به‌گونه‌ای که اجزایی از حیوان همراه آن باشد، ازالۀ اجزاء و شستن موضع اتّصال به پوست، برای نماز واجب است. ۱۱.۲ - نماز با پشم حیوان حرام‌گوشت و خزپشم حیوان حرام‌گوشت پاک است، ولی نمازگزاردن در لباس تهیّه شده از آن صحیح نیست، جز پشم خز در صورتی که خالص باشد و با پشم حیوانی همچون روباه و خرگوش که نماز در آن صحیح نیست، آمیخته نباشد. برخی فقها سنجاب، سمور و فنک (گونه‌ای روباه کوچک اندام) را نیز همچون خز استثنا کرده‌اند. ۱۱.۳ - نماز در لباس مشکوکجواز نماز خواندن در لباسی که معلوم نیست از پشم حیوان حلال‌گوشت تهیّه شده یا حرام‌گوشت، اختلافی است. ۱۱.۴ - سجده بر پشمسجده بر پشم، جز در حال اضطرار جایز نیست. ۱۲ - باب حجاحکام مربوط به پشم در باب حج ۱۲.۱ - چیدن پشم بدن هدیچیدن پشم هدی اگر در زمان تعیین آن بر بدنش بوده، جایز نیست مگر آنکه برای حیوان ضرر داشته باشد که در این صورت چیده و قیمت آن به فقیر صدقه داده می‌شود و اگر پس از تعیین هدی روییده استفاده از آن همچون شیرش جایز است. ۱۳ - باب تجارتاحکام مربوط به پشم در باب تجارت ۱۳.۱ - معامله گوسفند پشم‌دار با بدون پشمفروش گوسفند پشم‌دار در برابر پشم یا گوسفند بدون پشم جایز است و ربا محسوب نمی‌شود. ۱۳.۲ - معامله پشم روی بدن حیوانمعاملۀ پشم روی بدن حیوان بدون مشاهده جایز نیست و در اینکه با مشاهده به‌طور مطلق جایز است یا با افزودن ضمیمه‌ای و یا حتّی با ضمیمه هم جایز نیست، اختلاف است. ۱۴ - باب رهناحکام مربوط به پشم در باب رهن ۱۴.۱ - پشم حیوان گرو گذاشته شدهحیوانی که گرو گذاشته شده پشم آن نیز، جزء رهن است. ۱۵ - باب وقفاحکام مربوط به پشم در باب وقف ۱۵.۱ - پشم گوسفند وقف شدهگوسفندی که وقف شده پشم آن نیز داخل در وقف است، مگر آنکه استثنا شده باشد. ۱۶ - پانویس۱۷ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۲۶۸-۲۶۹. |