مهذب الاحکام (للسبزواری)

---

« مهذب الأحكام»، كتابى است در موضوع فقه استدلالی كه توسط آیة الله سید عبد الأعلی سبزواری در سى جلد، به زبان عربی ، در سال ۱۴۱۱ ق، به رشته تحرير درآمده است.

۱ - درباره مؤلف

---

آیة الله سید عبد الأعلی سبزواری فقيهى بزرگ و مفسرى سترگ و يكى از مفاخر عالمان دينى به شمار مى‌رفت. ايشان در ۱۸ ذيحجة الحرام ۱۳۲۸ يا ۱۳۲۹( عيد سعيد غدیر خم) در خانواده‌اى اهل دانش و تقوا در سبزوار ديده به جهان گشود. ۱۴ ساله بود كه به حوزه مشهد مقدس رهسپار گرديد، ادبيات را نزد مرحوم اديب اول میرزا عبد الجواد نیشابوری ، سطوح عالى فقه و اصول را نزد آيت اللّه شیخ محمد حسن برسی و حكمت و فلسفه را نزد مرحوم آيت الله آقا بزرگ حکیم و آيت الله سید محمد عصار و تفسیر را در محضر آيت الله حاج شيخ حسنعلی نخودکی اصفهانی آموخت. پس از مدتى به نجف اشرف مهاجرت نمود و در محضر پر فيض حضرات آيات عظام سید ابو الحسن اصفهانی ، میرزای نائینی ، آقا ضیاء عراقی و شیخ محمد حسین اصفهانی حاضر شد و مبانى فقهى و اصولى خود را تكميل نمود. همزمان از دروس آيت الله شیخ محمد جواد بلاغی تفسير، علوم قرآن و کلام و مناظره و از آيت الله سید حسین بادکوبه‌ای حکمت و فلسفه را فرا گرفت. نيز ايشان از بيشتر مراجع و بزرگان عصر اجازه‌هاى متعدد روائى و اجتهادى داشتند. سى و شش ساله بود كه بر كرسى تدريس خارج فقه و اصول تكيه زد و پس از مدتى به عنوان يكى از برترين مدرسان حوزه علمیه نجف و علماى طراز دوم مطرح گرديد. جلسات تدريس ايشان در فقه، اصول، تفسير، رجال و درایه ، دانشورانى را پروريد كه هم اكنون از مدرسان حوزه‌هاى قم و نجف به شمار مى‌روند. ايشان حافظ قرآن بود و هفته‌اى يك ختم قرآن مى‌كرد.
تأليفات گرانبهايش به بيش از هفتاد جلد سر مى‌زند، نوشتارهاى قرآنى ايشان عبارتند از:- مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن - تعليقيه بر تفسیر صافی كه در يك جلد به زبان عربى و شيوه روايى شامل بخشى از قرآن كريم مى‌باشد. آن مرجع دينى، پس از پشت سر نهادن عمرى سرشار از توفيق و خدمات دينى در روز ۲۷ صفر ۱۴۱۴ قمرى( ۲۵ مرداد ۱۳۷۲ ش) در ۸۳ سالگى جهان را بدرود گفت.

۲ - درباره کتاب

---

اين كتاب داراى ويژگى‌هاى بسيارى است كه ما به بخشى از آنها اشاره مى‌كنيم. اين كتاب، در واقع شرحى است بر عروة الوثقای مرحوم سید یزدی كه مسائل عنوان نشده در عروة را نيز در اين كتاب آورده‌اند. سليس بودن عبارات و آسانى مطالعه اين كتاب، آوردن سى تا چهل رساله علمى با ارزش كه سيد بزرگوار در بخش‌هاى گوناگون فقهى مانند ولایت فقیه ، اسکناس و ارزش اسكناس نوشته بودند در اين كتاب، پرهيز از آوردن مباحث غير ضرورى از جمله ويژگى‌هاى اين كتاب ارزش‌مند مى‌باشد. اعتناى ويژه مرحوم آية الله سبزوارى به احاديث کتب اربعه نظير آنچه از مرحوم آقاى نايينى( ره) سراغ داريم، از خصوصيات علمى ايشان است.

۳ - ساختار كتاب

---

‌
همان‌گونه كه اشاره نموديم، كتاب شريف« مهذب الأحكام»، داراى سى جلد مى‌باشد كه به طور كامل تمام ابواب فقهى را در بر گرفته است.
ترتيب ابواب فقهى در مجلدات كتاب به اين صورت مى‌باشد:
جلد يك، حاوى احكام اجتهاد و تقليد و كتاب الطهارة مى‌باشد. جلدهاى دو، سه و چهار مشتمل بر تتمه كتاب طهارت مى‌باشند. جلد پنج مشتمل بر كتاب الصلاة است و تتمه كتاب مزبور در جلدهاى شش، هفت، هشت و نه آمده است. جلد ده، مشتمل بر كتاب‌هاى صوم و اعتكاف مى‌باشد. جلد يازده، زكات و خمس را در بر دارد. جلد دوازده، كتاب حج و جلدهاى سيزده و چهارده و قسمتى از جلد پانزده تتمه كتاب مزبور را در بر گرفته است. در ادامه جلد پانزده، كتاب‌هاى جهاد و امر به معروف و نهى از منكر آمده است. در جلد شانزده، كتاب مكاسب و متاجر و تتمه كتاب مکاسب و متاجر در جلد هفده و هيجده آمده است و در ادامه جلد هيجده، كتاب‌هاى شفعه، صلح، جعاله، عاريه و وديعه بيان شده است. جلد نوزده، در بر گيرنده كتاب اجاره و كتاب مضاربه مى‌باشد. جلد بيست، حاوى كتب شركت، مزارعه، مساقات، ضمان، حواله و كفالت است. در جلد بيست و يك كتاب‌هاى دين و قرض، رهن، حجر، وكالت، اقرار، هبه، سبق و رمايه و غصب آمده است. در جلد بيست و دو كتاب هاى وقف و اخواتش، وصيت، ايمان و نذور و كفارات و در جلد بيست و سه كتاب الصيد و الذباحة، كتاب الأطعمة و الأشربة، كتاب إحياء الموات و المشتركات و كتاب اللقطة و در جلد بيست و چهار، كتاب نكاح و در جلد بعدش تتمه آن آمده است. در جلد بيست و شش كتاب طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان و عتق مطرح مى‌باشد. در جلد بيست و هفت، كتاب القضاء، كتاب الشهادات و كتاب الحدود و التعزيرات و در جلد بيست و هشت تتمه كتاب الحدود و التعزيرات به همراه كتاب القصاص و در جلد بيست و نه، تتمه كتاب القصاص با كتاب الديات و بالاخره در جلد سى‌ام كتاب مواريث ذكر شده است.

۴ - گزارش محتوا

---

‌

۴.۱ - جلد اول

اولين مبحث كتاب« مهذب الأحكام»، احكام اجتهاد و تقليد است كه هفتاد و دو مسئله از مسائل اجتهاد و تقليد در آن‌جا بررسى گرديده است. اولين مسئله از اين مسائل، وجوب يكى از امورات سه‌گانه تقليد، اجتهاد و عمل به احتیاط در عبادات و معاملات مى‌باشد. شارح بزرگوار در اين مسئله به توضيح سه نكته پرداخته كه عبارت است از: ۱- فطرى بودن وجوب آنچه در مسئله بيان شده. ۲- مفهوم معاملات كه در صورت مسئله مورد اشاره واقع شده است. ۳- چگونگى امور سه‌گانه اجتهاد، تقلید و عمل به احتياط. مرحوم سبزوارى همين سبك و روش را در مسائل ديگر نيز ملاك عمل قرار داده است.

۴.۱.۱ - كتاب الطهارة

طبق آنچه اشاره شد اين كتاب در سه جلد از مجلدات كتاب مهذب الأحكام مطرح مى‌باشد كه داراى فصول متعددى است. احكام آب‌ها، نجاسات دوازده‌گانه، طريق ثبوت نجاست، كيفيت تنجس متنجسات، شرطيت ازاله نجاست از بدن براى صحت نمازهاى مستحب و واجب، حكم نماز در نجس و مقدار معفوعنه نجاست در نماز، فصولى هستند كه در جلد اول كتاب بدانها رسيدگى شده است. در احكام آب‌ها آنچه سید یزدی ( ره) تبيين نموده، نخست تقسيم آب‌ها به مطلق و مضاف است كه شارح توضحياتى راجع به اين دو قسم آب بيان نموده است. وى آب مطلق را مفهوم عرفيه واضحى مى‌داند كه هر كس از آن مطلع است و نيازى به توضيح ندارد. آب مضاف نيز يا اضافه بودن داخل در حقيقتش است، مانند آب ميوه‌ها يا خارج از حقيقتش، مانند آب مخلوط با چيز ديگر.

۴.۲ - جلد دوم

مطهرات، احكام ظرف‌ها، احکام تخلی ، استنجاء ، استبراء ، مستحبات و مكروهات تخلّى، موجبات و نواقض وضو ، غايات وضو، وضوهاى مستحبى، مستحبات وضو، افعال وضو، شرايط وضو و احکام جبائر از جمله فصولى هستند كه در جلد دوم مورد بحث و بررسى واقع گرديده‌اند. از باب نمونه آب كه به عنوان اولين پاك كننده از پاك كننده‌هاى هيجده‌گانه مطرح است، عمده مطهرات به حساب آمده است، زيرا بقيه مطهرات مختص به چيزهاى خاصى هستند. مرحوم سبزوارى، آيه ۴۸ سوره فرقان را كه مى‌فرمايد:« و أنزلنا من السماء ماء طهوراً» و روايت صحيح از امام صادق علیه السلام را كه مى‌فرمايد:« كان بنو إسرائيل إذا أصاب أحدهم قطرة بول قرضوا لحومهم بالمقاريض و قد وسّع الله عليكم بأوسع ما بين السماء و الأرض و جعل لكم الماء طهوراً»، از دلايل اين حكم شمرده است.

۴.۳ - جلد سوم

اغسال، بخش ديگر كتاب طهارت است كه در جلد سوم كتاب« مهذب الأحكام» آمده است. مرحوم سيد يزدى غسل‌هاى واجب را هفت غسل مى‌داند و شارح اين حصر را استقرايى مى‌خواند. غسل‌هاى هفت‌گانه عبارتند از: غسل جنابت ، حیض ، نفاس ، استحاضه ، مس میت ، غسل اموات و غسلى كه با نذر و مانند آن واجب مى‌شود. ايشان طبق تقسيم‌بندى سيد يزدى هر كدام از اغسال واجبه را در فصل جداگانه‌اى تشريح نموده است.

۴.۴ - جلد چهارم

آخرين بخش كتاب طهارت در جلد چهارم« مهذب الأحكام»، واقع شده كه مسائل تیمم به همراه خاتمه‌اى در تنظيف، تزیین و تجمل در اين جلد آمده است. صاحب عروة مى‌گويد: هر يك از تنظيف، تزيين و تجمل يا در بدن يا در لباس يا مسکن و يا در مأكل واقع مى‌شوند كه ما در اين‌جا به آنچه در مورد بدن واقع مى‌شود اشاره مى‌كنيم: اول بحث از استحمام است كه به استحباب مطلق نظافت اشاره دارد. شارح دلیل اين سخن را نصوص كثيره‌اى مى‌داند كه حديث نبوى صلى الله عليه و آله:« بئس العبد القاذورة» و روايت علی بن ابی طالب علیه السلام :« إنّ الله جميل يحب الجمال و يحب أن يرى أثر نعمه على عبده»، از آن جمله مى‌باشد. غير از استحمام، نوره کشیدن ، خضاب کردن ، روغن مالیدن و عطر زدن نيز مطرح مى‌باشد.

۴.۵ - جلد پنجم

‌
بحث بعدى كتاب عروة الوثقی و به تبع آن مهذب الأحكام، صلاة مى‌باشد كه در جلدهاى پنج، شش، هفت، هشت و نه اين كتاب مطرح شده است. اولين جمله سيد يزدى در باب صلاة عبارت است از اين‌كه:«... الصلاة اليومية أنها أفضل الأعمال الدينية». شارح مى‌گويد: اينكه نماز افضل اعمال دينيه است در مورد مطلق نماز اعم از نمازهاى واجب و مستحب مطرح مى‌باشد و اضافه مى‌كند كه نماز محبوب‌ترين عمل نزد خداوند است و آن آخرين وصيت از وصاياى انبيا عليهم السلام مى‌باشد.
نماز عمود دين است كه رد يا قبول بقيه اعمال به رد يا قبولى نماز بستگى دارد. تعداد نمازهاى واجب و نوافل آنها فصل بعدى مباحث نماز است كه نمازهای یومیه ، نماز آیات ، نماز طواف ، نمازى كه با نذر و عهد و قسم واجب شده، نمازى كه با اجاره واجب گرديده و نماز قضاى والدين و نماز اموات جزء نمازهاى واجب مى‌باشد. در مورد نوافل نيز چهار مسئله توسط صاحب عروة مطرح شده كه عبارت است از: دو ركعتى بودن نمازهاى مستحب، مستحب بودن نماز غفیله ، ظهر بودن نماز وسطايى كه قرآن از آن نام برده و جواز نشسته خواندن نماز نافله . وقت، قبله ، مکان نمازگزار و ستر و ساتر ديگر مطالب مطرح شده در جلد پنجم مهذب الأحكام هستند.

۴.۶ - جلد ششم

در جلد ششم هم سه فصل وجود دارد: فصل اول راجع به اذان و اقامه است. عدم اشكال در تأكد رجحان اذان و اقامه در نمازهاى يوميه، اداء و قضاء ، جماعت و فرادا، در حضر و سفر، براى زنان و مردان مسئله‌اى است كه در اين بخش عنوان گرديده است. شارح مى‌فرمايد: ما كسى را نديديم كه قائل به وجوب اذان و اقامه شده باشد. در فصل بعدى، صاحب عروة مى‌گويد: بعد از آنكه نمازگزار، شرايط صحت نماز را احراز كرده و موانعش را برطرف نمود، در تحصيل شرايط قبولش سعى كند.
مرحوم آية الله سبزوارى، در ذيل اين مسئله بحثى زيبا راجع به دو جنبه مادى و معنوى نماز دارد كه با ارزش و قابل استفاده مى‌باشد. واجبات نماز آخرين فصل از فصل‌هاى نماز در جلد شش مهذب الأحكام است كه ابتدا دلالت ادله اربعه بر وجوب نماز، توسط شارح، مطرح گرديده است.

۴.۷ - جلد هفتم

بعد سيد يزدى يازده واجب براى نماز ذكر مى‌كند كه ايشان به تشريح آنها پرداخته است. واجبات يازده‌گانه عبارتند از: نیت ، تکبیرة الاحرام ، قرائت ، قیام ، رکوع ، سجود ، ذکر ، تشهد ، سلام ، ترتیب و موالات . قنوت نماز، تعقیبات نماز ، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله ، قرائت قرآن، ذكر، دعا ، مبطلات نماز ، مكروهات نماز، عدم جواز قطع نماز از روى اختیار ، نماز آيات، نماز قضا، نماز استیجاری ، نماز قضاى ولى و نماز جماعت فصولى هستند كه در جلد هفتم كتاب شريف مهذب الاحكام مورد بررسى واقع شده‌اند.

۴.۸ - جلد هشتم

عبارت سيد يزدى در باره نماز جماعت به اين صورت است:« و هى من المستحبات الأكيدة فى جميع الفرائض خصوصاً اليومية منها و خصوصاً الأدائية و لا سيما فى الصبح». مرحوم سبزوراى در ذيل اين عبارت مستحب مؤكد بودن جماعت را خصوصا در نمازهاى يوميه، اجماعى ميان مسلمين و ضرورى دين مى‌داند.

۴.۹ - جلد نهم

خلل واقع در نماز ، موضوعى است كه در جلد نهم كتاب مهذب الأحكام آمده است. اين بحث داراى هفت فصل مى‌باشد: ابتدا به تعريف خلل پرداخته شده كه اخلال در چيزى چه به زياده و چه به نقيصه تعريف آن مى‌باشد، بعد شك در نماز، شك در ركعات، كيفيت نماز احتیاط ، چگونگى قضاى اجزاى فراموش شده، موجبات سجده سهو و كيفيت و احكام آن و شكوك نامعتبر، هر كدام در يكى از فصول مذكور بحث شده‌اند. آخرين بخش باب صلاة، در جلد نهم آمده است كه مشتمل بر فصولى در نماز عیدین ، نماز جمعه ، نماز استسقاء ، نماز استخاره ، نماز لیلة الدفن ، نماز جعفر ، نماز غفيلة، نماز اول هر ماه، نماز وصيت، نماز يوم غدیر ، نماز قضاى حاجات، نمازهاى مستحب ديگر، نماز مسافر و نماز خوف مى‌باشد. از جمله مباحث دامنه‌دار صلاة در باره نماز مسافر است كه از جنبه‌هاى مختلفى قابل بررسى مى‌باشد; براى مثال در باب شروط قصر به چندين نكته اشاره شده كه مسافت اولين آنها مى‌باشد. صاحب عروة چگونگى شرايط مسافت براى شكسته شدن نماز مسافر را توضيح داده كه مرحوم سبزوارى در ذيل آن، به بيان ادله پرداخته است. ايشان هر چهار دليل از ادله اربعه را مؤيد اين شرط مى‌داند; مثلا از قرآن، آيه ۱۰۱ سوره نساء را كه مى‌فرمايد:« و إذا ضربتم في الأرض فليس عليكم جناحٌ أن تقصروا من الصلاة»، آورده است.

۴.۱۰ - جلد دهم

۴.۱۰.۱ - كتاب الصوم

اين كتاب به همراه كتاب اعتكاف در جلد دهم ذكر شده است. اولين چيزى كه در باره صوم بحث شده، انواع آن مى‌باشد. صاحب عروة، صوم را به« هو الإمساك عما يأتى من المفطرات بقصد القربة»، تعريف كرده و سپس فرموده: روزه به چهار نوع واجب، مستحب، حرام و مکروه كه به معنى اقل ثواباً است، تقسيم مى‌شود. ايشان، سپس روزه‌هاى واجب را برشمرده كه عبارتند از: روزه ماه رمضان ، روزه قضا، روزه كفاره، روزه عوض از قربانی در حج، روزه نذر و قسم و عهد، روزه اجاره و مانند آن، روزه روز سوم از ايام اعتكاف و روزه قضاى پدر و مادر. مرحوم سبزوارى مى‌فرمايد: اين حصر; يعنى حصر روزه‌هاى واجب در هشت مورد، حصرى شرعى است. نيت، ديگر بحث كتاب صوم است كه گفته‌اند: نيت روزه با قصد قربت و اخلاص واجب است. چيزهايى كه در هنگام روزه واجب است از آنها امساک شود، مفطرات روزه ، مکروهات روزه ، كفاره روزه و چندين بحث اساسى در باب صوم، در فصول اين باب آمده است.

۴.۱۰.۲ - كتاب الاعتكاف

كتاب اعتكاف در دو فصل مورد بررسى است كه ابتدا شرايط اعتكاف، سپس احكام آن بررسى شده است. ماندن در مسجد ، شرط اول اعتکاف است كه توضيحاتى مفصل از سوى شارح در ذيل بحث آمده است. ايشان ابتدا به ماده عكوف پرداخته، سپس ادله اربعه را دالّ بر رجحان اعتكاف دانسته است، چنان‌كه قرآن در آيه ۱۲۵ سوره بقره مى‌فرمايد:« طهرا بيتي للطائفين و العاكفين و الركع السجود» و عقل ، ماندن در خانه محبوب را آروزى هر حبيبى مى‌داند تا از افاضه‌هاى وى مستفيض شود. ایمان ، صوم، عقل، كمتر از سه روز نبودن، نيت قربت، در مسجد جامع بودن و اذن مولا نسبت به مملوك خود شرايط اعتكاف هستند. شارح، چهل و سه مسئله را در ذيل شرايط اعتكاف بيان نموده‌اند، سپس اقدام به بيان احكام اعتكاف كرده‌اند و پنج چيز را به عنوان محرمات اعتكاف شمرده‌اند، آن‌گاه ده مسئله را مطرح نموده‌اند. عدم فرق بين روز شب در حرام بودن محرمات، مباح بودن انجام امور مباح براى معتكف، فاسد شدن اعتكاف با يكى از مفسدات، عدم وجوب قضاى اعتكاف، فاسد نمودن اعتكاف با جماع و فاسد شدن اعتكاف با مفسدات روزه، از جمله مسائل اين بخش است.

۴.۱۱ - جلد یازدهم

۴.۱۱.۱ - كتاب الزكاة

مؤلف، مباحث زكات را در يك مقدمه و دوازده فصل بررسى كرده است. ايشان در مقدمه خود زکات را قرين نماز بر طبق آنچه در قرآن آمده مى‌داند و آيه‌هاى ۴۳ بقره و ۳۱ سوره مریم را شاهد اين مدعا آورده است. شرايط شش‌گانه وجوب زكات عبارتند از: بلوغ ، عقل، حریت ، مالکیت ، تمكن از تصرف در مال خويش و رسيدن مال به حدّ نصاب .
اجناسى كه زكات بدانها تعلق مى‌گيرد، زكات انعام ثلاثه ، زكات طلا و نقره ، زكات غلات اربعه ، چيزهايى كه دادن زكاتشان مستحب است، اصناف مستحقين زكات، اوصاف مستحقين زكات، عبادت بودن زكات و مباحثى پيرامون زكات فطره، فصولى هستند كه در كتاب زكات تبيين گرديده‌اند.

۴.۱۱.۲ - كتاب الخمس

كتاب خمس بعد از كتاب زكات بيان گرديده و در چهار بخش مى‌باشد: ابتدا به توضيح چيزهايى كه خمس دارند پرداخته، سپس در تقسيم خمس مسائلى مطرح گرديده و در ادامه خاتمه‌اى براى آن تنظيم شده و نهايتاً در مورد انفال نيز بحثى مطرح شده است.

۴.۱۲ - جلد دوازدهم تا پانزدهم

۴.۱۲.۱ - كتاب الحج

مرحوم سبزوارى، نخست در تعريف حج فرموده:« هو القصد و السعي إلى شي‌ء غلب في اصطلاح الكتاب و السنة و المسلمين على القصد إلى بيت الله تعالى لإتيان أعمال خاصّة في أوقات مخصوصة»، سپس به بررسى مطالبى از قبيل از اركان دين بودن حج، شرايط وجوب حج، نیابت در حج، وصيت به حج، حج مستحبى، اقسام عمره ، اقسام حج، اجمالى از اعمال حج تمتع ، احکام مواقیت ، احكام احرام ، طواف ، سعی ، تقصیر ... پرداخته است.

۴.۱۲.۲ - كتاب الجهاد

شارح، در آغاز كتاب جهاد آيه ۱۱۱ سوره توبه را بازگو نموده كه مى‌فرمايد:« إنّ الله اشترى من المؤمنين أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنّة يقاتلون في سبيل الله فيقتلون و يقتلون... و ذلك هو الفوز العظيم»، بعد حديثى از رسول اکرم صلی الله علیه و آله با اين مضمون:« للجنة باب يقال له باب المجاهدين يمضون إليه فإذا هو مفتوح و هم متقلدون بسيوفهم و الجمع في الموقف و الملائكة...» را ذكر كرده است. در فصل اول جهاد در مقابل كفار براى دعوتشان به اسلام براى هر مكلف آزاد مرد و غير معذور واجب کفایی دانسته شده است. شارح ادله اربعه را دال بر وجوب جهاد مى‌داند كه اشاره به چند آيه و روايت نيز نموده است. هجرت از بلاد شرك، جهاد دفاعی ، استحباب آمادگى براى مقابله با هجوم دشمنان و گروه‌هاى سه‌گانه‌اى كه جهاد با آنها واجب است; يعنى اهل حرب ، اهل کتابی كه شرايط ذمّه را مراعات نكنند و ياغيان از مسلمين كه بر امام عليه السلام خروج كرده باشند، چگونگى قتال با آنها و... مطالب عنوان شده در كتاب جهاد مى‌باشند.

۴.۱۲.۳ - كتاب الأمر بالمعروف و النهى عن المنكر

ترغيب‌هاى گوناگونى از كتاب و سنت راجع به اين دو فريضه صورت گرفته است. آيه ۱۱۰ آل عمران و آيه ۴۱سوره حج گواه اين مدعا مى‌باشد. وجوب امر به معروف و نهی از منکر ، امر به معروف نسبت به مستحبات و نهى از منكر نسبت به مكروهات و اعظم مراتب امر به معروف و نهى از منكر و... مواردى هستند كه در اين قسمت كتاب مورد بررسى واقع شده‌اند.

۴.۱۲.۴ - جهاد النفس

جهاد النفس هم آخرين بخش اين كتاب است كه حاوى يازده مسئله مى‌باشد.

۴.۱۳ - جلد شانزدهم تا هجدهم

۴.۱۳.۱ - كتاب المكاسب و المتاجر

مرحوم سبزوارى در مورد كسب مى‌گويد: كسب به معنى مطلق طلب روزی است اما تجارت اخص از آن مى‌باشد و هر دو مشتمل بر جميع معاملات هستند، بلكه مورد استعمالات كسب دلالت مى‌كند بر استعمالش در اعم از طلب رزق .

۴.۱۳.۲ - كتاب البيع

مسئله اول بيع، راجع به عقد بیع است. كتاب‌هايى مانند شفعه ، صلح ، جعاله ، عاریه ، ودیعه .

۴.۱۴ - جلد نوزدهم

اجاره ، مضاربه .

۴.۱۵ - جلد بیستم

شرکت ، مزارعه ، مساقات ، ضمان ، حواله ، کفالت .

۴.۱۶ - جلد بیست و یکم

دین و قرض ، رهن ، حجر ، وکالت ، اقرار ، هبه ، سبق و رمایه ، غصب .

۴.۱۷ - جلد بیست و دوم

وقف و اخوات آن، وصیت ، نذر و قسم، کفارات .

۴.۱۸ - جلد بیست و سوم

صید و ذباحه ، اطعمه و اشربه ، احیاء موات و لقطه ، يكى پس از ديگرى در چندين جلد از« مهذب الأحكام» بيان شده‌اند.

۴.۱۹ - جلد بیست و چهارم و بیست وپنجم

كتاب نکاح هم از جمله ابواب مفصل فقهى است كه در كتاب مهذّب الأحكام، در دو جلد بحث شده است. با وجود آنكه صاحب عروة، كل مباحث نكاح را در دوازده فصل بحث نموده، مرحوم سبزوارى بيش از دو برابر اين مقدار به آن اختصاص داده است كه حاكى از ايراد مباحث عميق‌تر و دامنه‌دارتر در اين موضوع مى‌باشد. ايشان قبل از شرح جملات مرحوم سيد يزدى( ره) مى‌فرمايد: نكاح، يكى از غرائزى است كه خداوند براى ابقاى نوع قرار داده بلكه از اهم آنها مى‌باشد. اولين مسئله‌اى كه در باب نكاح مطرح شده، کراهت عزوبت است كه بنا به حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله، بدترين مردگان مجرّدها شمرده شده‌اند. شارح در ذيل اين جمله اشاره مى‌كند به مدح حضرت یحیی علیه السلام در قرآن آيه ۳۹ سوره آل عمران و مى‌گويد: اين مدح عزوبت ، مربوط به آيين خود آنها مى‌باشد; نه اسلام، بلكه مراد از حصور مبالغه در كف نفس در مقابل شهوات است; نه صرف عزب بودن.

۴.۲۰ - جلد بیست وششم

كتاب طلاق و به تبع آن كتاب‌هاى خلع و مبارات ، كتاب ظهار ، كتاب ایلاء ، كتاب لعان و... در جلد بيست و ششم عنوان گرديده‌اند. زوج مطلق( طلاق دهنده)، زوجه مطلقه( زن طلاق داده شده)، صیغه و اشهاد اركان بحث نكاح هستند كه به تفصيل مورد بررسى واقع گرديده‌اند.

۴.۲۱ - جلد بیست و هفتم

۴.۲۱.۱ - کتاب القضاء

بررسى معانى لغوى و اصطلاحى قضاء ، احكام قضاء، شرايط قاضى، آداب قاضی ، آنچه در شنيدن دعوا معتبر است، جواب مدعى عليه، قسم و آنچه بدان تعلق دارد، احكام يد و چندين مسئله ديگر عناوين فصول كتاب قضا مى‌باشند.

۴.۲۲ - جلد بیست وهشتم و بیست ونهم

۴.۲۲.۱ - كتاب قصاص

شارح در آغاز توضيحاتى اجمالى در باره قصاص بيان كرده و به آياتى مانند آيه ۱۷۹ بقره استناد جسته است.

۴.۲۲.۲ - كتاب الديات

ماتن و شارح هر دو در ابتداى كتاب الديات بحثى لغوى راجع به كلمه دیه و ديات نموده، بعد به تعريف آن پرداخته‌اند و سپس مسائل پيرامونش را در دوازده فصل مورد بررسى قرار داده‌اند.

۴.۲۳ - جلد سی ام

كتاب مواریث هم به عنوان آخرين كتاب مهذب الأحكام از ده فصل تشكيل يافته است كه به قول سيد يزدى از مواريث تعبير به فرائض هم شده و در تمام شرايع آسمانى مورد بحث بوده و تكليفش در طبقات مختلف روشن شده است.

۵ - پانویس

---