تشهدتشهّد از اجزاء و واجبات نماز که بعد از دو سجده رکعت دوم و دو سجده رکعت سوم نماز سه رکعتی و دو سجده رکعت چهارم خوانده می شود. از آن در باب صلات سخن رفته است. ۱ - مفاد تشهدمفاد تشهّد عبارت است از شهادت به یگانگى خداوند و نفى شریک براى او، شهادت به مقام عبودیت و رسالت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و درود و صلوات بر آن حضرت و خاندان پاک او. به باور امام خمینی عبد سالک پس از برخاستن از دو سجده، در تشهد به وحدانیت و یگانگی پروردگار متعال شهادت می‌دهد و هر نوع شریک را از خداوند واحد قهار نفی می‌کند. امام خمینی حقیقت تشهد را خروج از فنا به بقا و از وحدت به کثرت و رسیدن به توحید حقیقی و شهادت به وحدانیت حق‌تعالی می‌داند. ازاین‌رو حقیقت تشهد عبارت است از ثنای خداوند متعال و ستایش او در مقام ربوبیت و گواهی به عبودیت و رسالت حضرت محمد است. شهادت به نبوت در حقیقت طلب دستگیری نبی خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ولی مطلق در این معراج سلوکی است. امام خمینی در بیان آداب تشهد معتقد است مواظبت حالات قلب و جاری ساختن و ساری نمودن بندگی در مغز و جمیع جوارح و اعضاء و دوری از لقلقه بی‌مغز در زبان است، یعنی جمیع قوای بدنی و ظاهری با قوای باطنی و ملکوتی همراه شوند و قیام به عبودیت بندگی نمایند، لذا در اول امر قلب متذکر به ذکر لسان است و در آخر امر، زبان و سایر جوارح ترجمان قلب‌اند. ایشان معتقد است شهادت در آغاز نماز در اذان و اقامه با شهادت در تشهد متفاوت است، زیرا شهادت در آغاز، شهادت پس از سلوک و شهادت تعبدی و تعقلی است، اما شهادت در تشهد پس از سلوک و پس از رجوع و از روی تحقق به مقام توحید و تمکن است و ادعای رجوع به کثرت، بدون محجوب ماندن از وحدت است. [۹]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۳۲۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
به اعتقاد امام خمینی، درود و صلواتی که در تشهد نماز بر حضرت محمد و خاندان عصمت و طهارت فرستاده می‌شود، به دستور و فرمان الهی تشریع و جعل شده است و در حقیقت خود، به پیوند و رابطه عمیق میان نماز شهادت به وحدانیت و یکتایی خداوند با مسئله ولایت است.بنابر نظر امام خمینی تعبیر به عبد در آیه شریفه: (سُبْحَانَ الَّذِی اَسْرَی بِعَبْدِهِ) ممکن است برای آن باشد که عروج به معراج قرب و افق قدس و محفل انس، با قدم عبودیت ممکن است چنان‌که در تشهد، شهادت به رسالت، بعد از شهادت به عبودیت، نشان‌دهنده این است که عبودیت، مرقات و نردبان رسالت است. ۲ - جایگاه تشهدتشهّد در نمازهاى دو رکعتى بعد از سجده دوم از رکعت دوم، در نماز سه رکعتى بعد از سجده دوم از رکعت دوم و سوم و در نمازهاى چهار رکعتى بعد از سجده دوم از رکعت دوم و چهارم و در نماز یک رکعتى وتر بعد از سجده دوم از رکعت اوّل انجام مى‌شود. ۳ - حکم تشهدتشهّد در نماز دو رکعتى یک بار و در نمازهاى سه رکعتى و چهار رکعتى دو بار واجب است خوانده شود؛ لیکن رکن نیست؛ ازاین‌رو، ترک سهوی آن موجب بطلان نماز نمى‌شود؛ لیکن در این صورت اگر پیش از رکوع رکعت سوم متذکر آن شود باید بنشیند و تشهّد را بخواند و چنانچه بعد از رکوع یادآور شود بعد از فراغ از نماز بنابر مشهور باید قضاى آن را به اضافه دو سجده سهو به جا آورد. در ترک سهوى تشهّد آخر، چنانچه پیش از اتمام سلام یا پس از آن لیکن قبل از انجام دادن منافیات نماز متذکر شود باید آن را تدارک کند، سپس سلام را بگوید و دو سجده سهو به‌جا آورد و اگر بعد از انجام دادن منافیات یادآور شود، در صحت نماز و وجوب قضاى تشهّد یا بطلان نماز و اعاده آن، اختلاف است. ۴ - واجبات تشهدنشستن به مقدار تشهّدو شهادت به توحید و رسالت و صلوات بر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و آل او، ترتیب بین اجزاى واجب آن (ابتدا توحید، سپس رسالت، پس از آن صلوات ) در تشهّد واجب است. ۵ - ذکر تشهّدذکر تشهد عبارت است از:(أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد) به اتّفاق همه فقها و نیز گفتن آن به صورت بالا با حذف (وحده لا شریک له) و (عبده) بنابر قول مشهور کفایت مى‌کند. واجب است تشهّد به زبان عربی ادا شود. در صورت عدم امکان آن و تنگی وقت- بنابر تصریح جمعى- ترجمه آن کفایت مى‌کند. ۶ - آداب تشهدنشستن به حالت تورک براى تشهد مرد و تربع- نهادن باسن بر زمین و بلند کردن ران و ساق پا- براى زن [۳۰]
مصباح الفقیه (ق)، (صلاة) ص۵۲۷
، افزودن (بسم اللّه و باللّه) و (الحمد للّه) و ثنا گفتن خداوند و سلام بر انبیا و ملائکه و غیر آن از دعاهایى که از معصومین علیهم السّلام وارد شده، تکرار (الحمد للّه)، دو یا سه مرتبه در پایان تشهّد، گذاردن دستها بر روى رانها، چسباندن انگشتان دست به یکدیگر و نگاه کردن به دامان خود در حال تشهّد مستحب است.نشستن به حالت اقعاء در حال تشهّد کراهت دارد. ۷ - احکام تشهد از دیدگاه فقهی امام خمینیتشهد در نماز دو رکعتی، یک‌مرتبه - بعد از سر برداشتن از سجده آخر – واجب است و در نماز سه رکعتی و چهار رکعتی دومرتبه: مرتبه اول بعد از سر برداشتن از سجده آخر رکعت دوم و مرتبه دوم بعد از سر برداشتن از سجده آخر رکعت آخر. ۷.۱ - تشهد واجب غیر رکنیتشهد واجب است، ولی رکن نیست و به‌واسطه ترک آن تا رکوع (رکعت بعد) که از روی عمد باشد - نه سهو - نماز باطل می‌شود؛ اگرچه قضای تشهد (در ترک سهوی) واجب است، همان‌طور که در بحث خلل (نواقص نماز) خواهد آمد. ۷.۲ - مقدار واجب تشهدو آنچه در تشهد، واجب است آن است که بگوید: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» و گفتن «الْحَمْدُ للَّه» یا «بِسْمِ اللَّهِ و بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّه وَ خَیْرُ الْاَسْماءِ للَّه یا الْاسْماءُ الْحُسْنی کُلُّها للَّه» در اول تشهد و گفتن «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فِی امَّتِهِ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» بعد از صلوات بر پیغمبر و آل او مستحب است، ولی در تشهد دوم، احتیاط (واجب) آن است که آن را (و تقبّل شفاعته...) به‌قصد خصوصیت و وظیفه (استحبابی) نگوید. و باید تشهد را به لفظ صحیح که با زبان عرب موافق است بخواند و کسی که از لفظ صحیح ناتوان باشد یادگرفتن آن بر او واجب است. و «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ» از دنباله‌های تشهد است که با آن، کارهای منافی نماز، جایز نمی‌شود و ترک آن - نه عمداً و نه سهواً - نماز را باطل نمی‌کند، لکن احتیاط (مستحب) آن است که آن را ترک نکند. ۷.۳ - کیفیت نشستن در حال تشهددر حال تشهد، نشستن با طمانینه - به هر نحوی که باشد - واجب است. و در حال تشهد اقعاء مکروه است، و آن عبارت از این است که سینه (پنجه) پاها را به زمین گذارد و روی پاشنه‌ها بنشیند (نشیمنگاه خود را بر روی پاشنه‌ها قرار دهد) و احتیاط (مستحب) ترک آن است. و در حال تشهد، تورک (روی ران طرف چپ قرارگرفتن و روی قدم راست را روی کف قدم چپ نهادن) مستحب است، چنان که تورک در بین دو سجده و بعد از آن‌ها مستحب است، همچنان که (در مبحث سجده) گذشت. ۷.۴ - فراموشی تشهد۱- از اجزای فراموش‌شده نماز به‌غیراز سجده و تشهد قضا نمی‌شود، که قضای تشهد (هم) بنابر احتیاط، واجب است. بنابراین (در به‌جاآوردن سجده و تشهد) باید - درحالی‌که نیّت هم‌زمان با ابتدای آن‌ها باشد - نیّت کند که آن‌ها قضای آنچه فراموش شده است می‌باشند و باید بر آنچه که در حال نماز در آن‌ها واجب بود محافظت نماید، زیرا آن‌ها (سجده، تشهد) در شرایط و مبطلات، مانند خود نماز می‌باشند، بلکه احتیاط (واجب) آن است که بین آن‌ها و نماز، چیزی که منافات با نماز دارد، فاصله نیندازد، که اگر چنین چیزی فاصله بیفتد باید آن‌ها را با شرایط، انجام داده و بنابر احتیاط (مستحب) نماز را اعاده نماید، خصوصاً اگر عمداً آن‌ها را ترک کرده (و بین آن‌ها و نماز فاصله‌انداخته) باشد اگرچه بنابر اقوی اعاده نماز واجب نیست. و اقوی آن است که قضای اجزای تشهد (درصورتی‌که اجزای آن فراموش شود) واجب نیست حتی صلوات بر پیامبر و آل او (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). [۴۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۱، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۱.
۲- در نماز مستحبی، قضای سجده فراموش شده و تشهد فراموش شده واجب نیست. [۴۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۱۸، کتاب الصلاة، القول فی الشکوک التی لااعتبار بها، مسالة۴، و منها الشک فی رکعات النافلة.
۳- و کسی که یک سجده یا تمام تشهد و یا بعض آن را فراموش کند و قبل از رسیدن به حد رکوع (در غیر رکعت آخر) و یا قبل از سلام درصورتی‌که آن جزء فراموش شده، سجده آخر یا تشهد آخر باشد یادش بیاید، باید آن جزء فراموش شده را به جا آورد و آنچه را که می‌بایست پس از جزء فراموش شده انجام شود با ترتیب اعاده نماید. و اگر یک سجده یا تشهد رکعت آخر را فراموش کند و بعد از سلام یادش بیاید، چنانچه چیزی که نماز را چه عمداً و چه سهواً باطل می‌کند مانند حدث از او سر زده باشد، دیگر محل جبران آن گذشته است و فقط باید آن جزء فراموش شده را قضا نماید و دو سجده سهو انجام دهد. و اگر قبل از آنکه چنین چیزی از او سر بزند یادش بیاید، درصورتی‌که سجده را فراموش کرده باشد، احتیاط (مستحب) آن است که سجده را بدون آنکه ادا و قضای آن را تعیین نماید به جا آورد، سپس احتیاطاً تشهد و سلام را بگوید و پس از آن، احتیاطاً دو سجده سهو به جا آورد. و درصورتی‌که تشهد را فراموش کرده باشد، باید به همین صورت (بدون تعیین ادا و قضا) آن را به جا آورد، سپس سلام و دو سجده سهو را احتیاطاً به جا آورد، اگرچه اقوی آن است که در این دو مورد بعد از گفتن سلام، محل جبران درهرحال گذشته است و فقط قضای جزء فراموش شده و دو سجده سهو بر او واجب است. [۴۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۰۶، کتاب الصلاة، القول فی الخلل الواقع فی الصلاة، مسالة۲.
۴- اگر چند سجده و تشهد را فراموش کند، باید به همان تعداد، آن‌ها را قضا نماید و لازم نیست (موقع قضا) مشخص کند (که مثلاً کدام سجده است) و همچنین ملاحظه ترتیب شرط نیست. البته اگر سجده و تشهد را با هم فراموش کند، احتیاط (واجب) آن است که هر یک از آن‌ها که قبلاً فوت شده، قضای آن را مقدّم بدارد و اگر نداند که کدام یک از این‌ها جلوتر بوده است، باید احتیاطاً تکرار کند، پس قضای آن را که قبل از دیگری انجام داده، بعد از آن هم می‌آورد (تا در قضای آن‌ها ترتیب برقرار گردد). [۴۴]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۲، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۲.
۵- در تشهّدی که قضا می‌کند سلام، واجب نیست. [۴۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۲، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۳.
البته اگر تشهد فراموش شده، تشهد رکعت آخر باشد، احتیاط (مستحب) آن است که، فقط به‌قصد قربت مطلق بدون آنکه نیّت ادا و قضا نماید به جا آورده شود و بعد از آن، سلام را بگوید، چنان که احتیاط آن است که دو سجده سهو را به جا آورد. [۴۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۲، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۳.
۶- اگر (در نماز) اعتقاد پیدا کند که سجده یا تشهد را فراموش کرده و محل جبران آن‌ها (هم) گذشته باشد، سپس بعد از فارغ شدن از نماز، اعتقادش به شک تبدیل شود، احتیاط (مستحب) آن است که قضای آن لازم باشد اگرچه اقوی آن است که واجب نیست. [۴۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۲، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۴.
۷- اگر قضای سجده یا تشهد را فراموش کند و بعد از آنکه به نماز دیگری وارد شد، یادش بیاید؛ درصورتی‌که این نماز، مستحبی باشد، باید آن را قطع نماید و اما اگر نماز واجب باشد، قطع آن اشکال دارد، خصوصاً اگر آنچه فراموش شده، تشهد باشد. [۴۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۳، کتاب الصلاة، القول فی الاجزاء المنسیة، مسالة۶.
۸ - پانویس۹ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۴۹۴. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |