تذهیب قرآنهنر آراستن قرآن با نقش و نگارهایی از آب طلا و رنگهای دیگر را تذهیب قرآن می‌گویند. فهرست مندرجات۲ - تهذیب در اصطلاح ۳ - تهذیب در لغت عرب ۴ - گونه زرین و رنگارنگ تذهیب ۵ - اختصاص تذهیب به طلاکاری ۶ - منشأ هنر تذهیب ۶.۱ - تأثیر عقاید اسلامی بر تذهیب ۶.۲ - منشأ هنر اسلامی ۷ - آموزگار هنر تذهیب ۸ - سیر تطوّر تاریخی تذهیب قرآن ۸.۱ - اولین تذهیب کار ۸.۲ - اولین استفاده از رنگ قرمز در قرآن ۸.۳ - تذهیب ابتدایی قرآن ۸.۴ - تذهیب قرآ در قرن دوم هجری ۸.۵ - تذهیب کاران قرون اولیه اسلامی ۹ - قرآنهای منسوب به ائمه ۹.۱ - آثار تذهیبی قرون سه و چهار ۹.۲ - تذهیبهای قرون پنجم و ششم ۹.۲.۱ - مذهبان مشهور دوره سلجوقیان ۹.۳ - تذهیب در قرون هفتم و هشتم ۹.۴ - تذهیب به شیوه مملوکی ۹.۵ - تذهیبهای دوره تیموریان ۹.۶ - تذهیب در قرن دهم ۹.۷ - تذهیب در قرن دوازدهم ۹.۸ - تذهیب در عصر حاضر ۱۰ - رنگمایه‌های تذهیب ۱۱ - تذهیب به عنوان هنری قدسی ۱۲ - حکم فقهی تذهیب قرآن ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - تذهیب در لغتتذهیب از ماده «ذـ هـ ـ ب» (طلا) و به معنای زر‌اندود کردن و طلاکاری است. [۱]
فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۰۵۸، «تذهیب».
۲ - تهذیب در اصطلاحدر اصطلاح، هنر تزیین اوراق کتب، قرآن و مرقّعات (نامه‌ها) را با استفاده از طلا و رنگهای گوناگون تذهیب می‌گویند. [۲]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۲۶.
۳ - تهذیب در لغت عربدر عربی «تذهیب» و «اذهاب» دو مصدر و به یک معناست. جسمی را که زر‌اندود شده است «مُذَهَّب» یا «مُذْهَب» و به تذهیب کار «مُذَهِّب» یا «مُذْهِب»گویند. ۴ - گونه زرین و رنگارنگ تذهیببرخی گونه زرّین این هنر را «تذهیب» و گونه رنگارنگ آن را «ترصیع» نامیده‌اند؛ اما چون رنگمایه اصلی این هنر، رنگ طلایی است، معمولا آن را «تذهیب» می‌خوانند. [۵]
میراث جاویدان، ش ۲، ص۱۲۷.
۵ - اختصاص تذهیب به طلاکاریاز نظر برخی نویسندگان، عنوان تذهیب تنها به فن رنگ‌آمیزی با طلا اختصاص ندارد و در عصر حاضر به هنر زرکوبی روی جلد کتابها، با حروف بزرگ طلایی نیز اطلاق می‌شود. [۶]
العثمانیون و فن‌التذهیب.
۶ - منشأ هنر تذهیبهنر تذهیب قبل از اسلام نیز در جوامع پیرامون جزیرة‌العرب وجود داشته است؛ به عنوان نمونه نوعی کتیبه نگاری رومی به نام «تابولاآناتا»، در تزیین کتب مصری رواج داشته است. [۷]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۲۵ـ۴۲۶.
در ایران نیز این هنر در میان مانویان، به طور چشمگیری رواج داشته و در حقیقت صحنه‌ای از نمایش آزاد کردن و ظهور نور و روشنایی به شمار می‌رفته است. [۸]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۰۵ـ۱۰۶.
گویند: «مانی»، خود کتابش «ارژنگ» را با نقوش و تصاویر زیبا می‌آراست. [۹]
هنر مانوی و زردشتی، ص۳۰.
گزارش تاریخی بیان می‌کند که در قرن چهارم هجری (حدود ۳۱۱هـ.ق.) وقتی شماری از آثار مکتوب مانویان را سوزاندند، طلا و نقره موجود در آنها ذوب و جاری شد. [۱۰]
المنتظم ج۱۳، ص۲۲۰.
مردم عراق که بر اثر همجواری با ایران و گروههای مذهبی مانند مانویان با هنر تذهیب آشنا بودند، در انتقال این هنر به جامعه اسلامی نقش مهمی داشتند. [۱۱]
الحیوان ج۱، ص۵۵.
[۱۲]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۲۶.
۶.۱ - تأثیر عقاید اسلامی بر تذهیبتعالیم و عقاید اسلامی بر همه شئون و صور هنری رایج در تمدن اسلامی اثر گذاشته است و همه آثار هنری، در تمدن اسلامی به نحوی مُهر اسلام خورده‌اند. [۱۳]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۳۱.
هنر اسلامی نیز همتای هر هنر دیگری، هنرهای گذشته چون هنرهای ساسانی و بیزانسی را ماده خویش قرار داده است. [۱۴]
هنر و معنویت اسلامی، ص۱۰.
در این میان در هنر اسلامی، بیشتر آن بخش از هنرهای پیشین ماده قرار گرفته که جنبه تجریدی و سمبلیک داشته است؛ نظیر نقوش هندسی و اسلیمی در تذهیب، که ماده آنها از حجاریهای دوران ساسانی است. [۱۵]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۳۸ـ۱۳۹.
۶.۲ - منشأ هنر اسلامینقوش اسلیمی، خطایی و هندسی در تذهیب، فضایی را محاکات می‌کنند که نه فضای طبیعی یونانی است و نه فضای بصری جدید، به ویژه آنکه خطوط اسلامی و قرآنی نیز به آن افزوده می‌شود و حالتی روحانی به آن می‌دهد. [۱۶]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۱۸.
از این رو برخی سنت گرایان، هنر اسلامی را نشئت گرفته از دو سرچشمه قرآن و حقیقت معنوی ذات نبوی [۱۷]
هنر و معنویت اسلامی، ص۱۰ـ۱۳.
یا بازگشت کننده به سه راز وحی و ظهور (تجلّی نامتناهی در متناهی) و رجعت به مبدأ دانسته‌اند. [۱۸]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۴، ۱۱۷.
امّا بسیاری دیگر بر این باورند که هنر اسلامی از قرآن کریم یا احادیث نبوی سرچشمه نگرفته است و ظاهراً پایه دینی ندارد، در حالی که عمیقاً صبغه اسلامی به خود گرفته است. [۱۹]
هنر اسلامی، بورکهارت، ص۲۲.
[۲۰]
تجلیات حکمت معنوی، ص۹۱.
تذهیب قرآن کوششی برای تزیین آن بود، از این‌رو باید صورتی از هنرهای نگارشی تکوین می‌یافت که همچون خط، زیبایی و روحانیت قرآن را هرچه بیشتر نمایش می‌داد. از ممیزات اصلی چنین هنری دوری از طبیعت بود. بدین ترتیب تذهیبْ‌کاران در تمدن اسلامی شیوه‌ای خاص را برای زینت قرآن برگزیدند و آن خصوصیتِ تنزیهی هنری بود که در قرآن به کار می‌رفت. [۲۱]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۸۲ـ۱۸۳.
۷ - آموزگار هنر تذهیبنکته قابل تأمّل در باب تذهیب این است که هنرمندان تذهیبْ‌کار نیز، همچون خطاطان، آموزگار این هنر را امیرمؤمنان، امام علی(علیه السلام) می‌دانند. [۲۲]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۸۳، ۱۸۸.
۸ - سیر تطوّر تاریخی تذهیب قرآنتذهیب از فنونی است که در دوره اسلامی در کنار فن کتابت و خوشنویسی به رشد و شکوفایی رسید، هرچند بر اثر هراس از ورود هر چیز زایدی به متن قرآن و نیز از آنجا که متن قرآن مستقیماً آن را طلب نمی‌کرد، رشدی محدودتر از هنر خط و خوشنویسی داشت. [۲۳]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۱.
ظهور پدیده تذهیب در مصاحف در مراحل اولیه اسلامی با عکس العمل منفی عالمان دینی مواجه شد [۲۴]
صبح الاعشی ج۲، ص۴۴۲.
امّا حمایت خلفا ازاین هنر، باعث شد تا به مرور جای خود را در فرهنگ و تمدن اسلامی باز کند. [۲۵]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۲۵.
۸.۱ - اولین تذهیب کاربه نقل ابن ندیم، خالد بن ابی الهیاج، اولین خوشنویسی بود که سوره شمس را تا آخر قرآن با حروفی به رنگ طلا بر دیوار جنوبی مسجد النبی نوشت. [۲۶]
الفهرست، ص۹.
۸.۲ - اولین استفاده از رنگ قرمز در قرآننخستین مورد استفاده از رنگ قرمز در مصاحف به دوره ابوالاسود دوئلی، (قرن‌اول هجری) باز می‌گردد. هرچند استفاده از نقطه‌های قرمز رنگ در آن زمان تنها برای اعراب گذاری متن صورت می‌گرفت و نه تزیین قرآن [۲۷]
المقنع، ص۱۲۶.
امّا زمینه‌ای برای استفاده از رنگها و علایم دیگر برای تزیین قرآن بود. می‌توان گفت که قرآن خود دارای مجالهایی است که تحریک کننده مذهِّب بوده است؛ سرلوحه سوره و فاصله میان آیات شاخص‌ترین این امکانات است. علایم نشان دهنده هر ۵ آیه (تخمیس) یا ۱۰ آیه (تعشیر)، محل سجده و نیز افتتاح نخستین سوره و افتتاح کل کتاب، مجالهایی دیگر برای هنرنمایی هنرمندان مذهِّب بوده است. [۲۸]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۱ـ۷۲.
متأسفانه به سبب از بین رفتن بسیاری از آثار مکتوب قرن یکم تا سوم هجری اطلاعات کافی درباره پیدایش و تطوّر هنر تذهیب در اختیار ما نیست. [۲۹]
هنر اسلامی رایس، ص۷.
۸.۳ - تذهیب ابتدایی قرآنتذهیبکاران نخستین با استفاده از نوارهایی که معمولا دربرگیرنده نقوش درهم پیچیده یا هندسی ریز است فاصله میان دو سوره را تزیین می‌کردند. بعضی از شکلها ارتباط خاصی با معماری به ویژه ردیفهای طاق‌نما (ایوان‌کوچک یا نمایی کم عمق از طاق که روی دیوار ساخته و تزیین می‌شود.) [۳۰]
فرهنگ بزرگ سخن ج۵، ص۴۸۴۷.
دارد و از نقوش گیاهی خبری نیست. در طی قرن دوم هجری نوارهای تزیینی پیچیده‌تر شده و عنوان سوره به صورت زرین در میان نوار نوشته می‌شد. گاهی نیز سر سوره در داخل نقوش گیاهی دیده می‌شود.
۸.۴ - تذهیب قرآ در قرن دوم هجریرنگآمیزی قرآنهای این دوره به دو شیوه صورت گرفته است: در شیوه نخست از رنگهای اُخراییِ زرد، سبز تیره و سرخ بهره برده‌اند و در شیوه دیگر از رنگهای طلایی، آبی همراه با سرخ، سرمه‌ای و قهوه‌ای استفاده شده است. [۳۱]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۰ ـ ۴۳۱.
۸.۵ - تذهیب کاران قرون اولیه اسلامیاز تذهیب کاران قرون اولیه اسلامی می‌توان ابراهیم صغیر، یقطینی، ابوموسی بن عمار، ابن سقطی و ابوعبدالله خزیمی را نام برد. [۳۲]
الفهرست، ص۱۲.
[۳۳]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۱.
۹ - قرآنهای منسوب به ائمهقرآنهایی منسوب به ائمه اطهار(علیهم السلام) موجود است که در بعضی از آنها تذهیب به کار رفته است؛ ولی با توجه به شواهد و بررسیها به نظر می‌رسد این مصاحف در قرون بعدی (قرن سوم هجری به بعد) نوشته و تذهیب شده‌اند. [۳۴]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۳۲ ـ ۳۹.
۹.۱ - آثار تذهیبی قرون سه و چهاربیشتر آثار تذهیبی که از قرن سوم و چهارم هجری بر جای مانده‌اند، قرآن است. این قرآنها که از تذهیب پیشرفته‌تری برخوردارند، معمولا دارای دو صفحه عنوان با نقوش هندسی‌اند. سر سوره‌ها به زر تحریردار (خطوط باریکی که در کنار خطوط درشت یا دور نقاشی می‌کشند) و گاهی به شنگرف (ماده‌ای سرخ رنگ) [۳۵]
لغت نامه، ج۱۰، ص۱۴۵۲۷.
آراسته است و در کنار سر سوره یک شکل تزیینی قرار دارد که پیش زمینه‌ای برای ترنج (طرحی مرکب از طرحهای اسلیمی و گل و بوته‌ای) و شمسه (نقش زینتی به شکل خورشید) [۳۶]
فرهنگ بزرگ سخن ج۵، ص۴۵۷۶.
دوران بعدی است. اسامی سوره‌ها نیز به زر تحریردار یا با زنگار و رنگهای ترکیبی تزیین شده است. فاصله آیه‌ها با دایره یا ستاره‌های طلایی و شنگرف و زنگار تذهیب شده‌اند. [۳۷]
هنر سامانی و غزنوی، ص۳۸.
[۳۸]
تاریخ هنرهای ملّی، ج۱، ص۱۵۴.
ولی استفاده از آن در مصاحف تا قرن چهارم هجری به تأخیر افتاد که شاید ناشی از احتیاط مسلمانان در انتخاب کاغذ برای انتقال آیات قرآنی باشد. [۳۹]
هنر سامانی و غزنوی، ص۳۹.
آسانی تذهیب بر روی کاغذ زمینه را برای هنرنمایی مذهّبان فراهم‌تر ساخت. ابوبکر محمد بن حسن نقاش از تذهیب کاران مشهور قرن چهارم است. [۴۰]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۱.
۹.۲ - تذهیبهای قرون پنجم و ششمتلاش هنرمندان دوره‌های نخستین اسلامی در عصر سلجوقیان (قرن پنجم و ششم هجری) به صورت مستقل و پیشرفته ظهور یافت. در این دوره استفاده از کاغذ در نُسَخ قرآن رایج شد و قطع کتابها از مستطیل افقی به مستطیل عمودی تغییر یافت. همچنین خط نَسخ جایگزین خط سنتی کوفی شد. [۴۱]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۴.
[۴۲]
هنر سامانی و غزنوی، ص۳۷ـ۳۹.
مجموع این تحولات رونق هنر تذهیب و تغییراتی در آرایه‌ها و تزیینات را، متناسب با تحولات مذکور موجب شد. مصاحف این دوره با سرلوح (نقش و نگاری که در صفحه اول کتاب ایجاد می‌شود [۴۳]
لغت نامه، ج۹، ص۱۳۶۲۰.
آغاز می‌شود. طراحی سرلوحه‌ها متنوع است و در بعضی موارد تزیینات، زمینه متن را تشکیل می‌دهد و نوشته‌هایی درون شمسه‌ها و اشکال هندسی موجود است. تزیینات از حالت سادگی خارج شده و اسلیمیها (نقشمایه انتزاعی گیاهی و پرپیچ و خم که رنگها و غنچه‌ها را دربرمی‌گیرد.) [۴۴]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۲۹.
و نقوش پر شاخ و برگ بیش از نقوش هندسی اهمیت می‌یابد. «تحریر»، نوآوری هنرمندان تذهیب کار در این دوره است که بعدها ادامه یافت و به کمال رسید. این نقش شامل هاله‌ای است که در واقع دورگیری حروف و علایم با رنگ طلایی یا رنگهای دیگر است. در خارج این هاله، صفحه با نقوش اسلیمی پر شده است، به طوری که متن برجسته‌تر از زمینه تذهیب یافته، جلوه می‌کند. [۴۵]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۲.
به طور کلی تذهیب زیباترین و اصیل‌ترین هنر این عصر در بین النهرین را تشکیل می‌دهد. [۴۶]
هنر اسلامی، رایس، ص۱۲۱.
۹.۲.۱ - مذهبان مشهور دوره سلجوقیانعبدالرحمان بن محمد دامغانی، سعید بن ابراهیم بن صالح، ابن بواب و عثمان بن وراق از مذهِّبان مشهور دوره سلجوقی بوده‌اند. [۴۷]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۲ ـ ۴۳۳.
۹.۳ - تذهیب در قرون هفتم و هشتمپس از حمله مغولان به ایران تا پایان قرن هفتم در کار مذهّبان فترتی پیش آمد؛ ولی از اوایل قرن هشتم، در پی اسلام آوردن حاکمان مغول و تشکیل حکومت ایلخانان صنعت تذهیب دوباره رونق گرفت و به اوج کمال و ترقی رسید. [۴۸]
راهنمای صنایع اسلامی، ص۸۰.
[۴۹]
هنر و معماری اسلامی، ص۳۵ـ۳۷.
به ویژه از دهه دوم قرن هشتم که خواجه رشید الدین، وزیر سلطان اولجایتو، در مؤسسه خیریه خود در حومه تبریز نوشتارخانه‌ای بنیاد کرد، تذهیب آثار مکتوب رواج یافت و مکتب تبریز بنا نهاده شد. [۵۰]
هنر و معماری‌اسلامی، ص۳۷.
[۵۱]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۴.
در آغاز قرن هشتم و با حمایت ایلخانان ۲۴ نسخه عظیم قرآنی پدید آمد که در اندازه، شکل و شکوه‌مندی از همه نمونه‌های شناخته شده قبلی برتر بود. [۵۲]
هنر و معماری اسلامی، ص۳۶.
معروف‌تر از همه دو نسخه از قرآن است که به دستور سلطان اولجایتو نوشته شده است: یکی قرآنِ محفوظ در لایپزیک است که محمد بن ایبک در سال ۷۰۶ قمری در بغداد تذهیب کرده و دیگری قرآنی که در کتابخانه سلطنتی مصر موجود است و به وسیله عبدالله بن محمد همدانی در سال۷۱۳ قمری تذهیب و کتابت شده است. نسخه اخیر چند صفحه کامل تذهیب دارد که در نوع خود شاهکار اشکال تزیینی است. [۵۳]
راهنمای صنایع اسلامی، ص۸۰.
وجود صفحات افتتاحیه از ویژگیهای این دوره است که از خود تذهیب به تنهایی حاصل می‌گردد یا از صفحاتی که در آنها خط نسبت به تذهیب جنبه کمکی دارد. نماد تار عنکبوتی به شکل شعاعها و دوایر هم مرکز به شکل آشکارتری بروز و ظهور یافته است. [۵۴]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۱۵ـ۱۱۶.
و ترکیب رنگ‌آمیزی معمولا طلایی و آبی است. [۵۵]
راهنمای صنایع اسلامی، ص۸۱.
همزمان با حکومت مغولان، در مصر نیز هنر تذهیب تحت حمایت مملوکان رشد یافت و قرآنهای نفیسی در قلمرو حکومت مملوکان نوشته و به تذهیب آراسته شد. [۵۶]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۱۵
[۵۷]
هنر و معماری اسلامی، ص۱۲۱.
ویژگیهای این نسخه‌ها به وضوح نشان‌دهنده اثرپذیری از نسخه‌هایی‌اند که در قلمرو ایلخانان پدید آمدند. به نظر می‌رسد خوشنویسان و مذهّبانی که در مکتب بغداد آموزش دیده بودند، همچون هنرمندان دیگر در آغاز قرن هشتم به قاهره مهاجرت کرده‌اند و تحت حمایت مملوکان به تذهیب و کتابت قرآن پرداخته‌اند. [۵۸]
هنر و معماری اسلامی، ص۱۲۵.
در نمونه‌های مملوکی ترکیب بندی، پیچیده‌تر و اسلیمیها پرتفصیل‌تر است، حاشیه‌ها سرشار از عناصر چینی، مانند گلهای نیلوفر آبی است و رنگ گزینی با رجحان رنگ طلایی و آبی صورت گرفته است. [۵۹]
هنر و معماری اسلامی، ص۱۲۵.
۹.۴ - تذهیب به شیوه مملوکیشیوه مملوکی در مصر و سوریه (شام) تا زمانی که عثمانیان آن ممالک را تصرف کردند (۹۲۳ق.) ادامه یافت [۶۰]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۷۱.
، هرچند از اوایل قرن دهم به تدریج از کیفیت تذهیب در این مناطق کاسته شده بود. [۶۱]
هنر و معماری اسلامی، ص۱۳۱.
امّا در ایران و عراق هنر تذهیب ایرانی که از اواخر قرن هفتم به دست تذهیب کاران ایرانی پدید آمد طی قرن نهم تحت تأثیر تیموریان به تدریج جانشین شیوه مغولی گردید [۶۲]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۷۱.
و بسیاری از عناصر اصلی طرحهای مکتب تبریز، به دست هنرمندان شیراز و هرات تکامل یافت. [۶۳]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۶.
۹.۵ - تذهیبهای دوره تیموریاندوره تیموریان از دوره‌های مهم و پررونق هنر بوده و سلاطین تیموری مشوّق انواع هنر از جمله تذهیب بوده‌اند و حتی شاهزاده بایسنقر (فرزند شاهرخ) خود در خوشنویسی و تذهیب مهارت داشت. [۶۴]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۱۶۱، ۱۶۳،
[۶۵]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۵ـ۴۳۶.
در این دوره نقوش لطیف و ریز نقشِ پیچیده و ظریف جایگزین نقوش درشت نقشِ باشکوه و عظمت شد [۶۶]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۷۱.
و با رواج تزیینات گیاهی به شکل طبیعی و گاهی اشکال پرندگان به اسلوب چینی، فن تذهیب طبیعت گراتر شد. [۶۷]
راهنمای صنایع اسلامی، ص۸۲.
تیموریان از عناصر هندسی کمتر استفاده می‌کردند و برای ترنج سوره هم اهمیتی قائل نبوده، به تدریج آن را حذف کردند. [۶۸]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۸۹.
با وجود این قرآنهای این دوره به ویژه آنها که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا تذهیب شده در شمار زیباترین تذهیبهاست. [۶۹]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۶.
امیر خلیل معروف به میرک نقاش، مولانا یاری شیرازی و ملاحاجی محمد نقاش از جمله مذهّبان بزرگ دوره تیموری بودند. [۷۰]
دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۷۹۸.
۹.۶ - تذهیب در قرن دهمدر آغاز قرن دهم و با ظهور صفویان شیوه جدیدی در تذهیب پدید آمد که به سرعت از مرزهای منطقه‌ای فراتر رفت، چندان که گاه، بدون قرینه نمی‌توان تشخیص داد مصحفی از قرن دهم یا یازدهم، ایرانی است یا هندی یا عثمانی. از ویژگیهای شاخص این دوره تیره شدن ته رنگ آبی و افزایش کاربرد اقسام رنگ سرخ و سایر رنگهایی است که تا آن زمان رنگهای فرعی محسوب می‌شدند؛ امّا آبی و طلا همچنان تفوّق خود را حفظ کردند. گذشته از رنگ، اسلیمی پرکاربردترین نقشمایه بود. [۷۱]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۸۹.
دیگر ویژگی تذهیب این دوره تذهیب معرّق است. در تذهیب معرّق، تذهیب کار، طرحهای اسلیمی، خطایی (طرحی به شکل شاخه درخت یا بوته با گل و برگ و غنچه) [۷۲]
فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۳۹۹، «ختایی».
برگ فرنگی و نقشهای دیگر را به طور منظم بر حاشیه کتاب طرح می‌کند. صحاف با ابزاری خاص، آنها را بریده و بیرون می‌آورد و بر روی کاغذی به رنگ تیره قرار می‌دهد. سپس آن را بریده، در محل نقش حاشیه کتاب می‌چسباند و پس از خشک شدن، دور آن را به آب طلا تحریر کرده، مهر می‌زند و برای زیباسازی طرح میان آنها را با نقوش خاص طلااندازی می‌کنند. این شیوه تذهیب از زمان شاه طهماسب رواج یافت و پس از صفویه رو به زوال نهاد. [۷۳]
هنر، ش ۶، ص۱۳۸.
از جمله بزرگ‌ترین مذهِّبان دوره صفوی می‌توان مولانا محمود، میرک مذهّب و پسرش قوام الدین، مولانا حسن بغدادی و مولانا عبدالله شیرازی را نام برد [۷۴]
دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۷۹۹.
؛ اما تذهیب در مغرب اسلامی (اسپانیا و شمال غرب آفریقا) به دور از تأثیر تحولات قرن دهم در ایران، شیوه مغولی و مملوکی خود را حفظ کرد. [۷۵]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۲۰۴.
۹.۷ - تذهیب در قرن دوازدهماز آغاز قرن دوازدهم تا پایان دوره صفویه و افشاریه به تدریج از زیبایی و ظرافت آثار تذهیب شده کاسته شد [۷۶]
خوشنویسی درخدمت کتابت قرآن، ص۴۳۷.
، به طوری که می‌توان این دوران را دوران افول هنر تذهیب دانست؛ امّا در نیمه نخست قرن سیزدهم در دوره زندیه مکتب شیراز که جانشین مکتب تبریز بود به کمال رسید. ارائه سبکی کاملا متفاوت از مکاتب پیشین در این دوره باعث پدید آمدن آثاری بدیع و ارزنده در تذهیب شد. [۷۷]
میراث جاویدان، س ۲، ش ۲، ص۱۳۰.
در زمان قاجاریه نیز به هنر تذهیب اهمیت زیادی داده شد و هنرمندان با الهام از سبکهای پیشین، خود سبکهای نوینی پدید آوردند [۷۸]
خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن، ص۴۳۷.
؛ اما از اواخر دوره قاجاریه با خالی شدن خزانه دولت و نیز فراوانی نسخه‌های چاپ سنگی و سربی به جای نسخه‌های دستنوشت، هنر تذهیب از رونق افتاد. با این وجود تذهیب به شیوه‌های دیگری ادامه یافت و حتی به طبقه متوسط جامعه راه یافت و به صورت هنری مردمی درآمد. [۷۹]
دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۷۹۹.
۹.۸ - تذهیب در عصر حاضردر عصر حاضر با اختراع دستگاههای چاپ رنگی و امکان دستیابی به طراحی رایانه‌ای قرآنها به شکل چاپی تزیین می‌شوند، هرچند تذهیب به عنوان یک هنر همچنان به حیات خود ادامه داده، هنرمندانی را به سوی خود جلب می‌کند. ۱۰ - رنگمایه‌های تذهیباساسیترین رنگمایه در هنر تذهیب رنگ طلایی یا آب طلا (ماء‌الذهب) است. قلقشندی آب طلا را ترکیبی از گَرد طلا، آب، صمغ و عصاره لیمو می‌داند. [۸۰]
صبح الاعشی ج۲، ص۴۷۷.
کیفیت رنگ طلایی، به میزان نرمیِ گَرد طلا بستگی دارد؛ هرچه گَرد طلا، نرم‌تر و ساییده‌تر باشد، رنگ طلایی راحت‌تر بر کاغذ جاری می‌شود و سطحی براق، باجلا و همگون پدید می‌آورد. دومین رنگی که در هنر تذهیب کاربرد فراوان داشته، به عنوان رنگمایه اصلی این هنر محسوب می‌شود، رنگ آبی است. [۸۱]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۶.
رنگهای دیگری که در تذهیب به کار می‌رفته با توجه به سبک و مکتب تذهیب متفاوت است. این رنگها عبارت‌اند از سرنج، سیلو (سبز حاصل از ترکیب دو رنگ دیگر)، زرنیخ (زرد)، شنگرف، جوهر کرم (قرمز‌دانه)، عصاره ریوند، قهوه‌ای مایل به سرخ که حاصل ترکیب قرمز دانه و عصاره ریوند مخلوط با مشکی است، سنگ لاجورد، آجری، گِل‌ماشی، سفیداب سرخ، مرکب، سبززنگاری، سبز چمنی (اخضر)، حلّ زر، حلّ سیم. [۸۲]
میراث جاویدان، س ۲، ش ۲، ص۱۳۲.
۱۱ - تذهیب به عنوان هنری قدسیبرخی سنت‌گرایان معتقدند یکی از معیارهای اصالت دین، وجود هنر قدسی است که متناسب با چگونگی تجلّی امر قدسی در آن دین به وجود می‌آید و از آنجا که در اسلام، کلمه الهی به صورت کتاب نازل شده، خوشنویسی و تذهیب هنر قدسی است. [۸۳]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۱۳.
[۸۴]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۲.
[۸۵]
هنر ومعنویت اسلامی، ص۲۵ـ۳۳.
از این دیدگاه هریک از نقشها، طرحها، رنگها و حتی ترکیب بین آنها در تذهیب دارای بار معنوی است؛ به عنوان نمونه، نقش ترنج را می‌توان الهام گرفته از شجره طیبه دانست که وقتی در سرلوحه سوره قرار می‌گیرد در پی تصویر کردن ابزار نوشتن وحی یعنی قلم است. نماد دیگری که هم کمال و هم عدم تناهی را بیان می‌کند خورشید است که به صورت شمسه در تذهیب ظهور یافته است. اسلیمی نیز می‌تواند تصویر روشنی از میل و شوق باشد، افزون بر اینکه به سبب پیچیدگی‌اش موجودی پر رمز و راز و فوق مادی است. دایره و مثلث نماد بهشت است و مکمل آنها که نماد دنیاست شکل مربع یا مستطیل است، بنابراین ترکیب مستطیل حاشیه با متن قرآن بر ظرفی مادّی دلالت می‌کند که وحی در آن ریخته شده است. [۸۷]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۳ـ۷۵.
طرحهای هندسی که به نحو بارزی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را نمایش می‌دهند همراه با نقوش اسلیمی که نقش ظاهری گیاهی دارند آن قدر از طبیعت دور می‌شوند که ثبات را در تغییر نشان می‌دهند و فضای معنوی خاصی ابداع می‌کنند که رجوع به عالم توحید دارد. [۸۸]
تجلیات حکمت معنوی، ص۱۳۵.
رنگ نیز در جهت همان اهداف شکل به کار رفته است؛ رنگ طلایی که در تذهیب مهم‌ترین رنگ است رنگ نور و نماد روح و اشراق آگاهی‌بخش الهی است، پس بالذات نماد علم است و بالعرض به معنای تعلیم یا ظهور و با اسم «عالم» و «منوّر» تناسب دارد؛ اما آبی رنگ آسمان است و نمایانگر رحمت نامتناهی خداوند. در نماد بودن برای رحمت نامتناهی دریا نیز تالی آسمان است که رنگ آسمان را گرفته و با هم، همه چیز را فرا می‌گیرند، پس آبی متناسب با اسم «رحمان» و «محیط» است و آبی در کنار طلایی به معنای رحمتی است که میل به ظاهر کردنِ خود دارد. [۸۹]
هنر خط و تذهیب قرآنی، ص۷۶ـ۷۷.
حتی فضای خالی نیز در هنر اسلامی کارکردی معنوی می‌یابد. می‌توان گفت که با توجه به فضای خالی در کنار خوشنویسی و نیز نقشهای اسلیمی و هندسی، نوعی آگاهی نسبت به ارتباط میان فضای خالی و حضور الهی در هنر اسلامی حاصل می‌آید که با نگرش معنوی به فقر انسان نسبت به خدا ارتباطی نزدیک دارد، گذشته از این در نظر مسلمانانی که خداوند را متعالی و غیر مادی می‌دانند، حضور خداوند را در این جهان فقط به مدد فضای خالی می‌توان حس کرد، بنابراین به کارگیری فضای خالی در هنر اسلامی در کنار سمبولیسم هندسی و دیگر اشکال تمثیل‌پردازی انتزاعی به یگانه ابزار نشان دادن وحی از طریق هنر بدل گردید. [۹۰]
هنر و معنویت اسلامی، ص۱۸۲ـ۱۸۳.
۱۲ - حکم فقهی تذهیب قرآنبیشتر فقهای اهل سنت استعمال طلا در مصحف و تذهیب آن را با استناد به روایات و برخی ادله دیگر، به طور مطلق منع کرده‌اند. از این دسته گروهی قائل به حرمت شده و گروهی آن را مکروه دانسته‌اند؛ اما بعضی تذهیب در مصحف زنان را به دلیل جواز استعمال طلا برای زنان جایز دانسته‌اند. از سوی دیگر عده‌ای نیز با استناد به پاره‌ای روایات و‌ادلّه، به جواز تذهیب به طور مطلق فتوا داده‌اند و حتی غزالی کتابت قرآن با طلا را امری نیکو و مستحسن شمرده‌است. [۹۱]
المتحف فی احکام المصحف ج۱، ص۲۵۶ـ۲۷۰.
[۹۲]
فیض الرحمن، ص۴۳۶ـ۴۳۷.
از شیعه دو روایت در مورد تذهیب قرآن از ائمه اطهار(علیهم السلام) نقل شده است. محمد بن ورّاق می‌گوید: قرآنی را بر امام صادق(علیه السلام)عرضه کردم که در آن از تذهیب استفاده شده بود و در آخر آن سوره‌ای را با طلا نوشته بودند، امام(علیه السلام) تنها کتابت قرآن با طلا را نکوهش کردند و فرمودند: خوش ندارم که قرآن کتابت شود، مگر با مرکب سیاه، همان‌گونه که اولین بار کتابت شد: «لا یعجبنی أن یُکتب القرآن إلاّ بالسَّواد کما کُتِب أوّل مرة».در روایت دیگر سماعة می‌گوید: از امام(علیه السلام) درباره مردی پرسیدم که مصاحف را با طلا تعشیر (تذهیب) می‌کرد. حضرت فرمودند: کار درستی نمی‌کند. هرچند برخی از فقهای شیعه قائل به تحریم تذهیب قرآن شده‌اند ؛ ولی غالب آنان دلالت روایات بر تحریم را ناتمام دانسته، به کراهت تذهیب قرآن حکم کرده‌اند. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن |