قلمقلم وسیله‌ای است که به وسیله آن مقدرات جهان ثبت می‌شود. قلم، مجرای فیض الهی است. ۱ - معنای اصطلاحی قلماصطلاحی است برگرفته از قرآنو به معنای وسیله‌ای است که کتابت و ثبت مقدّرات جهان، از گذر آن صورت می‌پذیرد. ۲ - آفرینش قلمبنابر روایات، خداوند، نخست قلم را آفرید و آن گاه بدو فرمود که بنویسد و بدین سان، قلم، هر آنچه را تا قیامت پیش می‌آید، بازنوشت. ۳ - قلم مخلوق اولقلم، صادر اوّل و نخستین تعیّن از تعیّنات ذات اقدس الهی است. [۳]
شرح حکمت متعالیّه، ج۴، ص۴۰۰.
قلم مخلوق اوّل است و از این رو، مرتبه‌ای از مراتب هستی است که موجودات به نحو اجمال و بساطت در آن تحقّق دارند. قلم، حقایق جهان آفرینش را به صورت تفصیلی به لوح افاضه می‌کند [۴]
الاسفار الاربعه، ج۶، ص۲۹۰.
برخی دیگر از روایات، مخلوق اوّل را عقل یا گوهر دانسته‌اند. مفسّران این دو دسته روایات را جمع کرده و بر آن رفته‌اند که قلم و عقل شیئی یگانه‌اند [۵]
تفسیر کبیر، ج۳۰، ص۷۸.
۴ - قلم مفهومی غیبیوجود مفاهیمی غیبی همچون قلم و لوح در متون دینی، نشان می‌دهد که خداوند، برای جاری ساختن اراده و مشیت خویش در جهان آفرینش، نظامی معنوی آفریده است. بدین سان، آشکار می‌شود که نظام علّت و معلول منحصر به علّت و معلول مادّی نیست؛ بلکه نظامی دیگر نیز وجود دارد که غیر مادّی است و به اذن پروردگار، فیض الهی را در جهان جاری و ساری می‌کند. [۷]
مقدّمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ۲۱۹.
نخستین تجلّی خداوند بر این مفاهیم غیبی، در قلم تحقق پذیرفته است. ۵ - جنس قلماینکه قلم از چه جنسی است، محلّ اختلاف است. برخی دانشمندان معتقدند که قلم، مخلوق خداوند در عالم غیب است و از جنس نور. شیخ صدوق آن را از جنس مَلَک دانسته است؛ ولی شیخ مفید این نظریّه را رد کرده است [۹]
مجموعه مصنّفات شیخ مفید، ج۵، ص۷۴.
فلاسفه بر آن‌اند که قلم، مَلَکی است مقرّب و عقلی که شأن او افاده حقایق و تصویر علوم است. [۱۰]
رسائل ملّاصدرا، ص۲۸۲.
۶ - حقیقت قلمعرفا گفته‌اند که حقیقت قلم همان است که در همه موجودات جاری است و به واسطه قلم و لوح است که خداوند علم به هستی در هنگام فعل دارد. [۱۱]
الفتوحات المکّیّة، ج۳، ص۲۲۱.
با وجود این اختلافات، همه پذیرفته‌اند که قلم از مجرّدات است. [۱۲]
انتظار بشر از دین، ص۲۷۳.
از نظریّه‌های مختلف درباره قلم بر می‌آید که هر چند در وجودش شکّی نیست، عقل انسان به ویژگی‌های تفصیلی و جزئی آن راه ندارد.۷ - پانویس
۸ - منبعفرهنگ شیعه، تالیف شده توسط جمعی از نویسندگان، ص۳۸۰-۳۸۱. |