ابّ

اِبّ، یا أَبّ (برخی از منابع از اِبّ و اَبّ به مثابۀ دو منطقه یاد كرده‌اند)، نام شهر و استانی در جمهوری عربی یمن، واقع در °45 طول شرقی و °15 عرض شمالی («اطلس بزرگ جهان»، 72). اب در اواسطۀ سدۀ 6 ق / 12 م یكی از «حصن»های یمن محسوب می‌شده (همدانی، 240) و در سدۀ 7 ق / 13 م یكی از قراءذی جِبْلة به شمار می‌رفته است (یاقوت، 1 / 78). در روزگار استیلای عثمانیان، مركز شهرستان (قضای) اب در استان (لوای) تَعِزّ بود و امروزه در تقسیمات اداری جمهوری یمن، استان (محافظة یا لِوای) مستقلی است شامل شهرستان اب، بِریم، العُدین، النادرة، وذی سُفال (ترسیسی، 203، 205) كه بر سر راه اصلی صنعا به تَعِز واقع است. شهر اب با ارتفاع 705‘6 فوت (40 / 057‘2 متر) از سطح دریا (ریحانی، 1 / 118، حاشیه) به‌سبب موقعیت طبیعی و حجم زیاد باران كه از 800 تا 500‘1 میلی‌متر در تغییر است (جمال آغا، 35؛ قس: ربع قرن من التنمیة الزراعیة، 16) و با دمای °15 تا °30 سانتی‌گراد (ترسیسی، 139) از حاصلخیزترین و معتدل‌ترین مناطق یمن به شمار می‌آید و از‌همین‌رو به «اللواء الاخضر» (استان سرسبز) مشهور گشته و از روزگار كهن جزء «العربیة السعیدة» محسوب می‌شده است (همو، 141، 205). سلسله جبال مركزی یمن از اب در جنوب تا مرزهای یمن و عربستان سعودی در شمال امتداد دارد و بلندترین قلۀ آن به نام النبی شعیب با ارتفاع 760‘3 متر میان اب و صنعا سر برافراشته است (فاضل السعدی، 55). گرداگرد شهر اب را كه در ارتفاعات منطقه واقع است، بارویی كه گویا برای دفاع در برابر مهاجمان ساخته شده فراگرفته است. بر فراز كوه بلندی به نام بعدان كه قسمتی از شهر اب بر دامنۀ آن ساخته شده است، دژی از ساخته‌های طغتاكین بن ایوب (د 593 ق / 1197 م) امیر ایوبی یمن قرار داشته كه امروزه ویرانه‌های آن برجاست (وصفی زكریا، 173، 174). در درون شهر نیز مساجد زیاد ازجمله مسجد بزرگی هست كه گفته‌اند به دستور عمر بن خطاب ساخته شده است. آب شهر سابقاً از كوه بعدان تأمین می‌شد (نیبور، 239) و امروزه دو سد به نامهای «جبل حجاج» و «حرف» مجموعاً 49 هكتار از زمینهای كشاورزی استان را زیر پوشش آبیاری خود قرار می‌دهند، و در 1987 م طرح نهایی تأسیس 6 سدّ دیگر در منطقۀ اب و تعز آماده شده (ربع قرن من التنمیة الزراعیة، 64، 67) و طرحهای جدید آبیاری به مرحلۀ اجرا در آمده است (ربع قرن من المجد الثوری، 112).
حاصلخیزی اب و وجود آب فراوان، موجبات شكوفایی اقتصاد كشاورزی منطقه را كه بر‌اساس باغداری و زراعت استوار است، فراهم آورده است. محصولات متنوعی چون زیتون، انگور، سیب، موز، انار، گندم، جو، لوبیا و به‌ویژه ذرت و بالأخره قهوه این سرزمین را ارزشی ویژه بخشیده است (وصفی زكریا، 136، 168، 174). بااینهمه، اب از قحطی بزرگی كه در 1322 ق / 1904 م یمن را فراگرفت، مصون نماند (عرشی، 85). مسافرانی كه در اواخر سدۀ پیشین قمری از منطقه دیدار كردند، به‌رغم توصیف زیبایی آن، از عقب‌ماندگی شدید فرهنگی مردم و شیوع بیماریهایی چون آبله و انواع تب در آنجا یاد كرده‌اند (وصفی زكریا، 168؛ ریحانی، 1 / 108). در 1911 م بر‌اساس طرح بنیتون قرار بود كه اب یكی از ایستگاههای راه آهن حُدَیده به تعزّ باشد، ولی طرح مذكور به مرحلۀ اجرا در نیامد (EI2) و امروزه راههای شوسه و اسفالته، اب را به مناطق اطراف متصل ساخته است (ربع قرن من المجد الثوری، 113).
متوسط تراكم جمعیت در اب، حداكثر تا 76 نفر در كمـ2 است (فاضل السعدی، 42) و بر‌اساس اطلاعات منتشر شده در 1964 م جمعیت استان اب 000‘650 نفر و شهر اب 000‘125 نفر بوده است (ترسیسی، 205).
اب از قدیم الایام به‌سبب فقیهان و قاضیان و محدثانی كه از آنجا برخاسته‌اند، شهرت داشته است (عرشی، 144) و به نظر می‌رسد كه از مراكز مهم علمی‌ یمن بوده است و طالبان علم همواره به آنجا می‌رفته و رحل اقامت می‌افكندند (ابن سمرة الجعدی، 98، 111، 171، 180؛ بریهی، 36، 60؛ خزرجی، 2 / 41). از‌جمله عالمان منسوب به اب می‌توان از قاضی علی بن ابراهیم المجاهد الابی، و ابومحمد عبدالله بن حسن بن فیاض هاشمی ‌نام برد (شوكانی، 2 / 153؛ خوری، 1 / 18).

مآخذ

ابن سمرة الجعدی، عمربن علی، طبقات فقهاء الیمن، به كوشش فؤاد سید، قاهره، 1957 م؛ بریهی، عبدالوهاب بن عبدالرحمن، طبقات صلحاء الیمن، به كوشش عبدالله محمد الحبشی، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ترسیسی، عدنان، الیمن و حضارة العرب، بیروت، 1964 م؛ جمال آغا، شاهِر، «الاقالیم الطبیعة فی الیمن»، دراسات الیمنیة، صنعا، شم‍ 10، 1982 م؛ خزرجی، علی بن حسن، العقود اللؤلؤیة، به كوشش محمدبن علی الاكوع، صنعا، 1983 م؛ خوری، سلیم جبرائیل و سلیم میخائیل شحاده، آثار الادهار، بیروت، 1875 م؛ ربع قرن من التنمیة الزراعیة، وزارة الزراعة و الثروة السّمكیة، صنعا، 1987 م؛ ربع قرن من المجد الثوری، وزارة الاعلام و الثقافة، صنعا، 1987 م؛ ریحانی، امین، ملوك العرب، بیروت، 1967 م؛ شوكانی، محمدبن علی، البدر الطالع، قاهره، 1348-1350 ق؛ عرشی، حسین بن احمد، بلوغ المرام فی شرح مسك الختام، به كوشش انستاس ماری كرملی، قاهره، 1939 م؛ فاضل السعدی، عباس، «السكان و توزیعهم حسب الاقالیم الطبیعیة فی الیمن»، دراسات الیمنیة، صنعا، شم‍ 10، 1982 م؛ وصفی زكریا، احمد، رحلتی الی الیمن، دمشق، 1964 م؛ هَمْدانی، حسین بن فیض‌الله، الصلیحیون و الحركة الفاطمیة فی الیمن، به كوشش حسین سلیمان محمود الجهنی، قاهره، 1955 م؛ یاقوت، معجم البلدان، به كوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870 م؛ نیز:

EI2; Great World Atlas, London, The Reader’s Digest Association, 1981; Niebuhr, Carsten, Beschreibung von Arabien, Graz, reprint, 1969.