اطمینان قلببشر در طول زندگی خویش همواره با نگرانی‌ها و اضطراب‌ها روبروست و همیشه تلاش کرده تا این عوامل را از بین ببرد، تأثیر دین و ایمان در سلامت روان از جمله رویکردهای جدید است که در میان روان شناسان مورد توجه قرار گرفته است. [۱]
دایرة المعارف قرآن کریم ص۱۵۴-۱۵۳.
فهرست مندرجات۲ - مفهوم اطمینان در علم اخلاق ۳ - مفهوم اطمینان در فقه ۴ - معنای اطمینان قلب ۵ - عوامل نگرانی و پریشانی ۶ - عوامل اطمینان قلب ۷ - دلیل ترس ۸ - انواع آرامش ۸.۱ - آرامش اعتقادی ۸.۲ - آرامش روانی ۸.۳ - آرامش طبیعی ۹ - اطمینان قلب در قرآن ۹.۱ - آیه اول ۹.۱.۱ - منظور از آرامش ذکر شده در آیه ۹.۱.۲ - منظور از ذکر خدا ۹.۱.۳ - حقیقت ترس از خدا ۹.۱.۴ - اثرات یاد خدا ۹.۲ - آیه دوم ۹.۳ - نتیجه اخلاقی دو آیه ۹.۴ - آیه سوم ۹.۴.۱ - معنای اولیا ۹.۴.۲ - دلیل وجود آرامش واقعی در اولیا ۹.۵ - کلید واژه‌های مفهوم آرامش در قرآن ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - معنای لغوی اطمینان"اطمینان" و طمأنینه در لغت به معنی آرامش خاطر بعد از بی‌تابی و اضطراب است. [۲]
راغب اصفهانی، مفردات، ترجمه غلامرضا خسروی، ص۵۰۰.
۲ - مفهوم اطمینان در علم اخلاقاطمینان در علم اخلاق به اعتدال صفات و حالات انسان و ثبات شخصیت آدمی گفته می‌شود. ۳ - مفهوم اطمینان در فقهاطمینان در اصطلاح فقهی به حالت استقرار نمازگزار اطلاق می‌شود. [۳]
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم ج۳، ص۱۵۸.
۴ - معنای اطمینان قلب"اطمینان قلب" یعنی فکر انسان بر چیزی که باور دارد آرام گیرد و به خود تردید راه ندهد گاهی هدف از اطمینان قلب، اعتماد در کار و یا توقع امید فراوان به آن است. [۴]
شرباصی، احمد؛ دایرة المعارف اخلاق قرآنی، ترجمه محمد بهاء الدین حسینی، ج۱، ص۱۰۶.
۵ - عوامل نگرانی و پریشانی۱) گاهی اضطراب و نگرانی به خاطر آینده تاریک و مبهمی است که در برابر فکر انسان خود نمایی می‌کند، احتمال زوال نعمتها، ضعف و بیماری و ناتوانی، درماندگی و احتیاج و... همه‌ی اینها آدمی را رنج می‌دهد. ۲) گاهی گذشته تاریک زندگی، فکر انسان را به خود مشغول می‌کند. ۳) گاهی ریشه‌ی نگرانی، احساس پوچ در زندگی و بی‌هدف بودن آن است. ۴) گاهی انسان زحماتی را متحمل می‌شود و خدماتی را انجام می‌دهد ولی کسی از او قدر‌دانی نمی‌کند، لذا مضطرب می‌گردد. [۶]
سلطانی، غلامرضا؛ تکامل در پرتو اخلاق ج۱، ص۲۶۲-۲۶۱.
۶ - عوامل اطمینان قلب۱. اگر دل آدمی نسبت به حق یقین داشته باشد و گمان و دو‌دلی در آن راه نیابد و خوف و اندوه او را آشفته نسازد، با تمام آمال و آرزوهایش به سوی پروردگار خویش برود (پروردگاری که) چیزی قوی‌تر و تواناتر از او نیست، این خود باعث اطمینان و پایداری می‌شود. [۷]
دایرة المعارف اخلاق قرآنی ص۱۰۸.
۲. ایمان به خدا و اینکه در آینده درمانده نیستیم و خدایی توانا و دانا و مهربان داریم، می‌تواند نگرانی ما را از آینده برطرف سازد. ۳. اینکه خداوند غفار و توبه پذیر است و گذشته‌ی ما را می‌بخشد نگرانی و اضطراب از گذشته را از بین خواهد برد. ۴. هدف قرار دادن خداوند در زندگی و اعتقاد براینکه در عوض تلاشهایمان در آن دنیا پاداش خواهیم گرفت خود آرامش بخش است. [۸]
الهی، محمد و دیگران، شادی و آرامش از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه ص۸۴-۸۲.
امام خمینی یکی از عوامل اطمینان را شرح صدر می‌داند که سبب می‌شود انسان به کمال و مال و جمال و مقام خود اهمیت ندهد و این امور در نظرش مهم نباشد، چنان‌که در اهل سلوک، سعه وجودی آنها موجب می‌شود تجلیات و واردات قلبی، بر آنان چیره نشده، چیزی ظرف وجودی‌شان را لبریز نکند. شرح صدر نیز موجب می‌شود نفوسی که شایسته انس با خداوند هستند، به مقام اطمینان نایل شوند. [۱۰]
خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
در مقابل، اضطراب و شتاب‌زدگی نفس، ناشی از خوفِ نرسیدن به مقاصد نفسانی، لذات و شهوات است و قلبی که در حجاب خودبینی و شهوات قرار داشته باشد، در کارها شتاب‌زده عمل می‌کند. امام خمینی معتقد است عامل اطمینان، ثبات نفس از ناحیه فیض رحمانی و القای ملائکه صورت می‌گیرد، هرچند شخص در رسیدن به این فیض باید مقدماتی را طی کند و تمهیداتی را آماده نماید، برای نمونه قلب خود را از حب دنیا، حب جاه و شرف خالی کند و به آنها بی‌اعتنا باشد. به اعتقاد امام خمینی برخی امور زمینه اطمینان قلب را فراهم می‌کند مثلاً اگر قلب متوجه تعمیر آخرت و کسب معارف حقه شود، تناسبی با ملکوت اعلی پیدا می‌کند و سبب می‌شود القائات الهی و رحمانی در قلب او وارد شده، حالت استقامت و اطمینان قلبی ایجاد شود. چنان‌که حرکت در راه حق و عمل به دستورهای الهی که در واقع همان ذکر خداوند است، سبب اطمینان قلبی می‌گردد. به باور امام خمینی یکی دیگر از راه‌های دستیابی سالک به اطمینان قلبی، تقرب به خداوند به‌واسطه انجام نوافل است که سالک به‌واسطه آن به فنای کلی رسیده، دست و زبان و دیگر اعضاء او الهی می‌شود و حق‌تعالی با دست و زبان سالک کار انجام می‌دهد و در پی آن طمانینه در قلب انسان پدید می‌آید و انوار جمال و جلال بر او تجلی می‌کند. [۱۶]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۱۴۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۷ - دلیل ترسترس و اضطراب اثر گرایش و دلبستگی به دنیاست، ناآرامی افراد عادی به دلیل اتکای آنان به چیزهایی است که خود تکیه‌گاهی ندارند، کسانی که در محبت دنیا غرق شده‌اند هر لحظه احساس خطر می‌کنند و به این و آن متمسک می‌شوند تا از اضطراب برهند ولی نمی‌توانند، توجه به این نکته که آرامش دلها در گرو ایمان به خداست و نگرانی و اضطراب و سختی‌ها، محصول فراموشی پروردگار، باعث بیدار شدن انسان از خواب غفلت می‌شود و در اثر آن انسان به اطمینان قلب می‌رسد. [۱۹]
شادی و آرامش از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه ص۷.
۸ - انواع آرامش۸.۱ - آرامش اعتقادیذهن انسان به طور طبیعی باورهای غیر محسوس را مانند باورهای محسوس نمی‌پذیرد و همواره پرسش‌هایی دربارۀ ماهیت و کیفیت آنها در پندار خویش می‌آفریند این پرسشها آرامش اععتقادی را از انسان می‌گیرد. از این روست که حضرت ابراهیم (علیه السلام) از خدا تقاضای مشاهده‌ی نمونه‌ی کوچکی از زنده شدن مردگان را نمود تا به نوعی آرامش اعتقادی برسد. ۸.۲ - آرامش روانیانسان همواره طالب رسیدن به مراحل تکامل است و همواره از حالی به حال دیگر در می‌آید و در هیچ مرحله‌ای به نهایت مطلوب خویش دست نمی‌یابد و خواهان رسیدن به مرحله‌ی دیگر است به همین خاطر همواره در نگرانی و اضطراب است. رسیدن به خداوند که مبدأ و مقصود جهان هستی است و جامع این کمالات است باعث می‌شود انسان به آرامشی بی‌کران دست یابد. ۸.۳ - آرامش طبیعیخواب، شب، همسر و خانه، از جمله مواردی هستند که در این جهان به طور طبیعی به انسان آرامش می‌دهند. [۲۲]
دایرة المعارف قرآن کریم ص۱۶۳-۱۶۰.
۹ - اطمینان قلب در قرآناحساس امنیت و آرامش در دین اسلام در سطحی گسترده‌تر مورد توجه قرار گرفته و بخش وسیعی از آموزه‌های این دین مقدس به آن اختصاص یافته است، اسلام به راهکارهای روانی و رفتاری فراوانی برای دست یابی به این نیاز اصیل بشری پرداخته است. [۲۷]
دایرة المعارف قرآن کریم ص۱۵۶-۱۵۵.
۹.۱ - آیه اول«...قُلْ إِنَّ اللّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاء وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنَابَ.الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ »«...بگو خداوند هر کس را که بخواهد گمراه و هر کس که باز گردد به سوی خویش هدایت می‌کند. آنها کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (آرام) است. آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.» در این آیه نکاتی قابل توجه است: ۹.۱.۱ - منظور از آرامش ذکر شده در آیهآرامشی که در این آیه بدان توجه شده است، آرامش در برابر عوامل مادی است که غالب مردم را نگران می‌کند ولی مسلماً افراد با ایمان در برابر مسئولیتهای خویش نمی‌توانند نگران نباشند، و نگرانی‌های ویرانگر در آنها وجود ندارد اما نگرانی سازنده که انسان را به انجام وظیفه در برابر خدا و خلق و فعالیتهای مثبت زندگی وا‌می‌دارد در وجود آنهاست و باید هم باشد. (منظور از خوف خدا نیز همین است). ۹.۱.۲ - منظور از ذکر خدامنظور از ذکر خدا تنها نام او را بر زبان آوردن نیست و مکرر تسبیح و تهلیل و تکبیر گفتن نیست بلکه منظور آیه این است که با تمام قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهیش و حاضر و ناظر بودنش گردد. ۹.۱.۳ - حقیقت ترس از خداهر نعمتی از جانب خدای سبحان نازل می‌شود اما نقمتها و عذاب‌ها و ناراحتی‌ها، هر چه باشد، چیزی نیست که از ناحیه او نازل شده باشد. و آن عبارتست از افاضه نکردن خدا و خودداری او از رساندن نعمت و نزول رحمت. وقتی مسلم شد که هیچ شری از ناحیه‌ی خدا نازل نمی‌شود و ترس هم همیشه از شری است که ممکن است پیش آید نتیجه می‌گیریم حقیقت ترس از خدا همانا ترس آدمی از اعمال زشت خویش است که باعث می‌شود خداوند از انزال رحمت و خیر خود خودداری نماید. ۹.۱.۴ - اثرات یاد خدابنابراین هر وقت دل انسان به یاد خدا بیفتد اولین اثری که از خود نشان می‌دهد این است که متوجه گناهان خویش گشته و متأثر شود، دومین اثرش این است که متوجه پروردگارش شود که هدف نهایی فطرت اوست در نتیجه خاطرش سکون یافته و بیاد او آرامش می‌یابد. توجه به این نکته بسیار ضروری است که خداوند در این آیه می‌فرماید با یاد خدا دل آرامش می‌یابد. ۹.۲ - آیه دومولی در آیه‌ی دوم از سوره انفال می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ...»؛ «مؤمنان تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود دلهایشان ترسان می‌گردد.» ۹.۳ - نتیجه اخلاقی دو آیهجمع این دو آیه اینگونه است که انسان با توجه به پاداش و نعمتهای بی حد الهی آرامش خاطر پیدا می‌کند ولی با توجه به کیفر و انتقام پروردگار، خائف و پریشان خاطر می‌گردد در آنجا خداوند بندگان خود را تشویق می‌کند که دلهای خود را با توجه به این نعمات تسکین دهند زیرا وعده‌ی خداوند حتمی است و هیچ چیز برای آرامش دلهای مضطرب بهتر از نویدهای صادق نیست.ترس از خدا گاهی به خاطر درک مسئولیتها و احتمال عدم قیام به وظایف است و گاهی به خاطر درک عظمت مقام و توجه به وجود بی‌انتها و پر مهابت (خدای متعال) است. ۹.۴ - آیه سوم«اَلا اِنَّ اَوْلِیاءَ اللهِ لا خَوفٌ عَلَیْهمْ وَلا هُمْ یَحْزَنونَ»؛ «آگاه باشد (دوستان و) اولیای خدا، نه ترسی دارند نه غمگین می‌شوند » ۹.۴.۱ - معنای اولیا"اولیا" جمع ولی به معنی نبودن واسطه میان دو چیز و نزدیکی و پی در پی بودن آنهاست. به همین دلیل هر چیزی را که نسبت به دیگری قرابت و نزدیکی داشته باشد (خواه از نظر مکان، یا زمان، یا نسب، یا مقام) "ولی" گفته می‌شود، بنابراین اولیاء خدا کسانی هستند که فاصله‌ای میان آنها و خدا نیست، هیچ گونه شک و تردیدی به دلهایشان راه نمی‌یابد و آنچه غیر از خداست در نظرشان کوچک و کم ارزش است. ۹.۴.۲ - دلیل وجود آرامش واقعی در اولیااز اینجا روشن می‌شود که چرا آنها ترس و اندوهی ندارند. زیرا خوف معمولاً از احتمال فقدان نعمتهایی است که انسان در اختیار دارد و یا از خطراتی است که در آینده او را تهدید می‌کند، اولیاء خدا از هرگونه وابستگی و اسارت جهان ماده آزادند. بنابراین غمهایی را که دیگران نسبت به گذشته و آینده دارند، در وجود اینان راهی نیست. به این ترتیب امنیت و آرامش واقعی بر وجود آنها حکم فرما است. غم و ترس معمولاً ناشی از روح دنیا‌پرستی است اولیای خدا از این رذیله به دورند و از غم‌های مادی و دنیوی آزادند و وجودشان از خوف خدا مالامال است. اگر انسان بداند همه چیز ملک خداوند است و خود را، مالک چیزی نداند در این صورت دچار خوف و اندوه نمی‌گردد اولیای خدا نه در دنیا و نه در آخرت از چیزی نمی‌ترسند مگر اینکه خدای تعالی اراده کند که آنان از چیزی بترسند یا اندوهناک شوند. ۹.۵ - کلید واژه‌های مفهوم آرامش در قرآنمفهوم آرامش در قرآن از راه کلید واژه‌هایی مانند، اطمینان، سکینه، سکن،ثبات (فرقان/۴۷) و... قابل پی‌گیری است. [۴۲]
دایرة المعارف قرآن کریم ص۱۵۵.
۱۰ - پانویس۱۱ - منبع• پژوهشکده باقرالعلوم. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : اضطراب | تفسیر | دیدگاه های اخلاقی امام خمینی | روانشناسی | قرآن شناسی | واژگان قرآنی
|