حرمحَرَم، محدوده‌ای پیرامون اماکن مقدّس اسلامی، به ویژه کعبه می‌باشد.از احکام حرم در باب‌هاى طهارت ،حج، جهاد، لقطه، حدود، قصاص و دیات سخن گفته‌اند که به مهم‌ترین موارد آن اشاره مى‌شود. فهرست مندرجات۲ - وجه تسمیه ۳ - کاربرد ۴ - مهم‌ترین مصداق ۵ - پیشینه ۶ - حرم مکه ۶.۱ - محدوده ۶.۲ - مراد از امن بودن ۷ - روند بازسازی ۷.۱ - عصر جاهلیت ۷.۲ - پس از فتح مکه ۷.۳ - زمان خلفا ۷.۴ - ادوار دیگر ۷.۵ - دوران آل سعود ۸ - علائم ۹ - تألیفات ۱۰ - احکام ۱۰.۱ - عدم جواز سکونت غیرمسلمانان ۱۰.۲ - وجوب احرام بستن ۱۰.۳ - حرمت کشتن حیوانات ۱۰.۴ - حکم قطع گیاه حرم ۱۰.۵ - حرمت خوردن گوشت حیوانی که نا مشروع شکار شده و جنگ ۱۰.۶ - ممنوع بودن خارج کردن سنگ و ریگ و برداشتن اشیای گمشده ۱۰.۷ - ممنوع بودن اجرای حد و قصاص ۱۰.۸ - طلب دین ۱۰.۹ - افزایش دیه و حرمت دفن مشرکان ۱۰.۱۰ - حرمت خرید و فروش یا اجاره خانه‌ها ۱۱ - حرم نبوی ۱۱.۱ - دیدگاه فقهای شیعه ۱۱.۲ - از نظر فقهای اهل سنت ۱۱.۳ - حدود ۱۱.۴ - احکام ۱۲ - حرم امام حسین ۱۳ - اقوال در جواز اتمام نماز در چهار حرم ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منابع ۱ - معناواژه حرم، از ریشه حرم (به معنای ممنوع بودن)، گاهی به معنای اهل و عیال یک شخص یا محل اقامتشان است، که آن‌ها را از تعرض دیگران حفظ می‌کند. [۱]
ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، ذیل «دعمص»، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۳]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۱۴۳، بیروت: دارالجیل، (بی‌تا).
محدوده‌اى گرداگرد کعبه معظم و همچنین به حد فاصل بین دو کوه «عائر» و «وُعَیر» در مدینه ، وهمچنین به مدفن پیامبران و امامان علیهم السّلام گفته می‌شود .۲ - وجه تسمیهدر متون اسلامی، این واژه بیشتر در مورد مکانی گرداگرد اماکن مقدّس به کار می‌رود که ورود و حضور در آن‌ها آداب ویژه‌ای دارد. مثلا واژگان حرم یا حرم‌اللّه یا حرم مکّی معمولا به منطقه‌ای در حریم خانه کعبه تا محدوده‌ای معین اطلاق می‌شود. [۴]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح:تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۵]
محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
برخی حرم نامیدن محدوده این اماکن را به دلیل محترم بودن آن‌ها یا حرمت انجام دادن برخی کارها در آن‌ها دانسته‌اند. [۶]
محمدطاهر کردی، التاریخ‌القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۱، جزء۱، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۷]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۳، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
۳ - کاربردتعابیر حرم‌الرسول یا حرم نبوی درباره حرم پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در مدینه به‌کار می‌رود. همچنین، ترکیب حرمین شریفین برای اشاره به دو حرم مکه و مدینه یا دو حرم نجف و کربلا یا دو حرم بیت‌المقدّس و الخلیل بسیار کاربرد دارد. گفتنی است در متون دینی، گاهی واژه حرم در معنایی مضیق‌تر یعنی درخصوص مسجدالحرام یا مسجدالنبی ، یا در مفهومی وسیع‌تر یعنی سرزمینی که مکه یا مدینه را دربرگرفته است، به‌کار می‌رود. همچنین اطلاق واژه حرم بر مدفن امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) بسیار شایع است، مانند حرم حسینی [۸]
اِجماعیات فقه‌الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.
درباره مرقد امام حسین علیه‌السلام و حرم رضوی درباره مرقد امام رضا علیه‌السلام. [۹]
محمد بن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، ج۲، ص۴۷۴، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
[۱۲]
محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
[۱۳]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی‌خلیفه،ج ۲، ستون ۵۴۱، ج ۶.
[۱۴]
آقابزرگ طهرانی،الذریعه، ج۶، ص۱۹۴.
[۱۵]
آقابزرگ طهرانی،الذریعه، ج۸، ص۲۲۴.
[۱۶]
آقابزرگ طهرانی،الذریعه، ج۲۱، ص۲۹۹.
۴ - مهم‌ترین مصداقحرم مکّی مهم‌ترین و شاخص‌ترین مصداق حرم است. به شخص منسوب به این حرم، حِرْمی (اهل حرم) و به کسی که وارد منطقه حرم می‌شود و احرام می‌بندد، مُحرِم گفته می‌شود. محدوده بیرونِ حرم را حِلّ نامیده‌اند. [۱۷]
خلیل بن احمد، کتاب‌العین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
[۱۸]
ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، ذیل واژه، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
حرمت و قداستِ حرم مکه قدمتی طولانی دارد. بنابر حدیثی منقول از پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، این منطقه از زمان خلقت آسمان‌ها و زمین حرم شده و بر پایه حدیثی دیگر، دَحْوُالارض (گسترش زمین) از حرم مکّی صورت گرفته است. [۲۰]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۰، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۲۳]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۴]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۴ـ ۲۷۶، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۲۵]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۹۵ـ۱۹۷.
برخی مفسران ــبه استناد حدیثی از پیامبر اکرم که در آن حرم شدن مکه را به حضرت ابراهیم نسبت داده‌است ــ بر آن‌اند که پیش از حضرت ابراهیم، مکه مانند سایر سرزمین‌ها بود و پس از رسالت آن حضرت و دعا ی او برای آن‌که مکه سرزمینی امن باشد، حرمت و قداست یافت. برخی دیگر گفته‌اند که دعای ابراهیم تنها برای در امان بودن این سرزمین از حوادثی مانند خشکسالی و قحطی و زلزله بود و پیش از آن نیز آن‌جا محترم و مقدّس بود. [۳۰]
محمد بن جریر طبری،جامع البیان عن تاویل القرآن، ج۱، ص۵۴۲.
شماری نیز احتمال داده‌اند که با دعای حضرت ابراهیم، حرمت حرم پس از مدتی مهجور بودن، احیا شده یا پس از رسالت وی، رعایت کردن حرمت حرم واجب شده است. [۳۳]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ج۱، ص۵۴۲.
[۳۴]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۳۹، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
[۳۵]
احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام، ج۱، ص۱۸۳، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۵ - پیشینهپیش از اسلام ، مردم عرب با محدوده حرم آشنا بودند و با خودداری از جنگ و خون‌ریزی و قصاص قاتلان در محدوده حرم، به پیروی از سنّت حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، حرمت آن را نگاه می‌داشتند و ازاین‌رو مکه را بَکّة (جایی که گردن ستمگران را می‌شکند)، بَسّاسة (جایی که فاسقان و کافران را از خود می‌راند) و صِلاح (محل امن) نیز می‌نامیدند. [۳۶]
ابن هشام، السیرةالنبویة، ج۱، ص۱۱۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بی‌تا).
[۳۷]
علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۴۶ـ ۲۴۸، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۳۹]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۲، ص۳۲۱، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
برخی اعراب هنگام ورود به حرم مکّی با این استدلال که در لباس خود مرتکب گناه شده‌اند، آن را درمی‌آوردند و برخی از یهودیان کفش‌های خود را به احترام حرم برمی‌کندند. حواریان مسیح علیه‌السلام نیز هنگام رسیدن به حرم، برای تکریم و بزرگداشت آن، پیاده راه پیمودند. [۴۰]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۶۷، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۴۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان،ذیل «الأَنواط».
[۴۲]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۱۶۹، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
[۴۳]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۴۰، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
قداست منطقه حرم پس از اسلام نیز تداوم یافت. مثلاً صحابیان پیامبر از ارتکاب گناه در حرم پرهیز و یکدیگر را از آزار دادن و مزاحمت دیگران منع می‌کردند و حتی به علت هراس از شکسته شدن حرمت حرم، از اقامت در آن خودداری می‌کردند. [۴۴]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۵۹، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۴۵]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۳۰۵، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۶ - حرم مکه۶.۱ - محدودهواژه حرم در چند آیه قرآن ذکر شده است که مفسران مراد از آن را در بیشتر موارد، حرم مکّی شمرده‌اند [۴۷]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۳، ص۳۶۴، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
شماری از مفسران مراد از مسجدالحرام و مقام ابراهیم و کعبه و مکه را در برخی آیات ، محدوده حرم دانسته‌اند [۴۹]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۸۸، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۵۰]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۳، ص۲۵۳، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۵۱]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۵۲]
محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۸۰، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۵۵]
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، ج۲، ص۲۶۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمان‌های هفت گانه و تا فرود زمین‌های هفت گانه است و تا روز قیامت حرم باقی می‌ماند. [۵۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۵۸]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۸۹، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است. [۶۰]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت خود را برای حج‌گزارنده‌ای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است. [۶۱]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۵۶.
[۶۲]
علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۲، ص۳۱۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۶۳]
سیوطی، ج۲، ص۲۵۸.
حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این رو، درباره تعیین محدوده آن احادیث اندکی وجود دارد. طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید (چهار فرسخ) است و مسجدالحرام در مرکز آن قرار دارد. بر پایه گزارش‌های تاریخی، نخست حضرت ابراهیم علیه‌السلام طبق وحی و با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را علامت‌گذاشت. [۶۵]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۶۶]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۳، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۶۷]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۵، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۶۸]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۹۵ـ ۱۹۷.
[۶۹]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۶۵۲ـ ۶۵۳، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
محل نصب ستون‌ها و فاصله هریک از حدود تا مسجد الحرام به شرح زیر است: ۱. مسیر جده به مکه، در حدیبیه (شمیس) بیست کیلومتر. ۲. مسیر مدینه به مکه، در تنعیم، شش کیلومتر. ۳. مسیر جعرانه به مکه، در بطن نَمِره، پانزده کیلومتر. ۴. راه عراق از ذات عرق به مکه، در وادى نخله، نوزده کیلومتر. ۵. راه طائف از عرفات به مکه، در مزدلفه ۲۱ کیلومتر. ۶. مسیر یمن به مکه، در اضاءَة لبن، دوازده کیلومتر. [۷۰]
راهنماى حرمین شریفین ج۱، ص ۲۳۷.
۶.۲ - مراد از امن بودندر آیات متعدد، سرزمین یا حرم مکه امن خوانده شده است (حَرَمآ آمِناً). در شماری از آیات، دعای حضرت ابراهیم علیه‌السلام برای اینکه خداوند سرزمین مکه را امن قرار دهد، ذکر شده است. در آیه ۱۲۵ سوره بقره ، وصف امن برای «البَیت» آمده که برخی مفسران مراد از آن را حرم مکه دانسته‌اند. درباره آن‌که مراد از امنیت حرم در قرآن چیست، در احادیث و تفاسیر آرای گوناگونی مطرح شده است. برخی مفسران این تعبیر را از باب اخبار و حاکی از واقعیتی دانسته‌اند که در منطقه حرم وجود دارد. به بیان دیگر، مراد از آن را امنیت تکوینی ذکر کرده‌اند، یعنی در امان بودن منطقه حرم از حوادث ناگوار و عذاب دنیوی و اخروی. [۷۵]
محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۸۲، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۷۶]
محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۹۰، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۷۷]
طبرسی،تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹.
[۷۸]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۴،ص۱۴۱ـ ۱۴۲،بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
در برخی احادیث نیز مراد از امنیت حرم، در امان بودن حیوانات آن از صدمه دیدن و شکار شدن به وسیله حیوانات دیگر و نیز کسانی که وارد آن‌جا می‌شوند، امنیت اهل حرم از قتل و غارت و مصونیت آنان از عذاب الهی در دنیا و آخرت و مانند این‌ها ذکر شده است. [۷۹]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۵۲، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۸۰]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۲۶.
[۸۱]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۲۸ـ ۵۳۰.
[۸۲]
احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام، ج۱، ص۱۸۳، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
برخی مفسران مراد از امنیت حرم را امنیت تشریعی و آن را حاکی از فرمان الهی به رعایت کردن قداست حرم و احکام مربوط به آن دانسته‌اند، زیرا وقوع حوادثِ مخلّ امنیت، از قبیل جنگ و سیل و زلزله ، در این منطقه انکارناپذیر است. البته به نظر آنان، شماری از آیات مزبور ناظر به تشریعِ احکامِ مربوط به محدودیت‌های حرم در شرایع پیشین، از جمله شریعت حضرت ابراهیم علیه‌السلام، است [۸۴]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۸۸ـ ۸۹، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۸۵]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۲، ص۲۷، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۸۶]
محمد بن حسین شریف رضی، ج۱، ص۶۵، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۸۷]
محمد بن حسین شریف رضی، ج۱، ص۱۹۲، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۸۸]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۴۰، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
در برخی احادیث، مراد از امنیت حرم، مصادیقی از امنیت تشریعی و احکام مربوط به آن دانسته شده، مانند حرمت شکار حیوانات و سلب امنیت از آنان و حرمت اجرای حدود و قصاص بر جنایتکاری که در خارج از منطقه حرم مرتکب جنایتی شده است. [۹۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۳۸ـ۱۳۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۹۲]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۲۶ـ ۲۲۷.
برخی مفسران مُفاد آیه ۹۷ سوره آل‌عمران را مربوط به ایمن بودن پناهندگان به حرم در زمان پیش از اسلام دانسته‌اند که در اسلام منسوخ شده است. [۹۶]
محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن، ج۴، ص۱۱ـ۱۲.
[۹۷]
محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۹۸]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۱۱۱، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۹۹]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
بنابر آیه ۵۷ سوره قصص ، نیز خداوند ثمرات تمام سرزمین‌ها را در مکه فراهم آورده است. [۱۰۱]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۳، ص۳۰۰، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
۷ - روند بازسازیپس از حضرت ابراهیم، اسماعیل علیه‌السلام نشانه‌های حرم را بازسازی کرد. ۷.۱ - عصر جاهلیتدر عصر جاهلیت ، عدنان بن اُدَد و قُصَیّبن کِلاب به این کار مبادرت کردند. قریش نیز در آغاز بعثت پیامبر نشانه‌های حرم را بازسازی کردند. ۷.۲ - پس از فتح مکهپس از فتح مکه در سال هشتم، تمیم بن اسد خزاعی و اسود بن خلف قرشی زُهری ، به دستور پیامبراکرم، نشانه‌های حرم را تعمیر و بازسازی نمودند. ۷.۳ - زمان خلفادر ادوار بعد نیز کسانی به دستور برخی خلفا ــاز جمله عمر بن خطّاب (سال ۱۷)، عثمان بن عفان (سال ۲۶)، معاویة بن ابی‌سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰)، عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵ـ ۸۶) و مهدی عباسی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) ــ نشانه‌های حرم را بازسازی و تکمیل کردند. [۱۰۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۸ـ۱۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۰۳]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۷۳ـ ۲۷۶، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۱۰۴]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام،ج ۱، ۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
[۱۰۵]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة،ج۱، ص۳۶۷،ص۷۲،ج ۶، ص۵۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۰۶]
فوزیه حسین مطر، تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول، ج۱، ص۱۹، جده ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
پس از دوره مهدی عباسی، نشانه‌هایی که بر روی کوه‌ها بودند بازسازی نشدند و تنها آن‌ها که در راه‌های ورودیِ مکه (یعنی مسیرهای مدینه ، یمن ، عراق ، طائف ، جعرانه و جده ) قرار داشتند، مرمت شدند. [۱۰۷]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۷.۴ - ادوار دیگردر ادوار بعد نیز کسانی به بازسازی یا ساختن نشانه‌های حرم اقدام کردند، از جمله راضی عباسی در ۳۲۵؛ مظفر بن ابوبکر ، پادشاه ایوبی، در ۶۱۶؛ ملک مظفر یوسف بن عمر ، حاکم یمن، در ۶۸۳؛ قایتبای محمودی ، از پادشاهان چرکس‌های مصر ، در ۸۷۴؛ [۱۰۸]
الدروس الشرعیة فی فقه‌الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
شریف‌زید بن محسن ، امیر مکه، در ۱۰۷۳؛ و سلطان عبدالمجید اول عثمانی در ۱۲۶۲. [۱۰۹]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۰۷، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
[۱۱۰]
ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، ج ۳، ص ۱۱۷، ج۲، ص۳۸۶،چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴).
[۱۱۱]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۵۲ـ۵۵، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۷.۵ - دوران آل سعودبازسازی نشانه‌ها در دوران آل‌سعود نیز ادامه یافت. عبدالعزیز ، مؤسس سلطنت سعودی، در ۱۳۴۳ دو نشانه موجود در مسیر جده و پس از او، پسرش سعود در ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش دو نشانه در منطقه شمیسی، در ۱۳۷۷/ ۱۳۳۷ش دو نشانه در مسیر طائف و در ۱۳۸۳/ ۱۳۴۲ش نشانه‌هایی را در سمت عرفه بازسازی یا بنا کردند. همچنین خالدبن عبدالعزیز دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت و فهدبن عبدالعزیز در ۱۴۰۴/ ۱۳۶۲ش دو نشانه جدید در وادی تنعیم بنا کرد. [۱۱۲]
محمدطاهر کردی، التاریخ‌القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، ج۱، جزء۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۱۳]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۵۶ـ۶۲، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
در سال‌های ۱۳۸۰/۱۳۳۹ش، ۱۳۸۴/۱۳۴۳ش و ۱۴۰۰/ ۱۳۵۹ش گروه‌هایی از صاحب‌نظران برخی نشانه‌های حرم را بررسی کردند. [۱۱۴]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۶۳، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۸ - علائمدر احادیث، علاوه بر احکام مربوط به حرم، به ویژگی‌هایش و آداب حضور در آن اشاره شده است. در متون حدیثی و تاریخی، به نشانه‌هایی که محدوده حرم مکه را مشخص می‌کنند، اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام و اَمْیالِ حرم گفته شده است. [۱۱۵]
محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۷۳ ۱۷۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا).
[۱۱۶]
ابن اثیر، ذیل «علم»،«نور»، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۱۱۷]
ابن منظور،لسان العرب، ذیل «علم».
[۱۱۸]
محمد بن محمد زبیدی، ذیل «نصب»، تاج‌العروس من جواهرالقاموس،«حرم»، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
در منابع مربوط به نشانه‌های حرم، تنها به فواصل نشانه‌ها در راه‌های اصلی مکه پرداخته شده و میزان آن‌ها، به میل یا ذراع ، ذکر شده است. [۱۱۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۲۰]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۲۵، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
[۱۲۱]
ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، ج۱، ص۲۲۵، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
[۱۲۲]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۳۰۱، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
فاسی [۱۲۳]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۲۵، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
اقوال مختلف را در این باره ذکر کرده و علت اختلاف اقوال را امور گوناگونی دانسته است، از جمله اختلاف‌نظر درباره مبدأ اندازه‌گیریِ فواصل (که به نظر برخی درهای مسجدالحرام بوده است و به نظر شماری دیگر دروازه مکه، مانند بابُ الشَبیکه)، اختلاف نظر درباره طول دقیق هر میل و زراع، و دقت‌کردن یا نکردن در اندازه‌گیری با طناب و در نظر گرفتن پستی و بلندی زمین.عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش [۱۲۴]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۳۰۱ـ۳۰۴، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
نشانه‌های حرم را ۹۳۴ عدد تخمین زده است.بیشتر این نشانه‌ها بر ۴۵کوهی که مکه را احاطه کرده است قرار دارد، زیرا علاوه بر اینکه مشاهده اَعلام موجود در بلندی‌ها آسان‌تر است، ساختن آن‌ها در زمین‌های هموار، به دلایلی از جمله شنی بودن زمین، آنان را در معرض تخریب قرار می‌دهد. فاصله نشانه‌ها از یکدیگر پنجاه تا دویست متر است. عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش [۱۲۵]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۸۴، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
فاصله آن‌ها را تا مسجدالحرام با واحد متر محاسبه کرده است.مصالح به‌کار رفته در نشانه‌های نوساز، سنگ مرمر و سیمان و در نشانه‌های قدیمی، سنگ و گچ است. طبق محاسبات او، [۱۲۶]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۸۴، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
مساحتِ حرم مکه ۳۰۰، ۵۵۰ مترمربع است. [۱۲۷]
عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، ج۱، ص۹۱ـ ۲۹۸، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۹ - تألیفاتبرخی مورخان متقدم درباره محدوده حرم مکه به بحث و بررسی پرداخته‌اند، از جمله محمد بن عبداللّه اَزرقی (متوفی ح۲۵۰) در أخبار مکّة و ما جاء فیها مِنَ الآثار، محمد بن اسحاق فاکهی (متوفی ۲۷۲) در أَخبارُ مکّة فی قَدیم الدَّهر وَ حَدیثِه و نیز مورخان دوره‌های بعد، مانند احمد بن عبداللّه طبری (متوفی ۶۹۴) در القِری لِقاصِدِ اُمِّ القُری، محمد بن احمد فاسی مکّی (متوفی ۸۳۲) در شِفاءُ الغَرام بِاَخْبارِ الْبَلَدِ الحَرام، و ابراهیم رفعت‌باشا (متوفی ۱۳۵۳) در مِرْآةُ الْحَرَمَین. اما کامل‌ترین اثر مکتوب درباره نشانه‌های حرم مکّی، کتابِ مصورِ الحرمُ المکّیُ الشَریف و الاَعْلامُ المُحیطَةُ بِه، تألیف عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش در ۱۴۱۵ است. ۱۰ - احکامدر فقه برای حرم مکّی احکام خاصی مقرر شده که گاه خَصائص‌الحرم نامیده شده و برخی منابع احکامی را که از نوع ممنوعیت است، مَحْظُورت‌الحرم نامیده‌اند [۱۲۸]
علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۵۹، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۱۲۹]
ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۴۴۶، چاپ محمد عدنان‌بن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۳۰]
ابن ظهیره، الجامع‌اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف، ج۱، ص۱۶۹، مکه ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۱۳۱]
احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱۳، ص۲۹۷، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
البته بیشتر فقها این احکام را به طور پراکنده در بخش‌هایی مانند نماز ، حج ، حدود و کفارات مطرح کرده‌اند.برخی از مهم‌ترین احکام خاص حرم مکّی عبارت‌اند از: ۱۰.۱ - عدم جواز سکونت غیرمسلمانانجایز نبودن سکونت غیر مسلمانان در حرم طبق نظر تمامی فقها، و نیز حرمت ورود آنان به منطقه حرم به نظر همه فقها به جز ابوحنیفه . [۱۳۳]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۹، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۰.۲ - وجوب احرام بستنوجوب احرام بستن برای مسلمانانی که در هر موقع از سال قصد ورود به مکه را دارند در یکی از میقات‌ها ، مگر برای کسانی که به‌طور مکرر به این منطقه تردد دارند، مانند رانندگان. شافعیان احرام را مستحب دانسته‌اند. [۱۳۵]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۶۴۱، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
[۱۳۶]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج، ج۱، ص۴۷۶، مع تعلیقات جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۱۳۷]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۷، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۰.۳ - حرمت کشتن حیواناتحرمت کشتن حیوانات، به جز حیوانات اهلی (مانند شتر و گاو و گوسفند ) و جانوران آزار رساننده (مانند عقرب و مار و افعی) در منطقه حرم. [۱۳۸]
محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۱۸۲، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا).
[۱۴۱]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۸ـ۳۲۹، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
ممنوع بودن شکار جانوران زمینی یا راهنمایی شکارچیان و آسیب رساندن به گیاهان در محدوده حرم، به استناد آیات و احادیث شکار حیوانات وحشىِ غیر دریایىِ حرم حرام و موجب ضمان است. شکارچى محل ضامن قیمت آن است و شکارچى محرم علاوه بر ضمان قیمت، کفاره آن (قربانی کردن)را باید بدهد و در صورت نداشتن کفاره، ضامن دو برابر قیمت آن است. آیا صید حیوانى که مى‌خواهد وارد حرم شود در بیرون حرم بر محل جایز است یا حرام؟ مسئله اختلافى است. متأخران و برخى قدما آن را مکروه دانسته‌اند. بنابر مشهور، خوردن حیوان وحشىِ ذبح شده توسط محرم- خواه در حرم یا بیرون حرم- بر محرم و محل حرام است. همچنین است حکم حیوانى که محل آن را در حرم ذبح کرده است. ۱۰.۴ - حکم قطع گیاه حرمقطع گیاهان و درختان حرم، جز درختان میوه، خرما، اذخر و آنچه در ملک شخصى روییده حرام است. البته اگر گیاه و درخت قبل از ساختن خانه وجود داشته، کندن و قطع آن جایز نیست. برخى در ثبوت حکم یاد شده براى سایر املاک جز خانه اشکال کرده‌اند. در جواز قطع گیاهان و درختان خشکیده اختلاف است. در قطع درختان کفاره نیز ثابت است. کفاره قطع درختان حرم بنابر قول مشهور- بلکه بر آن ادعاى اجماع شده- در درخت بزرگ یک گاو و در درخت کوچک یک گوسفند و در قطع بعض آن، قیمت درخت است. دیگر اقوال در مسئله عبارت است از: عدم لزوم کفاره مطلقا، ثبوت یک گاو به جهت کفاره مطلقا و ثبوت قیمت درخت مطلقا. چرانیدن شتر و مانند آن در حرم براى محرم و محل جایز است. ۱۰.۵ - حرمت خوردن گوشت حیوانی که نا مشروع شکار شده و جنگحرمتِ خوردن گوشت حیوانی که به‌گونه‌ای نامشروع در محدوده حرم شکار شده است. [۱۵۴]
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح‌الکبیر، ج۲، ص۷۸، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیة، (بی‌تا).
) حرمتِ جنگ و خون‌ریزی در منطقه حرم [۱۵۵]
علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ج۱، ص۲۶۰، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
و نیز ممنوع بودن حمل اسلحه به نظر برخی فقها. [۱۵۷]
یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۷، ص۴۷۱، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۱۵۸]
جعفر بن خضر کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج۲، ص۴۵۶، اصفهان: انتشارات مهدوی، (بی‌تا).
هنگام فتح مکه (سال هشتم هجرت)، خداوند به پیامبراکرم تنها برای ساعتی اجازه نبرد داد. طبق احادیث و نیز گزارش‌های تاریخی، تصمیم قطعی امام حسین علیه‌السلام برای خروج از مکه و حرکت به سوی کوفه ، در روز هشتم ذیحجه ــکه آغاز موسم حج است ــ پیشگیری از ریخته شدن خون ایشان در منطقه حرم و شکستن حریم آن به دست مأموران خلیفه اموی بود، که دستور داشتند در یک غائله و با استفاده از ازدحام حاجیان امام را به قتل برسانند. [۱۵۹]
یعقوبی،ج ۲، ص ۲۴۹، تاریخ.
[۱۶۰]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۲۳ـ۱۲۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۶۱]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه،ج۲، ص۲۶۵و ص۲۶۷، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۱۶۲]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه،ج۲، ص۲۶۰ـ ۲۶۱، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۱۶۳]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۶۳۵، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
۱۰.۶ - ممنوع بودن خارج کردن سنگ و ریگ و برداشتن اشیای گمشدهممنوع بودن خارج کردن ریگ و سنگ از محدوده حرم به نظر برخی فقهای شیعه و اهل سنّت [۱۶۵]
ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۲، ص۴۵۳، چاپ محمد عدنان‌بن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۶۶]
محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه‌الامامیة، ج۱،ص۴۷۳،قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
بیشتر شافعیان وارد کردن سنگ و خاک را از منطقه حِلّ به حرم نیز مکروه شمرده‌اند. [۱۶۷]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۳۸، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
حرمت یا کراهت برداشتن اشیای گمشده در محدوده حرم. [۱۷۰]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۹، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۰.۷ - ممنوع بودن اجرای حد و قصاصممنوعیت اجرای حد و قصاص در مورد کسی که در خارج از حرم مرتکب جنایت شده و به حرم پناه آورده است و اِعمال برخی محدودیت‌ها درباره او به نظر فقهای برخی مذاهب اسلامی ، از جمله غذا ندادن به وی و خودداری از معامله با او، به منظور وادار کردنش به خروج از حرم و اجرای حد الهی در خارج از حرم. به نظر حنفیان و فقهای شیعه ، جنایتکار در حرم، به سبب شکستن حرمت آن، از این مصونیت برخوردار نیست. [۱۷۲]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۳۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۱۷۴]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۲۵۶، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۷۵]
ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، قم ۱۳۹۶.
[۱۷۶]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۳۰، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۰.۸ - طلب دیندر اینکه براى طلبکار جایز است از بدهکارى که در بیرون حرم مالى را از او قرض کرده، آن را در حرم مطالبه کند یا نه، اختلاف است. برخى گفته‌اند: اگر مدیون براى فراراز پرداخت بدهى به حرم پناه آورده، طلبکار حق مطالبه در حرم ندارد. ۱۰.۹ - افزایش دیه و حرمت دفن مشرکانافزایش دیه در قتل عمد یا غیرعمد که در حرم صورت گرفته باشد، به میزان یک سومِ دیه کامل [۱۷۹]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۳۹.
[۱۸۰]
احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، ج۲، ص۲۹۶، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴.
[۱۸۲]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۹، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
حرمت دفن مشرکان در منطقه حرم.شافعیان خارج کردن جسد مشرک را از حرم نیز لازم دانسته‌اند. [۱۸۳]
محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، ص۱۸۸، چاپ محمد زهری نجار، بیروت (بی‌تا).
[۱۸۵]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۳۰، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۰.۱۰ - حرمت خرید و فروش یا اجاره خانههاحرمت خرید و فروش یا اجاره خانه‌های حرم مکّی به‌طور کلی یا در موسم حج ، به نظر برخی فقها، به استناد آیه ۲۵ سوره حج و احادیث . [۱۸۶]
ابن قدامه، المغنی، ج۴، ص۱۹ـ۲۰، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
[۱۸۷]
محمد بن محمد حَطّاب، مواهب‌الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۷، ص۵۴۶، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۸۸]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۶، ص۷۱۱، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۸۹]
یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۹، ص۲۵۰، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۱۹۰]
احمد بن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، ج۱، ص۲۲۱، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران (بی‌تا).
بیشتر فقها، با استناد به احادیث، ارتکاب برخی محرّماتِ حرم را موجب پرداختن کفاره دانسته‌اند، هرچند درباره میزان آن اختلاف‌نظر وجود دارد. [۱۹۱]
یحیی بن شرف نووی، ج۷، ص۴۹۰ـ۴۹۱، ۴۹۶، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
شماری از فقهای اهل سنّت تنها به حرمتِ تکلیفی قائل شده و ثبوت کفاره را نپذیرفته‌اند. [۱۹۸]
ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد،ج۱، ۶۲۲، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۹۹]
ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد،ج۱،ص۶۱۶، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۲۰۰]
ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد،، ج۱، ص۶۱۲، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
علاوه بر ممنوعیت‌های شرعی که بر حضور در حرم مترتب است، ممنوعیت‌ها و الزاماتی نیز برای کسانی که برای حج یا عمره احرام می‌بندند، مقرر شده است. بر پایه احادیث، به سبب قداست ویژه حرم مکّی، کیفر گناهان و پاداش کارهای نیک در آن مضاعف است. حتی نیت انجام دادن گناه در حرم موجب مؤاخذه الهی است. در مقابل، بر انجام دادن برخی کارهای خیر و عبادات (مانند تلاوت قرآن، نماز خواندن و روزه گرفتن) در منطقه حرم تأکید شده و بنابر حدیثی، ثواب آن صد هزار برابر اماکن دیگر است. [۲۰۱]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۳۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۲۰۲]
محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۲، ص۲۶۶، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۲۰۳]
محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹.
فقها، به استناد احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل کردن و وضو گرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای خاص را مستحب دانسته‌اند [۲۰۵]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج، ج۱، ص۴۷۹، مع تعلیقات جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۲۰۷]
رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت‌اللّه خویی،ج ۵، ص ۴۷۷ـ ۴۷۸، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
دفن مردگان در حرم نیز مستحب به شمار رفته است. به نظر بیشتر فقهای امامی و مالکی و حنفی ، سکونت و مجاورت در مکه، به سبب ضعف ایمان مردم و قصور آن‌ها در به‌جا آوردن احکام حرم، کراهت دارد. شافعیان و حنبلیان مجاورت را برای کسی که احتمال ارتکاب کارهای ممنوع در مورد او نمی‌رود، مستحب دانسته‌اند. [۲۱۰]
حسن بن یوسف علامه حلّی، ج۸، ص۴۴۷، تذکرةالفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
[۲۱۱]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۱۸۷، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۱۲]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۲ـ۳۲۳، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
این اَعمال از جمله کارهای مکروه در حرم مکّی است: طلب کردن بدهی از مدیون، مگر آن‌که مدیون بودن در داخل حرم واقع شده باشد؛ درخواست کردن چیزی از مردم در حرم؛ خواندن شعر ؛ و ضرب و شتم خدمتکار. [۲۱۳]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، ج۲، ص۱۳۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۱۱ - حرم نبویاین مکان، حرم مهم دیگری است که بر پایه احادیث و فتاوای فقهی، آداب و احکام خاصی دارد. بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت اهل مدینه را در روز قیامت برعهده گرفته است. [۲۱۸]
ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۷۰، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲۱۹]
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۳، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
حنفیان به وجود حرم برای مدینه ، به گونه‌ای که احکام خاصی داشته باشد، قائل نیستند. [۲۲۰]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۲۵۶، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۲۱]
ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، ج۱، ص۴۴۷، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
۱۱.۱ - دیدگاه فقهای شیعهبرخی فقهای معاصر شیعه نیز در حرم بودن مدینه، به گونه‌ای که در مورد مکه تعریف شده است، تردید دارند و این حدیث مشهور پیامبر اکرم را که حرم مدینه به شخص ایشان و حرم مکه به حضرت ابراهیم منتسب است، [۲۲۲]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۵، ص۴۰، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۲۳]
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۳، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
به معنای لزوم حفظ حرمت نسبی این شهر یا حرمت مرقد مطهر آن حضرت تفسیر کرده‌اند.این فقها، برای احتیاط، برخی احکامِ حرم را برای مدینه قائل شده‌اند [۲۲۵]
رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت‌اللّه خویی،ج ۵، ص ۵۱۳، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
۱۱.۲ - از نظر فقهای اهل سنتبرخی مالکیان و شافعیان، از جمله مالک بن انس ، با استناد به احادیث مذکور و نیز از آن‌رو که مدینه موطن مهاجران و محل استقرار صحابیان بوده است، حرم نبوی را از حرم مکّی برتر شمرده‌اند، [۲۲۶]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۶۸۸، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
ولی بیشتر فقها، جز مرقد حضرت رسول که برترین بقعه عالم معرفی شده است، حرم مکّی را برتر شمرده‌اند. [۲۲۸]
ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، ج۲، ص۲۵۶، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۲۹]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۲۳، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۱۱.۳ - حدوددر برخی احادیث، حدود حرم نبوی به اندازه یک بَرید از هر چهار طرف معرفی شده است. [۲۳۱]
یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۷، ص۴۸۹، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۲۳۲]
علی بن ابوبکر هیثمی، کشف‌الاستار عن زوائد البزار علی‌الکتب الستة، ج۲، ص۵۴، ج ۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
طبق حدیثی دیگر ــکه هم شیعه و هم اهل سنّت نقل کرده‌اند ــ حرم نبوی میان دو زمینِ پوشیده از سنگ سیاه (ما بَینَ لابَتَیها)، در مشرق و مغرب مدینه، قرار دارد. [۲۳۳]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۶۴.
[۲۳۴]
یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۷، ص۴۸۷، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۲۳۵]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۶۷۰ـ۶۷۱، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
فقهای شیعه حدود حرم نبوی را طبق احادیث، از کوه عَیر (یا عایر) تا کوه وَعیر دانسته‌اند [۲۳۹]
رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت‌اللّه خویی،ج ۵، ص ۵۱۲، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
، اما برخی از فقهای اهل سنّت، به استنادِ احادیثی دیگر، مرز این حرم را از کوه عیر تا کوه ثور، که دوازده میل می‌شود، معرفی کرده‌اند.آنان عیر را در میقات و ثور را در پشت کوه اُحد دانسته‌اند. [۲۴۰]
ابن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
[۲۴۱]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج، ج۱، ص۵۲۹، مع تعلیقات جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۲۴۲]
منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، ج۲، ص۵۵۱، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
برخی دیگر، با توجه به وجود کوه ثور در مکه، به توجیه احادیث مذکور پرداخته و از جمله احتمال داده‌اند که راویان به اشتباه به جای اُحد، ثور را ذکر کرده‌اند یا نام پیشین احد، ثور بوده است. [۲۴۳]
یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، ج۷، ص۴۸۶، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۲۴۴]
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج، ج۱، ص۵۲۹، مع تعلیقات جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
همچنین ممکن است مراد پیامبر اکرم فاصله‌ای معادل فاصله دو کوه عیر و ثور در مکه بوده یا خود حضرت مجازآ دو کوه موجود در مدینه را عیر و ثور نامیده است. [۲۴۵]
ابن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۷۰، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
= ۱۰ - احکام= مهم‌ترین آداب و احکام حرم نبوی عبارت‌اند از: استحباب ورود با غسل به حرم نبوی؛ استحباب مجاورت در مدینه ؛ استحباب روزه گرفتن در برخی ایام هفته ؛ حرمت آسیب رساندن به گیاهان و قطع درختان ، به‌ویژه نهال درختان، مگر برای تغذیه چهارپایان؛ و حرمت شکار کردن حیوانات. [۲۴۷]
محمد بن بهادر زرکشی، اعلام‌الساجد باحکام المساجد، ج۱، ص۲۴۳ـ۲۴۵، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۴۸]
محمد بن بهادر زرکشی، اعلام‌الساجد باحکام المساجد، ج۱، ص۲۶۱، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۵۰]
وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، ج۳، ص۳۳۵ـ ۳۳۶، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
برخی فقهای متقدم اهل سنّت برای ارتکاب پاره‌ای از محرّمات حرم نبوی مجازات ذکر کرده‌اند. [۲۵۲]
ابن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۷۰، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
[۲۵۳]
احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، ج۱، ص۶۷۵ـ۶۷۶، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا).
برخى دیگر بین قطع درختان و شکار تفصیل داده، در اوّل قائل به حرمت و در دوم قائل به کراهت شده‌اند. بنابر تصریح بعضى، در حکم یاد شده، تفاوتى بین گیاهان و درختان نیست. هرچند ظاهر کلمات برخى اختصاص حکم به درختان است. [۲۵۷]
ارشاد الأذهان ج۱، ص ۳۳۹.
[۲۵۹]
مهذّب الاحکام ج۱۵، ص ۳۶.
البته آنچه در حرم مکه استثنا شده درحرم مدینه نیز مستثنا است. بنابر قول به حرمت، در صورت ارتکاب، کفاره ثابت نیست، هرچند گناه کرده است. لیکن خوردن شکار حرام است. براى دخول حرم مدینه احرام بستن واجب نیست. هرچند غسل کردن مستحب است. ۱۲ - حرم امام حسینحرم امام حسین علیه‌السلام [۲۶۵]
اِجماعیات فقه‌الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.
نزد شیعیان بسیار مقدّس است.فقها درباره محدوده این حرم ــ که دارای احکام فقهی خاصی نیز هست ـ آرای گوناگونی دارند، از جمله محدوده مدفن آن حضرت و خاندان و یاران او جز حضرت عباس علیه‌السلام [۲۶۶]
محمد بن محمدمفید، المُقْنِعَة،ص۱۲۶، قم ۱۴۱۰.
تمام شهر کربلا ، و روضه مقدّس امام حسین [۲۷۰]
احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۱۶، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
[۲۷۴]
عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، ج۱، ص۲۷، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶.
را جزو این محدوده دانسته‌اند.در حدیثی منقول از حضرت علی علیه‌السلام، کوفه حرم او خوانده شده است. [۲۷۵]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۶۳.
[۲۷۶]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۶ـ۴۱۷، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
۱۳ - اقوال در جواز اتمام نماز در چهار حرماز احکام اختصاصی حرم مکّی، حرم نبوی، مسجد کوفه و حائر حسینی به نظر مشهور فقهای شیعه، جواز و حتی استحبابِ خواندن نماز به صورت کامل (اِتمام) برای مسافر است، هرچند که خواندن نماز شکسته (قَصر) نیز برای او جایز است [۲۷۹]
حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة،ج۱،ص۳۳۳، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲.
[۲۸۰]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۱، ص۷۸۷ ۷۸۸، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۲۸۱]
اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقه‌الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج۱، ص۴۵۳، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹.
فقها این اقوال را حاصل جمع احادیثی می‌دانند که بر تخییر میان قصر و اتمام در مکان‌های چهارگانه دلالت دارند و احادیثی که دالّ بر مطلوب بودن اتمام نمازند. [۲۸۲]
کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۵۲۴.
در احادیث مذکور، تعبیراتی مانند «حرمین شریفین»، «مکه و مدینه» و «مسجدَین» آمده است و از این‌رو، برخی فقها تنها در خود مسجدالحرام و مسجدالنبی حکم مذکور را جاری می‌دانند، نه در تمام قلمرو حرم مکّی و حرم نبوی [۲۸۷]
زین‌الدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۱، ص۷۸۷، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۲۸۸]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۱ـ۴۱۴، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
ابن بابویه به وجوب قصر در این اماکن قائل شده و آن‌ها را واجد هیچ امتیازی ندانسته است. ظاهرآ این نظر مستند به ادله عامِ وجوب قصر نماز برای مسافر و نیز احادیثی است که در اماکن چهارگانه نماز قصر را واجب شمرده است، [۲۹۰]
احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۰۹، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
ولی سایر فقها با حمل این احادیث بر تقیه [۲۹۱]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۴۱، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۲۹۲]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۴۸، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۲۹۳]
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲، ص۴۵۲، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
[۲۹۴]
احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۸، ص۳۱۰، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
[۲۹۵]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۰۶ـ ۴۱۰، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
و با استناد بر ادله دیگر این نظر را نپذیرفته‌اند. [۲۹۷]
احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، ج۳، ص۴۲۴ـ۴۲۵، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش.
شماری از فقها نیز، از باب احتیاط، به شکسته خواندن نماز در این چهار حرم نظر داده‌اند. [۳۰۱]
ابوالقاسم‌بن محمدحسن میرزای قمی، جامع‌الشتات، ج۱، ص۷۳، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۳۰۳]
محمدتقی بهجت، جامع‌المسائل، ج۱، ص۵۹۹، قم ۱۳۷۸ش.
برخی فقهای متقدم، از جمله ابن جنید اسکافی [۳۰۴]
ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابن‌الجنید، ج۱، ص۸۹ـ ۹۰، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶.
و علم‌الهدی، [۳۰۵]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۴۷، چاپ مهدی رجائی، رساله :۳۰ جمل‌العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
به وجوب خواندن نماز تمام برای مسافر در این چهار مکان و حتی حرم همه امامان شیعه علیهم‌السلام نظر داده‌اند. [۳۰۸]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۰ـ۴۲۱، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
ابن ادریس حلّی ، علاوه بر حرم مکه و مدینه، تنها در حائر حسینی قائل به شمول این حکم شده است. فقهای شیعه این بحث را نیز مطرح کرده‌اند که آیا حکم تخییری مذکور تنها مسجد کوفه و حائر حسینی را دربرمی‌گیرد یا شامل تمام شهر کوفه و کربلا می‌شود. [۳۱۰]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۱۴ـ۴۲۰، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
[۳۱۲]
مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، ج۸، ص۴۲۱ـ ۴۲۶، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش.
حنفیان ــکه مانند فقهای امامی به وجوب شکسته خواندن نماز به هنگام مسافرت قائل‌اندــ خواندن نماز کامل را در حرم مکّی پیروی از پیامبر اکرم شمرده و به‌سبب مضاعف بودن پاداش کارها در حرم، آن را بهتر از خواندن نماز شکسته دانسته‌اند. [۳۱۳]
ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، چاپ محمد عدنان‌بن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۳۱۴]
ابن قدامه، المغنی، ج۲، ص۱۰۷، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).
احکام و آداب دیگری نیز در منابع فقهی شیعه برای این حرم‌ها و حرم امامان شیعه (مشاهد مشرّفه) ذکر شده است، مانند حرمت ورود جُنُب و حائض به این مکانها، [۳۱۶]
احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج۲، ص۲۹۲، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷.
حرمت نجس کردن آن‌ها و وجوب رفع نجاست از آن‌ها، استحباب غسل پیش از ورود به این اماکن، مکروه بودن انتقال مردگان برای دفن به سرزمین دیگر، مگر به این مکانها، [۳۱۹]
محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج۱، ص۴۴۷، بیروت ۱۴۰۹.
و ممنوع بودن اجرای حد و قصاص در این حرم‌ها می‌باشد. [۳۲۱]
ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، ج۲، ص۱۸۴ـ۱۸۵، قم ۱۳۹۶.
۱۴ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) آقابزرگ طهرانی،الذریعه. (۳) ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۴) ابن ادریس حلّی، کتاب السرائرالحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱. (۵) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. (۶) ابن بابویه، المقنع، قم ۱۴۱۵. (۷) ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابن‌الجنید، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶. (۸) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۹) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۰) ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۱) ابن رشد، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۱۲) ابن سعید، الجامع‌للشرائع، قم ۱۴۰۵. (۱۳) ابن ظهیره، الجامع‌اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناءالبیت الشریف، مکه ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۱۴) ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدرّالمختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۵) ابن فهد، اتحاف الوری باخبار ام‌القری، چاپ فهیم محمد شلتوت، مکه (۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴). (۱۶) ابن قدامه، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا). (۱۷) ابن منظور،لسان العرب. (۱۸) ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن کثیر، (بی‌تا). (۱۹) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من‌الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش. (۲۰) احمد بن محمد اسدی مکی، اخبار الکرام باخبار المسجد الحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶. (۲۱) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش. (۲۲) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۳) مرتضی بروجردی، مستندالعروة الوثقی، تقریرات درس آیت‌اللّه خویی، ج ۸، (قم) ۱۳۶۷ش. (۲۴) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی‌خلیفه، ج ۶. (۲۵) محمدتقی بهجت، جامع‌المسائل، قم ۱۳۷۸ش. (۲۶) منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲۷) عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل، (بی‌تا). (۲۸) احمد بن علی جصاص، احکام‌القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۴. (۲۹) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۰) حرّعاملی، وسائل الشیعه. (۳۱) اسماعیل حسینی مرعشی، اِجماعیات فقه‌الشیعة و اَحْوَطُ الاَقوال من احکام الشریعة، ج ۱، (قم) ۱۴۱۹. (۳۲) محمد بن محمد حَطّاب، مواهب‌الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۳۳) محسن حکیم، دلیل الناسک، چاپ محمد قاضی طباطبایی، (بی‌جا) : مؤسسةالمنار، (بی‌تا). (۳۴) محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی، چاپ افست قم ۱۴۰۴. (۳۵) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ‌المنهاج، مع تعلیقات جوبلی‌بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۳۶) رضاخلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت‌اللّه خویی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. (۳۷) خلیل بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. (۳۸) ابوالقاسم خویی، مبانی تکملةالمنهاج، قم ۱۳۹۶. (۳۹) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح‌الکبیر، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیة، (بی‌تا). (۴۰) ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا). (۴۱) محمدصادق روحانی، فقه‌الصادق، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. (۴۲) محمد بن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۴۳) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه‌الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. (۴۴) محمد بن بهادر زرکشی، اعلام‌الساجد باحکام المساجد، چاپ ابوالوفا مصطفی مراغی، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۴۵) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم‌القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۴۶) سیوطی. (۴۷) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت (بی‌تا). (۴۸) محمد بن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف‌الغطاء، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست قم (بی‌تا). (۴۹) محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه‌الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴. (۵۰) زین‌الدین بن علی شهیدثانی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۵۱) طباطبائی، المیزان. (۵۲) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹. (۵۳) طبرسی،تفسیر مجمع البیان . (۵۴) احمد بن عبداللّه طبری، القری لقاصد ام‌القری، چاپ مصطفی سقا، بیروت (بی‌تا). (۵۵) محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن. (۵۶) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا). (۵۷) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ علی‌اکبر غفاری، تهران ۱۳۷۶ش. (۵۸) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۵۹) محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقه‌الامامیة، ج ۱ـ۲، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷. (۶۰) محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. (۶۱) عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، الحرم‌المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، مکه ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. (۶۲) حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰ـ۱۴۲۲. (۶۳) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرةالفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ. (۶۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف‌الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰. (۶۵) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله :۳۰ جمل‌العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. (۶۶) محمد بن احمد فاسی، شِفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، چاپ ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد ذهبی، مکه ۱۹۹۹. (۶۷) محمد بن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، چاپ عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸. (۶۸) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۶۹) ابوبکر بن مسعود کاسانی، بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، چاپ محمد عدنان‌بن یاسین درویش، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۷۰) جعفر بن خضر کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی، (بی‌تا). (۷۱) محمدطاهر کردی، التاریخ‌القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۷۲) عبدالحسین کلیدار، بغیةالنبلاء فی تاریخ کربلاء، چاپ عادل کلیدار، بغداد ۱۹۶۶. (۷۳) کلینی، اصول الکافی. (۷۴) محمدرضا گلپایگانی، مناسک‌الحج، قم ۱۴۱۳. (۷۵) علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۷۶) مجلسی، بحار الانوار. (۷۷) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۷۸) فوزیه حسین مطر، تاریخ عمارةالحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول، جده ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۷۹) محمد بن محمدمفید، المُقْنِعَة، قم ۱۴۱۰. (۸۰) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران (بی‌تا). (۸۱) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۳، قم ۱۳۶۲ش. (۸۲) محمد بن احمد منهاجی اسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و المُوَقِعین و الشهود، چاپ مسعد عبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶. (۸۳) محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰. (۸۴) ابوالقاسم‌بن محمدحسن میرزای قمی، جامع‌الشتات، چاپ مرتضی رضوی، تهران ۱۳۷۱ش. (۸۵) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱. (۸۶) احمد بن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۲، ۱۴۱۵، ج ۸، ۱۴۱۶، ج ۱۳، ۱۴۱۷. (۸۷) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۸۸) علی بن ابوبکر هیثمی، کشف‌الاستار عن زوائد البزار علی‌الکتب الستة، ج ۲، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴. (۸۹) علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۹۰) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۹۱) یعقوبی، تاریخ. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حرم»، شماره۶۰۳۵. فرهنگ فقه ج۳، ص۲۸۶. |