تنگستانتنگستان، شهرستانی در استان بوشهر می‌باشد. ۱ - موقعیت جغرافیاییتنگستان از شمال و شمال شرقی و مشرق به شهرستان دشتستان، از جنوب به شهرستان دشتی، از مغرب به خلیج فارس و شهرستان بوشهر محدود می‌شود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و دِلوار، چهار دهستان اَهْرَم، باغَک، بوالخیر و دلوار و دو شهرِ اهرم (مرکز شهرستان) و دلوار. آب و هوای آن در قسمتهای ساحلی گرم و مرطوب و در قسمتهای مرکزی تقریباً گرم و خشک است. ۲ - کوهها و رودها و حیواناتکوه قلعه دختر (ارتفاع قله: ح ۲۲۰، ۱ متر) با امتداد شمالی ـ جنوبی، کوه بِیرَمی (ارتفاع قله: ح ۹۵۰، ۱ متر) با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی و کوه سُرخ (ارتفاع قله: ح ۹۹۰ متر) از رشته کوههای زاگرس در آن‌جا واقع است. قسمتی از رشته کوه مُند نیز در تنگستان امتداد دارد. این شهرستان تَنگهایی دارد، مانند تنگ بِهوش/ باهوش و تنگ گَرْوَک. [۱]
دهخدا، ذیل واژه.
رودهای مهم آن عبارت‌اند از: رود بهوش یا اهرم، رود خشک که در چهار کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم به رود بهوش می‌ریزد و رودشور/ سور با جهت شمالی ـ جنوبی جریان یافته و در دو کیلومتری جنوب غربی آبادی مسیله فخری به رود مند می‌ریزد. دو چشمه آب گرم نیز دارد: یکی در روستای اوبا در ۱.۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم، دیگری آب گرم میراحمدی، در روستای آب بویی در دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم. در تنگستان معادن شن و ماسه (در مسیر رود بهوش)، نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی (در اطراف کوه قلعه دختر) وجود دارد. [۲]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، کنگان ـ خورموج، ج۱۱۱ـ۱۱۹، ص۳۰ـ۳۱.
تنگستان از گیا کُنار، انجیر، بادام کوهی، مورتلخ، کاسنی و بومادران و از زیا گرگ، روباه، کفتار، شغال، پلنگ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک، تیهو و هوبره دارد. ۳ - محصولات کشاورزیاهالی تنگستان به زراعت، دامداری، صیدماهی، لنج سازی و قالی باقی اشتغال دارند. آب مصرفی اهالی از رود، چشمه، چاه و آب انبار تأمین می‌شود. محصول عمده آن گندم، جو، خرما، مرکّبات، تنباکو و تره بار است. ۴ - جمعیت تنگستاندر سرشماری ۱۳۷۵ش، جمعیت شهرستان ۵۹.۰۶۶ تن گزارش شده است. از کل جمعیت شهرستان ۱۰.۸۸۳ تن (ح ۱۸%) شهرنشین، ۴۷.۵۱۹ تن (ح ۸۰%) روستانشین و بقیه غیرساکن‌اند. اهالی آن مسلمان (شیعه) و به فارسی با گویش محلی، معروف به «تنگ سیری» تکلم می‌کنند. ۵ - تنگستان در تقسیمات کشوریدر تقسیمات کشوری ۱۳۵۵ش، تنگستان بخشی به مرکزیت شهر اهرم، مشتمل بر دهستانهای اَهرم، سَمَل، باغَک، خائیز و ساحلی در شهرستان بوشهر ذکر شده است [۳]
ایران، وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، ص ۳۸.
این بخش در ۱۳۵۸ش، با دو بخشِ مرکزی و ساحلی، شهرستان شد. در ۱۳۶۹ش بخش مرکزی به مرکزیت شهر اهرم، مشتمل بر دهستانهای اهرم و باغک، و بخش ساحلی به مرکزیت روستای دلوار، مشتمل بر دهستانهای دلوار و بوالخیر در شهرستان تنگستان تشکیل شد. [۴]
ایران، قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور، ص ۸۲۲، ۱۳۷۰ش.
[۵]
ایران، وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی، دفتر تقسیمات کشوری، ص ۲۴.
در ۱۳۷۵ ش، طبق تصویبنامه هیئت وزیران، نام بخش ساحلی به دلوار تغییر یافت. [۶]
ایران، قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، ص ۹۱۱، ۱۳۷۶ش.
راه اصلی بوشهر به نواحی جنوب و جنوب شرقی استان از این شهرستان می‌گذرد. ۶ - آثار تاریخیمهمترین آثار تاریخی تنگستان عبارت‌اند از: ویرانه قلعه ای که بنای آن را به پیش از اسلام یا اوایل دوره اسلامی نسبت می‌دهند؛ مقبره امامزاده آقامیراحمد (از فرزندان امام موسی کاظم علیه‌السلام و برادر شاهچراغ، متوفی ۱۸۳) در روستای آب بویی؛ [۷]
جعفر حمیدی، «بستر جغرافیائی قیام جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری، بوشهر ۱۳۷۳ش.
قلعه زایر خضرخانِ اَهْرَمی در شهر اهرم؛ قلعه تنگستان در آبادی پهلوان کِشی؛ ویرانه قلعه محمدعلی خان، برادر باقرخان تنگستانی در آبادی گُلَکی و نیز قلعه‌ای در آبادی کَلات کهنه که به خاندان خوانین تنگستان منسوب است. [۸]
احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، ج۱، ص۲۱۲.
[۹]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، کنگان ـ خورموج، ج۱۱۱ـ۱۱۹، ص۳۲.
۷ - پیشینهسبب نامگذاری این شهرستان به تنگستان این است که در قسمتهای شمالی آن تَنْگهایی صعب العبور وجود دارد و همچنین اراضی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا واقع شده است. [۱۰]
جعفر حمیدی، «بستر جغرافیائی قیام جنوب ایران»، ج۱، ص۱۶.
نام تنگستان و تنگستانیها و دلاوریهایشان، از دوره زندیه به بعد در منابع تاریخی دیده می‌شود و از همین دوره آنان در حیات سیاسی کشور تأثیری بسزا داشتند. تنگستانیها در ۱۱۷۹/۱۷۶۵ به نیروهای کریم خان زند که قصد داشتند میرمُهَنّا (حاکم بندرریگ که بازرگانان را در دریا و خشکی غارت می‌کرد) را سرکوب کنند، کمک کردند. [۱۱]
جان ر پری، کریم خان زند، ج۱، ص۲۲۹، ترجمه علی محمد ساکی.
در ۱۲۰۶ قریه تنگستان محل درگیری لطفعلی خان زند با شیخ نصر، حاکم بوشهر، و رضاقلی خان شاهسَوَند بود که به پیروزی لطفعلی خان منجر شد. [۱۲]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۱، ص۶۴۸ـ ۶۴۹.
[۱۳]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۹، با مقدمه سعید نفیسی.
در دوره محمدشاه قاجار (۱۲۵۰ـ ۱۲۶۴) کازرونی [۱۴]
محمدابراهیم کازرونی (متخلص به نادری)، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، ج۱، ص۵۰، ترجمه منوچهر ستوده.
[۱۵]
محمدابراهیم کازرونی (متخلص به نادری)، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، ج۱، ص۷۰، ترجمه منوچهر ستوده.
تنگستان را بلوکی با نخلستانهای بسیار و فاصله آبادیهای آن را از یکدیگر نیم فرسخ یا یک فرسخ وصف کرده و شماره نخلهای آن را بیست هزار تا نوشته است. در حمله نیروهای انگلیسی به جنوب ایران بر سر مسئله هرات، اهالی دشتستان و تنگستان به رهبری باقرخان تنگستانی آنان را از بوشهر بیرون راندند. [۱۶]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۲۷.
نیروهای انگلیسی در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ دوباره به بوشهر حمله کردند و تنگستانیها به مقابله با آنان پرداختند، اما نیروهای انگلیسی، با وجود دادن تلفات بسیار، شهر را تصرف کردند. [۱۷]
سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ج۱، ص۳۳۳، ترجمه حسین سعادت نوری.
[۱۸]
جورج هنری هانت، جنگ انگلیس وایران در سال ۱۲۷۳هجری قمری، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، ترجمه حسین سعادت نوری.
[۱۹]
جی بی کلی، هجوم انگلیس به جنوب ایران: ۱۸۳۹ و ۱۸۵۶، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵، ترجمه حسن زنگنه.
فسائی، [۲۰]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۳۲۶.
در اواخر سده سیزدهم، تنگستان را ناحیه‌ای با ۳۱ آبادی ذکر کرده که قریه‌ای به همین نام، قصبه آن بوده است. وی از محصولات آن‌جا گندم، جو، خرما و هندوانه را نام برده و گفته است که دشتستانیها اهالی تنگستان را تنگسیر می‌نامیده‌اند. [۲۱]
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۳۲۶.
۸ - نوشته‌های کرزنکرزن در ۱۳۱۰/۱۸۹۲ از ناحیه تنگستان عبور کرده و درباره راههای آن از جمله کتل مَلْعون/ مَلو مطالبی آورده است. [۲۲]
جرج ن کرزن، ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، ترجمه وحید مازندرانی.
در ۱۳۲۲ سدیدالسلطنه [۲۳]
محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، ج۱، ص۶۱۳ـ۶۱۹.
درباره نخلستانها، بقعه، مقبره‌ها و رؤسای تنگستان مطالبی آورده است. در ۱۳۲۵/۱۹۰۷ فلوریدا سفیری [۲۴]
فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس پی آر، ج۱، ص۳۲، ترجمه منصوره اتحادیه و منصوره جعفری فشارکی.
به قاچاق کالا، بویژه چای، در تنگستان اشاره کرده است. در ۱۳۳۰، بنا به اظهارات مخبرالسلطنه هدایت، افراد خوانین تنگستان به قافله‌هایی که از آن ناحیه عبور می‌کردند، دستبرد می‌زدند. [۲۵]
مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، ج۱، ص۳۰۸، .
۹ - تنگستان در جنگ جهانی اولدر جنگ جهانی اول (۱۳۳۲ـ ۱۳۳۶/ ۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) در حمله مجدد نیروهای انگلیسی به بوشهر، تنگستانیها به رهبری رئیس علی دلواری، شیخ حسین خان چاه کوتایی و زایر خضرخان اهرمی به مقابله با آنان پرداختند. در این جریان، آبادیهای تنگستان، بویژه دلوار (دلوار کهنه، دلوار نو و قلعه دلوار)، بشدت آسیب دید؛ انگلیسیها بسیاری از نخلهای آن‌جا را قطع کردند یا آتش زدند [۲۶]
اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ج۱، ص۲۵۰ـ ۲۵۳، ترجمه پرویز صدری.
[۲۷]
مابرلی، ص ۹۸ـ۱۰۱.
[۲۸]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی، ج۱، ص۶۱.
در ۱۳۳۵/ ۱۹۱۷، بنابه گزارش سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، [۲۹]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی، ج۱، ص۸۱.
قاچاق کالا در منطقه تنگستان رواج بسیار داشت و عمدتاً از طریق بندر دلوار صورت می‌گرفت. در ۱۳۳۸ تنگستان پنجاه روستای نزدیک به هم داشت و از بنادر آن (دلوار، عامِری، کَرّی، روسّانی، بولخِیر/ بوالخیر و خورْشَعبی)، غلات و خرما و گچ و ماهی صادر، و قند و چای و پارچه و غیره از بحرین وارد می‌شد. [۳۰]
ر وادالا، خلیج فارس در عصر استعمار، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، ترجمه شفیع جوادی.
واسموسِ آلمانی نیز در ۱۳۰۳ ش در منطقه تنگستان حضور داشت و به عنوان توسعه کشاورزی تعدادی ماشین آلات زراعی وارد منطقه کرد. [۳۱]
احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۸۷.
۱۰ - سواحل تنگستانرکن زاده آدمیت در ۱۳۱۰ ش، تنگستان را بلوکی به مرکزیت اهرم ضبط کرده است. به نوشته وی، محصولات این بلوک، از قبیل جو و مرکّبات و تنباکو، در بازار بوشهر با قماش و دیگر اجناس خارجی معاوضه می‌شده است. [۳۲]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی، ج۱، ص۵۴ ـ ۵۵.
در ۱۳۱۶ش تنگستان بلوکی به مرکزیت آبادی تنگستان بود و محصولات آن به خارج از بلوک صادر می‌شد. [۳۳]
بهمن کریمی، جغرافیای مفصل تاریخ غرب ایران، ج۱، ص۱۲۳.
در ۱۳۳۰ش مجموعه دهستانهای سمل، باغک، ساحلی و خاویز (خائیز) از بخش اهرم در شهرستان بوشهر، تنگستان و سواحل خلیج فارس در این قسمت، سواحل تنگستان نامیده می‌شد. [۳۴]
رزم آرا، ج۷، ص۵۵.
________________________________________ ۱۱ - فهرست منابع(۱) احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، تهران ۱۳۷۵ش. (۲) ایران، قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش. (۳) ایران، قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، تهران ۱۳۷۰ش. (۴) ایران، وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش. (۵) ایران، وزارت کشور، معاونت سیاسی و اجتماعی، دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۱ ش. (۶) سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۷ش. (۷) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، بریتانیا کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ ۱۳۳۳ ق/ ۱۹۲۱ـ۱۹۱۴م، ترجمه کاوه بیات، بوشهر ۱۳۷۳ش. (۸) جان ر پری، کریم خان زند، ترجمه علی محمد ساکی، تهران ۱۳۶۵ش. (۹) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج ۱: کوهها و کوهنامه ایران، ج ۲: رودها و رودنامه ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۶ش. (۱۰) جعفر حمیدی، «بستر جغرافیائی قیام جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری، بوشهر ۱۳۷۳ش. (۱۱) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۴۴ش. (۱۲) دهخدا. (۱۳) رزم آرا. (۱۴) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی، تهران (۱۳۱۰ش). (۱۵) سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ترجمه حسین سعادت نوری، تهران ۱۳۳۶ش. (۱۶) احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، تهران ۱۳۳۶ش. (۱۷) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، چاپ احمد اقتداری، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۸) فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس پی آر، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی) و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی)، تهران ۱۳۶۴ش. (۱۹) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج ۱۱۱ـ۱۱۹: کنگان ـ خورموج، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۶۸ش. (۲۰) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش. (۲۱) بهمن کریمی، جغرافیای مفصل تاریخ غرب ایران، تهران ۱۳۱۶ش. (۲۲) محمدابراهیم کازرونی (متخلص به نادری)، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، ترجمه منوچهر ستوده، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ ش. (۲۳) جرج ن کرزن، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ ش. (۲۴) جی بی کلی، هجوم انگلیس به جنوب ایران: ۱۸۳۹ و ۱۸۵۶، ترجمه حسن زنگنه، بوشهر ۱۳۷۳ش. (۲۵) اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمه پرویز صدری، تهران ۱۳۷۷ش. (۲۶) مرکز آمارایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامه آبادیهای کشور، استان بوشهر، شهرستان تنگستان، تهران ۱۳۷۶ش. (۲۷) مرکز آمارایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران ۱۳۷۶ش. (۲۸) محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمه سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۳ش. (۲۹) جورج هنری هانت، جنگ انگلیس وایران در سال ۱۲۷۳هجری قمری، ترجمه حسین سعادت نوری، با حواشی و اضافات به قلم عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ش. (۳۰) مهدیقلی هدایت، گزارش ایران، چاپ محمدعلی صوتی، تهران ۱۳۶۳ش. (۳۱) نقشه تقسیمات کشوری ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۷۷ش. (۳۲) نقشه راههای ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱، تهران: سازمان نقشه برداری کشور، ۱۳۷۷ش. (۳۳) ر وادالا، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه شفیع جوادی، تهران ۱۳۶۴ش. (۳۴) Frederick James Moberly، Operations in Persia: ۱۹۱۴- ۱۹۱۹، London ۱۹۸۷. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تنگستان»، شماره۳۹۶۰. |