الوسیط فی اصول الفقه (کتاب)«الوسیط فی اصول الفقه»، تالیف آیة الله جعفر سبحانی ، به زبان عربی است که به صورت مختصر، به بحث در مورد کلیه مباحث علم اصول فقه پرداخته است و ادله عقلی و لفظی را تبیین نموده است. ۱ - ساختاراین کتاب، در دو جزء تنظیم شده که جزء اول، مشتمل بر مقدمه مؤلف، مقدمه کتاب (شامل نه امر) و پنج مقصد به ترتیب ۱۲، ۳، ۴، ۱۰ و ۵ فصلی و جزء دوم، دارای یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. نگارنده، بدون وارد شدن در نقل اقوال طولانی، سعی کرده است ضمن ارائه تاریخی مختصر از علم اصول فقه ، به بیان مهم‌ترین مباحث مطرح در این علم بپردازد و تنها در جاهایی که لازم است برخی از اقوال را نقل می‌کند. ۲ - گزارش محتوادر ابتدای جلد اول کتاب، تاریخچه مختصری از علم اصول فقه و فراز و نشیب‌های آن ارائه شده و ادوار اصول فقه شیعه امامیه بررسی گردیده است. در این بخش، نویسنده، ابتدا به مرحله نشو و نمای اصول فقه شیعه اشاره کرده و آثار مهم و دانشمندان مهم در این دوره را معرفی نموده است، سپس مرحله ابداع و ابتکار در اصول فقه شیعه را بررسی نموده و مراحل کمال و رشد آن را تا عصر کنونی، مورد تجزیه و تحلیل تاریخی قرار داده است، آن گاه در ضمن مقدمه‌ای نسبتا مفصل، به تبیین برخی از کلیات علم اصول فقه می‌پردازد. وی، در این راستا ابتدا تعریفی از علم اصول فقه ارائه کرده و سپس به بیان موضوع و مسائل این علم پرداخته و فرق میان مسائل اصولی با قواعد فقهی را بیان کرده است. ۲.۱ - بررسی وضعدر ادامه به تعریف وضع پرداخته و اقسام وضع، علائم آن و هم چنین کیفیت معانی حرفیه را بیان می‌کند. وی، تبادر ، صحت حمل و اطراد و هم چنین قول اهل لغت را از علائم وضع شمرده و کیفیت وضع در جملات و مرکبات را نیز بررسی کرده است. در بخش بعدی مقدمه کتاب، نویسنده، به وضع حقیقت شرعیه در اسماء عبادات و معاملات اشاره نموده و تفسیری از وضع حقیقی این اسماء ارائه کرده و ثمره نزاع در وضع صحیح و یا اعم را در الفاظ عبادات و معاملات بررسی کرده و دلایل قول به وضع مشتق برای حالت تبلس را نیز بیان کرده و بدین ترتیب مباحث مقدمه را به پایان برده است. درادامه، وی، به بحث در مورد اوامر و دلالت صیغه امر بر وجوب پرداخته و دلالت جمله خبریه بر انشاء را نیز بررسی نموده است. در همین زمینه، نویسنده، به بحث در مورد امکان قصد امتثال در متعلق امر و دوران مفاد صیغه امر بین دو امر (نفسی و غیری، عینی و کفایی، تعیینی و تخییری) و مسئله اجزای امتثال امر اضطراری از امر واقعی و اجزای امتثال امر ظاهری از امر واقعی نیز پرداخته است. ۲.۲ - بررسی مقدمه واجبدر بخش بعدی، نویسنده، به بررسی مقدمه واجب و ادله وجوب آن پرداخته و وجوب آن را وجوبی غیری و تبعی دانسته و ترتب ثواب بر امتثال امر غیری را نیز بیان کرده است. در این راستا، وی، تقسیماتی از وجوب نیز ارائه کرده و به تعریف واجب مطلق و مشروط و واجب منجز و معلق پرداخته و تعلق امر و نهی به طبایع و افراد را بررسی کرده و بدین ترتیب بحث اوامر را به پایان می‌برد. در بخش بعد، وی، به بحث در مورد نواهی پرداخته و در ابتدای آن، اجتماع امر و نهی را مورد بحث و بررسی قرار داده، دلایل قائلین به جواز یا امتناع اجتماع امر و نهی را بیان نموده است، سپس دلالت صیغه نهی بر حرمت و فساد را در الفاظ عبادات و معاملات، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و موارد نهی مولوی و ارشادی را نیز بررسی کرده است. ۲.۳ - بررسی مفاهیمدر قسمت بعدی کتاب، نویسنده، به بررسی احکام مفاهیم در علم اصول فقه پرداخته و ضمن تعریف مفهوم، به بحث در مورد مفهوم شرط ، وصف ، غایت ، لقب و استثنا پرداخته و روش قدما را در استفاده از مفاهیم بیان کرده است. بحث در مورد عام و خاص و الفاظ مربوط به آنها، اقسام تخصیص و احکام آنها، وجوب تفحص قبل از عمل به عام، امکان تخصیص کتاب به سنت و خبر واحد و هم چنین احکام مطلق و مقید و شروط عمل به اطلاق و احکام مجمل و مبین از دیگر مباحث مهم مطرح شده در جلد اول است. ۲.۴ - مبحث قطعدر جلد دوم، نویسنده، ابتدا به بحث در مورد حجج و امارات پرداخته و در ابتدای این مبحث، از حجیت قطع و مطالب مربوط به آن سخن گفته است، آن گاه به بررسی حجیت ظنون و امارات معتبر پرداخته و در این راستا، حجیت اجماع محصل، ظواهر کتاب و سنت، حجیت خبر واحد، اجماع منقول و شهرت فتوائیه ، حجیت قول لغوی و حجیت ظنون غیر معتبر، مانند قیاس ، استحسان ، استصلاح ، مصالح مرسله ، سد ذرایع ، فتح ذرایع ، قول صحابی پیامبر و اجماع اهل مدینه را نیز مورد شرح و بررسی قرار داده و عدم حجیت این قبیل از ظنون را ارائه نموده است. ۲.۵ - بررسی احکام شکدر بخش بعدی کتاب، نویسنده، به بررسی احکام شک پرداخته و ابتدا به تبیین اصل برائت و ادله عقلی و نقلی مبتنی بر حجیت این اصل، در صورت شک در تکلیف می‌پردازد و حسن بودن احتیاط را نیز مورد تاکید قرار می‌دهد، آن گاه به بیان مفهوم اصل تخییر و جریان این اصل در دوران امر بین محذورین در صورت جهل یا شک در تکلیف تعبدی و یا توصلی می‌پردازد. در ادامه، وی، به بررسی اصل احتیاط و جریان این اصل در شبهات تحریمیه ، شبهه محصوره و شبهات وجوبیه پرداخته و شروط تنجز علم اجمالی در تکلیف را بیان کرده است، آن گاه به تعریف اصل استصحاب پرداخته و جریان این اصل را در صورت شک در یقین سابق و شرایط جاری شدن آن را تبیین نموده و رابطه این اصل را با قواعدی مانند قاعده ید ، اصالة الصحة ، قاعده تجاوز و فراغ و قاعده قرعه بیان می‌نماید. ۲.۶ - بحث تعارضبحث در مورد تعارض در ادله شرعی و راه‌های رفع تعارض از این ادله و پیدا کردن مرجح عقلی و نقلی معتبر و مباحث مربوط به اجتهاد و تقلید و احکام اجتهاد و شرایط مجتهد برای تقلید از وی، تقلید از مجتهد اعلم و متوفی و تشخیص اعلمیت مجتهد و شروط وی برای صدور فتوا ، پایان بخش مباحث این کتاب می‌باشد. ۳ - پانویس۴ - منبعنرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |