زمان تقریبی مطالعه: 4 دقیقه
 

امتثال





ــ امتثال به انجام عمل مطابق با دستور مولا گفته می شود. از آن در علم اصول، بحث تجری و در فقه باب اجتهاد و تقلید سخن رفته است.

ــ امتثال، انجام عمل طبق تکلیف شرعی است.


۱ - معنای لغوی و اصطلاحی



امتثال، در لغت به معنای فرمان برداری و اطاعت امر مولا و در اصطلاح اصولی‌ها، به معنای موافقت با تکلیف و حرکت (اقدام عملی) به سوی انجام آن و مطابقت عمل انجام شده با واقع است، چه تکلیف، بعثی (تکلیف به انجام فعل) باشد و چه زجری (تکلیف به ترک فعل) و چه بعث و زجر اکید (واجب و حرام) باشد و چه غیر اکید (مستحب و مکروه).
خلاصه این که: امتثال، موافقت کردن با تکلیف، در عمل و انجام متعلق آن در خارج بر وفق دستور مولا است؛ به خلاف انقیاد، که موافقت اعتقادی است.

۲ - نکته



هر چند به نظر می‌رسد امتثال و اطاعت به یک معنا است، اما می‌توان بین آن دو فرق گذاشت؛ به این بیان که «امتثال» یعنی تحقق فرمان مولا در خارج و جَری (اقدام) عملی بر طبق آن، چه نیت مکلف به انجام آن باشد و چه نباشد. اما «اطاعت» به معنای موافقت با امر مولا در نیت (اعتقاد) و در عمل می‌باشد. ضمن این که «انقیاد» به معنای اطاعت اعتقادی، بدون موافقت عملی، و «تجری» به معنای معصیت اعتقادی و امتثال عملی در خارج است. بنابراین، امتثال در برگیرنده اطاعت و تجری می‌باشد.
[۲] انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، ج۱، ص۲۴.
[۴] صدر، محمد باقر، جواهر الاصول، ص۱۷۴.
[۵] شیرازی، محمد، الوصول الی کفایة الاصول، ج۲، ص۱۱۲.


۳ - مراتب امتثال



امتثال دارای مراتب ذیل است:
۱. امتثال علمی
۲. امتثال ظنی
۳. امتثال احتمالی

۳.۱ - امتثال علمی


امتثال علمی، یا تفصیلی است و یا اجمالی.

۳.۱.۱ - امتثال علمی تفصیلی


امتثال تفصیلی، انجام متعلق تکلیف با احراز متعلق تکلیف بودن آن است. احراز از راه علم و یقین، اماره و یا اصل معتبر حاصل می‌شود.

۳.۱.۲ - امتثال علمی اجمالی


امتثال اجمالی عبارت است از انجام تمامی اطراف علم اجمالی در شبهه وجوبیه مانند علم اجمالی به وجوب نماز ظهر یا نماز جمعه در روز جمعه و عمل به هر دو و یا ترک تمامی اطراف در شبهه تحریمیه مانند علم اجمالی به غصبی بودن آب یکی از چند ظرف و اجتناب از همه آن‌ها.

۳.۲ - امتثال ظنی


امتثال ظنی عمل به ظن غیر معتبر است مانند خواندن نماز به سمت قبله ظنی با امکان به دست آوردن علم به آن.

۳.۳ - امتثال احتمالی


امتثال احتمالی، انجام دادن یکی از اطراف علم اجمالی در شبهه وجوبیه مانند انجام نماز ظهر در مثال یاد شده و ترک یکی از آن‌ها در شبهه تحریمیه مانند اجتناب از ظرفی از ظروف در مثال یاد شده می‌باشد.
با امکان امتثال علمی، امتثال ظنی و احتمالی کفایت نمی‌کند، اما در کافی بودن امتثال اجمالی با امکان امتثال تفصیلی، اختلاف است.

۴ - نحوه تحقق امتثال



امتثال امر، با انجام دادن فعل امر شده به آن و امتثال نهی، با ترک فعل نهی شده از آن تحقق می‌یابد.

۵ - شرط تحقق امتثال



تحقق امتثال در عبادات، مشروط به قصد قربت است و در غیر عبادات (توصلیات) و موارد نهی ، به صرف انجام یا ترک تحقق می‌یابد و نیت، تنها، شرط ترتب ثواب بر امتثال است.

۶ - پانویس


 
۱. مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، ص۷۲.    
۲. انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، ج۱، ص۲۴.
۳. صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، ج۴، ص۱۷۹.    
۴. صدر، محمد باقر، جواهر الاصول، ص۱۷۴.
۵. شیرازی، محمد، الوصول الی کفایة الاصول، ج۲، ص۱۱۲.
۶. سبحانی تبریزی، جعفر، المحصول فی علم الاصول، ج۳، ص۱۰۰.    
۷. طباطبایی حکیم، محسن، مستمسک العروة، ج۱، ص۲۴۸.    
۸. مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، ص۷۲-۷۳.    
۹. قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام فی مسائل الحرام و الحلال، ج۱، ص۱۶۴.    
۱۰. عاملی، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، ج۱، ص۹۰.    
۱۱. نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۲، ص۵۳.    


۷ - منابع



فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۲۴۴، برگرفته از مقاله «امتثال».    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۶۸۷.    
سایت تبیان    


رده‌های این صفحه : اجتهاد و تقلید | فقه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.