امتثالــ امتثال به انجام عمل مطابق با دستور مولا گفته می شود. از آن در علم اصول، بحث تجری و در فقه باب اجتهاد و تقلید سخن رفته است. ــ امتثال، انجام عمل طبق تکلیف شرعی است. ۱ - معنای لغوی و اصطلاحیامتثال، در لغت به معنای فرمان برداری و اطاعت امر مولا و در اصطلاح اصولی‌ها، به معنای موافقت با تکلیف و حرکت (اقدام عملی) به سوی انجام آن و مطابقت عمل انجام شده با واقع است، چه تکلیف، بعثی (تکلیف به انجام فعل) باشد و چه زجری (تکلیف به ترک فعل) و چه بعث و زجر اکید (واجب و حرام) باشد و چه غیر اکید (مستحب و مکروه). خلاصه این که: امتثال، موافقت کردن با تکلیف، در عمل و انجام متعلق آن در خارج بر وفق دستور مولا است؛ به خلاف انقیاد، که موافقت اعتقادی است. ۲ - نکتههر چند به نظر می‌رسد امتثال و اطاعت به یک معنا است، اما می‌توان بین آن دو فرق گذاشت؛ به این بیان که «امتثال» یعنی تحقق فرمان مولا در خارج و جَری (اقدام) عملی بر طبق آن، چه نیت مکلف به انجام آن باشد و چه نباشد. اما «اطاعت» به معنای موافقت با امر مولا در نیت (اعتقاد) و در عمل می‌باشد. ضمن این که «انقیاد» به معنای اطاعت اعتقادی، بدون موافقت عملی، و «تجری» به معنای معصیت اعتقادی و امتثال عملی در خارج است. بنابراین، امتثال در برگیرنده اطاعت و تجری می‌باشد. [۲]
انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، ج۱، ص۲۴.
[۴]
صدر، محمد باقر، جواهر الاصول، ص۱۷۴.
[۵]
شیرازی، محمد، الوصول الی کفایة الاصول، ج۲، ص۱۱۲.
۳ - مراتب امتثالامتثال دارای مراتب ذیل است: ۱. امتثال علمی ۲. امتثال ظنی ۳. امتثال احتمالی ۳.۱ - امتثال علمیامتثال علمی، یا تفصیلی است و یا اجمالی. ۳.۱.۱ - امتثال علمی تفصیلیامتثال تفصیلی، انجام متعلق تکلیف با احراز متعلق تکلیف بودن آن است. احراز از راه علم و یقین، اماره و یا اصل معتبر حاصل می‌شود. ۳.۱.۲ - امتثال علمی اجمالیامتثال اجمالی عبارت است از انجام تمامی اطراف علم اجمالی در شبهه وجوبیه مانند علم اجمالی به وجوب نماز ظهر یا نماز جمعه در روز جمعه و عمل به هر دو و یا ترک تمامی اطراف در شبهه تحریمیه مانند علم اجمالی به غصبی بودن آب یکی از چند ظرف و اجتناب از همه آن‌ها. ۳.۲ - امتثال ظنیامتثال ظنی عمل به ظن غیر معتبر است مانند خواندن نماز به سمت قبله ظنی با امکان به دست آوردن علم به آن. ۳.۳ - امتثال احتمالیامتثال احتمالی، انجام دادن یکی از اطراف علم اجمالی در شبهه وجوبیه مانند انجام نماز ظهر در مثال یاد شده و ترک یکی از آن‌ها در شبهه تحریمیه مانند اجتناب از ظرفی از ظروف در مثال یاد شده می‌باشد. با امکان امتثال علمی، امتثال ظنی و احتمالی کفایت نمی‌کند، اما در کافی بودن امتثال اجمالی با امکان امتثال تفصیلی، اختلاف است. ۴ - نحوه تحقق امتثالامتثال امر، با انجام دادن فعل امر شده به آن و امتثال نهی، با ترک فعل نهی شده از آن تحقق می‌یابد. ۵ - شرط تحقق امتثالتحقق امتثال در عبادات، مشروط به قصد قربت است و در غیر عبادات (توصلیات) و موارد نهی ، به صرف انجام یا ترک تحقق می‌یابد و نیت، تنها، شرط ترتب ثواب بر امتثال است. ۶ - پانویس
۷ - منابعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۲۴۴، برگرفته از مقاله «امتثال». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۶۸۷. سایت تبیان رده‌های این صفحه : اجتهاد و تقلید | فقه
|