ابتکارابتکار به معنای نوآوری و اختراع است. فهرست مندرجات۲ - معنای اصطلاحی ابتکار ۳ - هم معنی ابتکار در قرآن ۴ - معنای ابتداع در قرآن ۵ - گرایش فطری انسان به ابتکار ۶ - نخستین مبتکران تاریخ ۷ - ذکر مواردی از ابتکارات پیشینیان در قرآن ۷.۱ - ساخت کعبه ۷.۲ - دفن مردگان ۷.۳ - ساخت خانه با تراشیدن و کندن کوه ۷.۴ - باغ عاد ۷.۵ - هجرت در راه خدا ۷.۶ - ساخت منجنیق ۷.۷ - ساخت سد ۷.۸ - روش حفظ گندم از آفت ۷.۹ - روش ساخت آجر ۷.۱۰ - ساخت گوساله صدادار ۷.۱۱ - ساخت حوضچه برای صید ماهی ۷.۱۲ - ساخت زره ۷.۱۳ - استخراج مروارید از دریا ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - ریشه واژه ابتکارابتکار از ریشه بکر است. ۲ - معنای اصطلاحی ابتکارابتکار در اصطلاح جدید [۱]
المعجم الوسیط، ص۶۷.
[۲]
فرهنگ فارسی، معین، ج۱، ص۱۱۸.
به معنای «نوآوری و اختراع» است.۳ - هم معنی ابتکار در قرآندر قرآن دو واژه «ابداع و انشاء» به معنای ابتکار به کار رفته است: «بَدیعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ»، «قُلْ هُو الَّذی أَنشأَکُم» که بیان‌گر آفرینش بی‌سابقه آسمان، زمین، انسان و... است؛ بنابراین، نخستین نوآور خداوند است. ۴ - معنای ابتداع در قرآنکلمه «ابتداع» در قرآن به معنای «افزودن حکمی جدید در شریعت» استعمال شده است؛«ورُهبانِیَّةً ابْتَدَعوها ما کَتَبنها عَلَیِهم». ۵ - گرایش فطری انسان به ابتکارهمه ابتکارهای انسان، برآمده از تفکّر و برخاسته از گرایش فطری او به خلاّقیت است که‌از سوی خداوند، در او به ودیعه نهاده شده؛ زیرا خداوند با اعطای نیروی عقل و توانایی تسخیر طبیعت؛ «و‌سَخَّرَ لَکُم ما فی السَّمَاوَات و ما فِی‌الأرضِ جَمیعاً مِنه» زمینه هرگونه نوآوری و ابداع را برای او فراهم ساخت؛ «إِنَّ فی ذلِک لأیـت لِقوم یَتَفکّرونَ» و او را جانشین خود بر زمین کرد؛ «إنّی جاِعلٌ فی‌الأرضِ خَلیفَةً» که او با یادگیری اسما، مظهر همه صفات الهی از جمله اسم «بدیع» شده است؛ «و‌عَلَّم ءادمَ الأسْماءَ کلَّها». ۶ - نخستین مبتکران تاریخانبیای الهی، نخستین مبتکران تاریخند که به دلیل ارتباط با خدا از طریق وحی، به معلوماتی دست یافته‌اند که از راه‌های حسّی و طبیعی قابل دسترس نبوده است؛ «و‌علَّمکَ ما لَم تَکُن تَعلَم» و آن را به دیگران آموخته‌اند؛ «و‌یُعلِّمُکم ما لَم تَکونوا تَعلَمونَ» و جامعه را به سوی سعادت و کمال سوق داده‌اند. پیامبران، جوامع بشری را به کمک وحی، برای نخستین بار، با قانون و قانون‌مندی آشنا ساخته، برای رفع نابسامانی‌های اجتماعی و اختلاف‌های قومی و به منظور برقراری عدالت اجتماعی، «حقوق فردی و اجتماعی» را تبیین و احکامی چون حدود، دیات و قصاص وضع کردند و طبق قوانین مستحکم الهی به قضاوت پرداختند؛ «کانَ النَّاسُ أمّةً وحِدةً فبَعَثَ اللّهُ النَّبیّینَ مُبَشِّرینَ و مُنذِرینَ و أَنزَلَ مَعَهم الکتـبَ بِالحقِّ لِیَحکمَ بین النَّاسِ فیما اختَلَفوا فِیه.» برای بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی، خمس و زکات و تحریم ربا را تشریع کردند؛ «وَ أَوحَینا إِلیهِم فِعلَ الْخَیرَات وإِقامَ الصَّلوةِ وإیتاءَ‌الزَّکوةِ» ، «و‌أحلَّ اللّهُ البَیعَ و حَرَّم الرِّبواْ». و به این ترتیب، پایه‌های ترقّی و تعالی بشر را گذاشتند و با آموزش ابداعی خویش، به جامعه حیاتی نو بخشیدند: «یاأَیُّها الَّذِین ءامَنوا اسْتَجیبوا لِلّهِ و لِلرَّسولِ إذا دَعاکُم لِمَا یُحییکُم.» اسلام که کامل‌ترین و جامع‌ترین دین است، در این زمینه از دیگر ادیان الهی پیشی گرفته است. ۷ - ذکر مواردی از ابتکارات پیشینیان در قرآندر قرآن، مواردی را می‌توان یافت که ابتکاری بودن آن به کمک روایات فهمیده می‌شود. ۷.۱ - ساخت کعبهساخت کعبه (نخستین ساختمان یا عبادتگاه) [۲۰]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۴، ص۱۱.
که بنابر بعضی روایات [۲۱]
قرطبی، ج۴، ص۸۹.
به دست آدم(علیه السلام)صورت گرفته است؛ «إنَّ أوّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاسِ».۷.۲ - دفن مردگانخاک سپاری مردگان که خداوند با فرستادن کلاغی آن را به قابیل آموخت؛ «فَبَعَث اللّهُ غُراباً یَبحَثُ فِی‌الأرضِ لِیُریَه کَیفَ یُوری سَوءَةَ أَخیهِ». ۷.۳ - ساخت خانه با تراشیدن و کندن کوه«وَ‌کانوا یَنحِتون مِن الجِبال بُیوتاً ءَامِنین» و «تَنحِتونَ الجِبالَ بُیوتاً.» گفته شده: نخستین کسانی که از تراشیدن کوه‌ها و صخره‌ها خانه ساختند، قوم ثمود بودند. [۲۶]
تفسیر کبیر ج۱۴، ص۱۶۴.
[۲۷]
تفسیر کبیر ج۱۹، ص۲۰۵.
۷.۴ - باغ عادباغ عاد (ارم) که برخی آن را بهشت شدّاد دانسته‌اند و با توجّه به بیان قرآن، بدیع و بی‌مثل بوده است؛ «إرَمَ ذاتِ العِمادِ • الّتی لَم یُخلَق مِثلُها فی البلـد». ۷.۵ - هجرت در راه خداهجرت در راه خدا که طبق نقلی، نخستین بار، حضرت ابراهیم(علیه السلام)به آن اقدام کرد [۲۹]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۰، ص۱۷۵.
؛«وَ‌قالَ إِنّیِ ذاهِبٌ إلی ربّی سَیَهدین».۷.۶ - ساخت منجنیقساخت منجنیق برای افکندن ابراهیم(علیه السلام)در آتش؛ «قالوا ابنوا لَه بُنیـناً فألقُوهُ فی الجَحِیم.» گفته شده: برای انداختن حضرت ابراهیم در آتش انبوه، شیطان آن‌ها را راهنمایی کرد و بدین‌سان نخستین منجنیق ساخته شد. ۷.۷ - ساخت سدساخت سد به شیوه‌ای خاص به دست ذوالقرنین به منظور جلوگیری از حمله یأجوج و مأجوج؛ «فأعِینونی بقوّة أَجعَل بَینَکُم و بَینَهم رَدْماً» که برای ساخت آن، از پاره‌های آهن کمک گرفت؛ «ءَاتونِی زُبَرَ الحَدیدِ» و برای استحکام آن از مس گداخته استفاده کرد؛ «قال ءاتونی أُفرِغ علیهِ قِطراً» و به این ترتیب، سدّ نفوذ ناپذیری ساخته شد: «فَما اسْطَاعُوا أن یَظهَرُوهُ و ما اسْتَطَاعُوا لَه نَقباً» که باتوجّه به شیوه ساخت سد و مصالح به کار رفته در آن و زمان ساخت آن، به‌نظر می‌رسد این عمل، کاری بدیع و بی‌نظیر بوده است. ۷.۸ - روش حفظ گندم از آفتباقی گذاشتن گندم در خوشه برای محفوظ ماندن از آفت [۳۷]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۲، ص۳۰۱.
به پیشنهاد یوسف(علیه السلام)؛ «فَما حَصَدتّم فَذَرُوه فی سُنبُلِه إلاّ قَلیلا مِمّا تَأکُلونَ».۷.۹ - روش ساخت آجرطرح ساخت آجر به دستور فرعون به منظور ساختن برج مرتفع برای رسیدن (دست‌یابی) به خدا؛ «فَأَوقِد لی یـا هامان عَلَی الطّینِ.» بر پایه برخی روایات، فرعون نخستین کسی بوده که به فکر ساختن آجر افتاده است. [۴۱]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۰، ص۹۶.
۷.۱۰ - ساخت گوساله صدادارساخت گوساله صدادار به دست سامری که با توجّه به ارزش و قداست گاو نزد بنی‌اسرائیل [۴۲]
پرتوی از قرآن، ج۱، ص۱۹۱ و ۱۹۲.
آن را ساخت تا بنی‌اسرائیل بر گِردش جمع شوند و به پرستش آن بپردازند؛ «فَأَخرَجَ لَهم عِجلا جَسَداً لَه خُوارٌ»، «ثُمَّ اتَّخَذتم العِجلَ مِن بَعدِه و أنتم ظـلمونَ ... و أُشرِبُوا فی قُلُوبِهم العِجلَ بِکفرِهِم».۷.۱۱ - ساخت حوضچه برای صید ماهی«وَ لَقد عَلِمتُم الَّذین اعتَدَوا مِنکُم فِی السَّبتِ». چون یهود از صید ماهی در روز شنبه منع شده بودند و دریا روزهای دیگر از ماهی خالی بود، باایجاد حوضچه‌هایی، روزهای شنبه ماهی‌ها را به دام می‌انداختند و روز بعد آن‌ها را صید می‌کردند. [۴۶]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج ۱، ص۴۷۱-۴۷۲.
۷.۱۲ - ساخت زرهساخت زره به دست داود(علیه السلام)که پیش از آن در جنگ‌ها ازصفحه‌های فلزی برای محافظت استفاده می‌شد؛ [۴۷]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۷، ص۷۲.
«و‌عَلَّمنـه صَنْعةَ لَبوس لَکُم».۷.۱۳ - استخراج مروارید از دریااستخراج مروارید از دریا؛«والشَّیـاطینَ کلَّ بَنّاء و غوّاص.» ۸ - پانویس۹ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. |