زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

ابتکار





ابتکار به معنای نوآوری و اختراع است.


۱ - ریشه واژه ابتکار



ابتکار از ریشه بکر است.

۲ - معنای اصطلاحی ابتکار



ابتکار در اصطلاح جدید
[۱] المعجم الوسیط، ص‌۶۷.
[۲] فرهنگ فارسی، معین، ج‌۱، ص‌۱۱۸.
به معنای «نوآوری و اختراع» است.

۳ - هم معنی ابتکار در قرآن



در قرآن دو واژه «ابداع و انشاء» به معنای ابتکار به کار رفته است: «بَدیعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ»، «قُلْ هُو الَّذی أَنشأَکُم»
که بیان‌گر آفرینش بی‌سابقه آسمان، زمین، انسان و... است؛ بنابراین، نخستین نوآور خداوند است.

۴ - معنای ابتداع در قرآن



کلمه «ابتداع» در قرآن به معنای «افزودن حکمی جدید در شریعت» استعمال شده است؛«ورُهبانِیَّةً ابْتَدَعوها ما کَتَبنها عَلَیِهم».

۵ - گرایش فطری انسان به ابتکار



همه ابتکارهای انسان، برآمده از تفکّر و برخاسته از گرایش فطری او به خلاّقیت است که‌از سوی خداوند، در او به ودیعه نهاده شده؛ زیرا خداوند با اعطای نیروی عقل و توانایی تسخیر طبیعت؛ «و‌سَخَّرَ لَکُم ما فی‌ السَّمَاوَات و ما فِی‌الأرضِ جَمیعاً مِنه» زمینه هرگونه نوآوری و ابداع را برای او فراهم ساخت؛ «إِنَّ فی ذلِک لأیـت لِقوم یَتَفکّرونَ» و او را جانشین خود بر زمین کرد؛ «إنّی جاِعلٌ فی‌الأرضِ خَلیفَةً» که او با یادگیری اسما، مظهر همه صفات الهی از جمله اسم «بدیع» شده است؛ «و‌عَلَّم ءادمَ الأسْماءَ کلَّها».

۶ - نخستین مبتکران تاریخ



انبیای الهی، نخستین مبتکران تاریخند که به دلیل ارتباط با خدا از طریق وحی، به معلوماتی دست یافته‌اند که از راه‌های حسّی و طبیعی قابل دسترس نبوده است؛ «و‌علَّمکَ ما لَم تَکُن تَعلَم» و آن را به دیگران آموخته‌اند؛ «و‌یُعلِّمُکم ما لَم تَکونوا تَعلَمونَ» و جامعه را به سوی سعادت و کمال سوق داده‌اند. پیامبران، جوامع بشری را به کمک وحی، برای نخستین بار، با قانون و قانون‌مندی آشنا ساخته، برای رفع نابسامانی‌های اجتماعی و اختلاف‌های قومی و به منظور برقراری عدالت اجتماعی، «حقوق فردی و اجتماعی» را تبیین و احکامی چون حدود، دیات و قصاص وضع کردند و طبق قوانین مستحکم الهی به قضاوت پرداختند؛ «کانَ النَّاسُ أمّةً وحِدةً فبَعَثَ اللّهُ النَّبیّینَ مُبَشِّرینَ و مُنذِرینَ و أَنزَلَ مَعَهم الکتـبَ بِالحقِّ لِیَحکمَ بین النَّاسِ فیما اختَلَفوا فِیه.»
برای بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی، خمس و زکات و تحریم ربا را تشریع کردند؛ «وَ أَوحَینا إِلیهِم فِعلَ الْخَیرَات وإِقامَ الصَّلوةِ وإیتاءَ‌الزَّکوةِ»
، «و‌أحلَّ اللّهُ البَیعَ و حَرَّم الرِّبواْ».
و به این ترتیب، پایه‌های ترقّی و تعالی بشر را گذاشتند و با آموزش ابداعی خویش، به جامعه حیاتی نو بخشیدند: «یاأَیُّها الَّذِین ءامَنوا اسْتَجیبوا لِلّهِ و لِلرَّسولِ إذا دَعاکُم لِمَا یُحییکُم.»
اسلام که کامل‌ترین و جامع‌ترین دین است، در این زمینه از دیگر ادیان الهی پیشی گرفته است.

۷ - ذکر مواردی از ابتکارات پیشینیان در قرآن



در قرآن، مواردی را می‌توان یافت که ابتکاری ‌بودن آن به کمک روایات فهمیده می‌شود.

۷.۱ - ساخت کعبه


ساخت کعبه (نخستین ساختمان یا عبادتگاه)
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۴، ص‌۱۱.
که بنابر بعضی روایات
[۲۱] قرطبی، ج‌۴، ص‌۸۹‌.
به دست آدم(علیه السلام)صورت گرفته است؛ «إنَّ أوّلَ بَیت وُضِعَ لِلنّاسِ».

۷.۲ - دفن مردگان


خاک ‌سپاری مردگان که خداوند با فرستادن کلاغی آن را به قابیل آموخت؛ «فَبَعَث اللّهُ غُراباً یَبحَثُ فِی‌الأرضِ لِیُریَه کَیفَ یُوری سَوءَةَ أَخیهِ».

۷.۳ - ساخت خانه با تراشیدن و کندن کوه


«وَ‌کانوا یَنحِتون مِن الجِبال بُیوتاً ءَامِنین» و «تَنحِتونَ الجِبالَ بُیوتاً.»
گفته شده: نخستین کسانی‌ که از تراشیدن کوه‌ها و صخره‌ها خانه ساختند، قوم ثمود بودند.
[۲۶] تفسیر کبیر ج۱۴، ص۱۶۴.
[۲۷] تفسیر کبیر ج‌۱۹، ص‌۲۰۵.


۷.۴ - باغ عاد


باغ عاد (ارم) که برخی آن را بهشت شدّاد دانسته‌اند و با توجّه به بیان قرآن، بدیع و بی‌مثل بوده است؛ «إرَمَ ذاتِ العِمادِ • الّتی لَم یُخلَق مِثلُها فی البلـد».

۷.۵ - هجرت در راه خدا


هجرت در راه خدا که طبق نقلی، نخستین بار، حضرت ابراهیم(علیه السلام)به آن اقدام کرد
[۲۹] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۰، ص‌۱۷۵.
؛«وَ‌قالَ إِنّیِ ذاهِبٌ إلی ربّی سَیَهدین».

۷.۶ - ساخت منجنیق


ساخت منجنیق برای افکندن ابراهیم(علیه السلام)در آتش؛ «قالوا ابنوا لَه بُنیـناً فألقُوهُ فی الجَحِیم.»
گفته شده: برای انداختن حضرت ابراهیم در آتش انبوه، شیطان آن‌ها را راهنمایی کرد و بدین‌سان نخستین منجنیق ساخته شد.

۷.۷ - ساخت سد


ساخت سد به شیوه‌ای خاص به دست ذوالقرنین به منظور جلوگیری از حمله یأجوج و مأجوج؛ «فأعِینونی بقوّة أَجعَل بَینَکُم و بَینَهم رَدْماً» که برای ساخت آن، از پاره‌های آهن کمک گرفت؛ «ءَاتونِی زُبَرَ الحَدیدِ» و برای استحکام آن از مس گداخته استفاده کرد؛ «قال ءاتونی أُفرِغ علیهِ قِطراً» و به این ترتیب، سدّ نفوذ ناپذیری ساخته شد: «فَما اسْطَاعُوا أن یَظهَرُوهُ و ما اسْتَطَاعُوا لَه نَقباً»
که باتوجّه به شیوه ساخت سد و مصالح به کار رفته در آن و زمان‌ ساخت آن، به‌نظر می‌رسد این عمل، کاری بدیع و بی‌نظیر بوده است.

۷.۸ - روش حفظ گندم از آفت


باقی گذاشتن گندم در خوشه برای محفوظ ماندن از آفت
[۳۷] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۲، ص‌۳۰۱.
به پیشنهاد یوسف(علیه السلام)؛ «فَما حَصَدتّم فَذَرُوه فی سُنبُلِه إلاّ قَلیلا مِمّا تَأکُلونَ».

۷.۹ - روش ساخت آجر


طرح ساخت آجر به دستور فرعون به منظور ساختن برج مرتفع برای رسیدن (دست‌یابی) به خدا؛ «فَأَوقِد لی یـا هامان عَلَی الطّینِ.»
بر پایه برخی روایات، فرعون نخستین کسی بوده که به فکر ساختن آجر افتاده است.
[۴۱] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۲۰، ص‌۹۶.


۷.۱۰ - ساخت گوساله صدادار


ساخت گوساله صدادار به دست سامری که با توجّه به ارزش و قداست گاو نزد بنی‌اسرائیل
[۴۲] پرتوی از قرآن، ج‌۱، ص‌۱۹۱ و ۱۹۲.
آن را ساخت تا بنی‌اسرائیل بر گِردش جمع شوند و به پرستش آن بپردازند؛ «فَأَخرَجَ لَهم عِجلا جَسَداً لَه خُوارٌ»، «ثُمَّ اتَّخَذتم العِجلَ مِن بَعدِه و أنتم ظـلمونَ ... و أُشرِبُوا فی قُلُوبِهم العِجلَ بِکفرِهِم».

۷.۱۱ - ساخت حوضچه برای صید ماهی


«وَ لَقد عَلِمتُم الَّذین اعتَدَوا مِنکُم فِی السَّبتِ».
چون یهود از صید ماهی در روز شنبه منع شده بودند و دریا روزهای دیگر از ماهی خالی بود، باایجاد حوضچه‌هایی، روزهای شنبه ماهی‌ها را به دام می‌انداختند و روز بعد آن‌ها را صید می‌کردند.
[۴۶] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج ۱، ص۴۷۱-۴۷۲.


۷.۱۲ - ساخت زره


ساخت زره به دست داود(علیه السلام)که پیش از آن در جنگ‌ها ازصفحه‌های فلزی برای محافظت استفاده می‌شد؛
[۴۷] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۷، ص‌۷۲.
«و‌عَلَّمنـه صَنْعةَ لَبوس لَکُم».

۷.۱۳ - استخراج مروارید از دریا


استخراج مروارید از دریا؛«والشَّیـاطینَ کلَّ بَنّاء و غوّاص.»

۸ - پانویس


 
۱. المعجم الوسیط، ص‌۶۷.
۲. فرهنگ فارسی، معین، ج‌۱، ص‌۱۱۸.
۳. بقره/سوره۲، آیه۱۱۷.    
۴. ملک/سوره۶۷، آیه۲۳.    
۵. حدید/سوره۵۷، آیه۲۷.    
۶. مطهری، مرتضی، فطرت، ص۱۰۰.    
۷. جاثیه/سوره۴۵، آیه۱۳.    
۸. جاثیه/سوره۴۵، آیه۱۳.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۳۰.    
۱۰. بقره/سوره۲، آیه۳۱.    
۱۱. نساء/سوره۴، آیه۱۱۳.    
۱۲. بقره/سوره۲، آیه۱۵۱.    
۱۳. بقره/سوره۲، آیه۲۱۳.    
۱۴. انبیا/سوره۲۱، آیه۷۳.    
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۲۷۵.    
۱۶. انفال/سوره۸، آیه۲۴.    
۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۲، ص۳۴۸.    
۱۸. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۳، ص۶۲.    
۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۲، ص۳۴۸.    
۲۰. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۴، ص‌۱۱.
۲۱. قرطبی، ج‌۴، ص‌۸۹‌.
۲۲. آل عمران/سوره۳، آیه۹۶.    
۲۳. مائده/سوره۵، آیه۳۱.    
۲۴. حجر/سوره۱۵، آیه۸۲.    
۲۵. اعراف/سوره۷، آیه۷۴.    
۲۶. تفسیر کبیر ج۱۴، ص۱۶۴.
۲۷. تفسیر کبیر ج‌۱۹، ص‌۲۰۵.
۲۸. فجر/سوره۸۹، آیه۷-۸.    
۲۹. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۰، ص‌۱۷۵.
۳۰. صافات/سوره۳۷، آیه۹۹.    
۳۱. صافات/سوره۳۷، آیه۹۷.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۸۷‌.    
۳۳. کهف/سوره۱۸، آیه۹۵.    
۳۴. کهف/سوره۱۸، آیه۹۶.    
۳۵. کهف/سوره۱۸، آیه۹۶.    
۳۶. کهف/سوره۱۸، آیه۹۷.    
۳۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۲، ص‌۳۰۱.
۳۸. التبیان، ج‌۶‌، ص‌۱۴۹.    
۳۹. یوسف/سوره۱۲، آیه۴۷.    
۴۰. قصص/سوره۲۸، آیه۳۸.    
۴۱. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۲۰، ص‌۹۶.
۴۲. پرتوی از قرآن، ج‌۱، ص‌۱۹۱ و ۱۹۲.
۴۳. طه/سوره۲۰، آیه۸۸.    
۴۴. بقره/سوره۲، آیه۹۲-۹۳.    
۴۵. بقره/سوره۲، آیه۶۵.    
۴۶. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج ۱، ص۴۷۱-۴۷۲.
۴۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۷، ص‌۷۲.
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۷، ص۱۰۱-۱۰۴.    
۴۹. قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۳۲۰.    
۵۰. انبیا/سوره۲۱، آیه۸۰.    
۵۱. قرطبی، ج۱۷، ص۱۶۳.    
۵۲. ص/سوره۳۸، آیه۳۷.    


۹ - منبع



دانشنامه موضوعی قرآن.    


رده‌های این صفحه : ابتکار | قرآن شناسی | واژگان قرآنی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.