غزوه حنین
مسجد جعرانه در محل تقسیم غنائم غزوه حنین ساخته شده است. | |||||||||||
| |||||||||||
| جنگندگان: | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مسلمانان با سپاهی ۱۲۰۰۰ نفری متشکل از ده هزار تن از یاران پیامبر که در فتح مکه با وی بودند و دو هزار نفر از تازه مسلمانان مکه در جنگ شرکت داشتند. | دو قبیله مشرک هوازِن و ثقیف | ||||||||||
| فرماندهان: | |||||||||||
| حضرت محمد(ص) | مالك بن عوف | ||||||||||
| تلفات: | |||||||||||
| چهار نفر به شهادت رسیدند. | ۷۰ تن از ثقیف و ۱۵۰ تن از هوازن کشته شدند. | ||||||||||
| در این غزوه، مسلمانان شش هزار زن و کودک از مشرکان را اسیر و ۲۴۰۰۰ شتر، بیش از چهل هزار گوسفند و چهار هزار اوقْیه نقره غنیمت گرفتند. | |||||||||||
غزوه حُنَین، جنگی که پس از فتح مکه در سال هشتم هجری در منطقه حنین بین مسلمانان به فرماندهی پیامبر اکرم(ص) و قبیله‌های هوازِن و ثقیف رخ داد. در ابتدای جنگ، بر اثر شبیخون مشرکان و نیز حضور تازه‌مسلمانان مکی، سپاه اسلام متزلزل بود تا جایی که جان پیامبر(ص) هم به خطر افتاد، اما مسلمانان سرانجام به پیروزی رسیدند و به غنائم بسیاری دست یافتند.
زمان و نام‌های غزوه
درباره تاریخ این غزوه گفته‌اند که وقتی رسول خدا در روز جمعه، ده روز مانده از ماه رمضان سال هشتم هجری، مکه را فتح کرد، پانزده شب در مکه ماند و سپس شنبه، ششم شوال روانه منطقه حنین در شمال شرقی شد.
این جنگ را یوم حنین، وقعه حنین، غزاة حنین، غزوة هوازِن و وقعة هوازن نیز نامیده‌اند.
علت جنگ
سبب این غزوه آن بود که اشراف قبیله هوازن و قبیله ثقیف، از ترس آنکه پیامبر(ص) پس از فتح مکه، به جنگ با آنان اقدام کند، تصمیم گرفتند پیش دستی کرده و جنگ را زودتر آغاز کنند. به روایتی نیز هنگامی که رسول خدا برای فتح مکه، از مدینه حرکت کرد، هوازن و ثقیف به خیال اینکه پیامبر قصد جنگ با آنان را دارد، تجمع کردند و پس از فتح مکه در حنین اردو زده و تصمیم به جنگ با پیامبر گرفتند.
وقایع پیش از غزوه
اقدامات مشرکین پیش از جنگ
بیشتر طایفه‌های هوازن، از جمله نصر، جُشَم، سعد بن بَکر و گروهی از بنی هلال به سرکردگی مالک بن عَوف نَصری گرد هم آمدند، اما برخی از طایفه‌های صاحب نامِ هوازن، مانند کعب و کلاب و بنی نُمَیر در این گردهمایی حضور نداشتند. تمام قبایلِ هم پیمانِ ثقیف نیز به رهبری قارب بن اَسوَد و ذوالخِمار سُبَیع بن حارث و برادرش احمربن حارث (از بنی مالک) به آنان پیوستند.
وقتی مالک بن عوف تصمیم گرفت برای جنگ با پیامبر حرکت کند، اموال و زنان و کودکان را نیز با خود همراه کرد تا مردان را در دفاع از آنها دلیر کند. وقتی به اَوطاس که زمینی سخت و هموار و میدانی مناسب برای جولان اسب‌ها بود رسید، دُرَید بن صِمَّه، پیرمرد نابینای جُشَمی که صاحب نظر و جنگ آزموده بود، گفت: اگر این جنگ مایه سربلندی بود، مردان شجاع کعب و کلاب در آن شرکت می‌کردند. ازاین رو به مالک بن عوف توصیه کرد فقط با مردان به جنگ برود که اگر پیروز شود، دیگران نیز به وی بپیوندند و اگر شکست بخورد، زنان و کودکان آسیب نبینند؛ اما مالک بن عوف از سر تکبر به سخن او توجه نکرده و او را تحقیر نمود.
در اوطاس کمک‌هایی از هر ناحیه به آنان می‌رسید. پیامبر چون این خبر را شنید، عبداللّه بن ابی حَدْرَد اَسْلَمی را فرستاد تا به صورت ناشناس به میان آنان برود و کسب اطلاع کند. وی نیز خبر آورد که مشرکان برای جنگ با مسلمانان همدست شده‌اند.
اقدامات پیامبر اکرم پیش از جنگ
به روایت ابن اسحاق از امام باقر(ع)، وقتی که رسول خدا تصمیم گرفت به جنگ هوازن برود، کسی را نزد صَفوان بن اُمَیه (از سران قریش که هنوز مشرک بود) فرستاد و از او خواست تا زره‌ها و سلاح‌هایی را به پیامبر و مسلمانان، عاریه مضمونه (تضمینِ بازگرداندن عین امانت) دهد. صفوان قبول کرد و یک صد زره داد.
پیامبر همراه ده هزار تن از یارانش که در فتح مکه با وی بودند و دو هزار نفر از تازه مسلمانان مکه، برای جنگ با هوازن از مکه بیرون رفت. برخی از این مکیان فقط می‌خواستند ببینند پیروزی از آنِ که خواهد بود تا غنیمتی به دست آورند و حتی بدشان نمی‌آمد که پیامبر و مسلمانان در این جنگ شکست بخورند.رسول خدا و مسلمانان و مردان قریش، که هنوز برخی از آنان مشرک بودند، غروبِ شب سه شنبه، دهم شوالِ سال هشتم به حنین رسیدند.
صف‌آرایی دو سپاه
مالک بن عوف سه نفر را فرستاد تا از مسلمانان خبر آورند. آنان در حالی که از مشاهده سپاه مسلمانان بسیار مرعوب شده بودند، بازگشتند. با وجود این، مالک بن عوف، شبانه یارانش را در وادی حنین، مستقر کرد تا به مسلمانان شبیخون بزنند. رسول خدا نیز سحرگاه صفوف یاران خود را آراست و پرچم‌ها را به پرچم‌داران سپرد.
پرچم‌داران مسلمین
پرچمِ مهاجران به دست علی(ع)، پرچمِ خزرج به دست حُباب بن مُنذر (و به قولی به دست سعدبن عُباده) و پرچمِ اَوس به دست اُسَید بن حُضَیر بود. طایفه‌های قبایل اوس و خزرج و قبایل عرب نیز هر یک پرچمی داشتند.
وقایع غزوه
آغاز جنگ
وَ یوْمَ حُنَینٍ إِذْ أَعْجَبَتْکمْ کثْرَتُکمْ فَلَمْ تُغْن عَنْکمْ شَیئاً وَ ضاقَتْ عَلَیکمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَه سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِین
(ترجمه: و در روز حنین که شما از بسیاری گروه خود بشگفت آمده مردم فراوان شما سودی بکارتان نداشت و زمین پهناور را بر شما تنگ کرد پس از این از جنگ پشت کردید و خدا دل پیمبر و پیروانش را آرامش داد.)
رسول خدا در حالی که لباس رزم پوشیده بود، از صفوف لشکریان بازدید کرد و آنان را به جنگ و شکیبایی برانگیخت و به آنان مژده پیروزی داد. آنگاه در تاریکی صبح، به همراه مسلمانان از دره حنین به پایین آمد.
مشرکان هوازن و ثقیف که در شکاف‌های دره و اطراف آن کمین کرده بودند، ناگهان به مسلمانان حمله کردند. نخست سواران بنی سُلَیم و سپس مکیان و سایر مردم پراکنده و فراری شدند. به گونه‌ای که هیچ‌کس، پشت سر خود را نگاه نمی‌کرد.
پیامبر به لشکریانش می‌گفت به سوی من آیید، من رسول خدا، محمد پسر عبدالله هستم، اما مردم پراکنده شدند و فقط تعداد اندکی با پیامبر ماندند.
حامیان پیامبر و فراریان از جنگ
منابع، درباره تعداد کسانی که در کنار پیامبر ثابت قدم ماندند، اختلاف دارند. برخی روایات از چهار نفر یاد کرده‌اند: علی(ع)، عباس بن عبدالمطلب و ابو سفیان بن حارث که از بنی‌هاشم بودند، و ابن مسعود. به روایتی دیگر، فقط ده یا نه نفر از بنی هاشم، از جمله سه تن یاد شده و یک نفر از غیر بنی‌هاشم یعنی اَیمَن بن ام ایمن با پیامبر ماندند.
تعداد فراریان از جنگ را یکصد تا سیصد تن نوشته‌اند. برخی از مردم مکه طلقاء که فرار کرده بودند، همچون ابوسفیان بن حرب و کَلَدَة بن حَنْبَل، کینه خود را از اسلام و مسلمانان آشکار ساختند و حتی شَیبة بن عثمان بن ابی طلحه که پدرش در جنگ احد کشته شده بود، قصد جان پیامبر را کرد که ناموفق ماند.
راهکار پیامبر برای برگرداندن فراریان
رسول خدا که چنین دید، به عباس بن عبدالمطلب که عنان مرکب پیامبر را گرفته بود و صدایی بلند و رسا داشت، فرمود تا ندا کند: ای انصار، ای اصحاب سَمُرَه، ای اصحاب سورة البقره. پس از آن، فراریان از هر طرف نزد رسول خدا بازگشتند، به گونه‌ای که در همانجا یکصد نفر نزد پیامبر گرد آمدند و پیامبر دلیرانه به یاری آنان با مشرکان جنگید. و کم‌کم بقیه اصحاب لبیک‌گویان و شتابان از هر سوی بازگشتند.
دلاوری علی(ع)
در این جنگ نیز مانند تمامی جنگ‌های صدر اسلام، حضرت علی(ع) در پیکار از همه قوی‌تر و دلیر‌تر بود. ایشان به پرچمدار دشمن حمله کرد و او را کشت و پس از آن مشرکان فرار کردند و پراکنده شدند. به روایتی، علی(ع) چهل تن از دشمنان را به هلاکت رساند.
امدادهای غیبی در این غزوه
بنا بر روایات، رسول خدا(ص) مشتی خاک برداشت و به سوی دشمن افکند و فرمود: «نصرت نیابند» و همین موجب شکست و فرار آنها شد. همچنین بنا به تصریح قرآن مجید و روایات اسلامی، در روز حنین فرشتگان خدا برای یاری مسلمانان فرود آمدند و همراه آنان به جنگ پرداختند.
کشته‌شدگان و اسیران دشمن
وقتی مشرکان فرار کردند، هفتاد تن از بنی‌مالک از طایفه‌های ثقیف کشته شدند. در برخی روایات، تعداد کشتگان هوازن به عدد کشتگان قریش در بدر، یعنی هفتاد تن نوشته شده است ولی مسعودی آن را حدود ۱۵۰ تن نوشته است. در این غزوه، مسلمانان شش هزار زن و کودک از مشرکان را اسیر و ۲۴۰۰۰ شتر، بیش از چهل هزار گوسفند و چهار هزار اوقِیّه نقره غنیمت گرفتند.
وقایع پس از غزوه
سرنوشت مشرکان پس از جنگ
مشرکان همراه مالک بن عوف به طائف رفتند. بعضی از آنها نیز در اوطاس اردو زدند و بعضی دیگر، یعنی بنو عَنِزة از ثقیف به نخله رفتند.پیامبر گروهی را به تعقیب مشرکانی که به نخله رفتند و ابوعامر اشعری را نیز به دنبال مشرکانی که به اوطاس رفتند، روانه کرد.ابوعامر در جنگ با آنان کشته شد و پسرعموی وی، ابوموسی اشعری، با مشرکان جنگید و آنان را شکست داد.
در این نبرد، شَیما دختر حارث بن عبدالعُزّی، خواهر رضاعی پیامبر، به دست مسلمانان افتاد. چون او را نزد پیامبر بردند، وی را احترام کرد و به درخواست خود وی، او را نزد قومش بازگرداند. نقل است که گفتگوی شیما با پیامبر اکرم و وساطت او درباره اسیران هوازن، یکی از دلایل آزادی اسرا بوده است.
اقدامات مسلمین پس از جنگ
پس از پایان جنگ، پیامبر اجازه داد که هر مسلمانی که مشرکی را کشته است، لباس رزم و جنگ افزار (سَلَب) او را برای خود بردارد. آنگاه اسیران و غنایم را نزد رسول خدا گردآوردند. پیامبر فرمود تا اسیران و اموال را به جِعْرانه در شمال‌غربی دره حنین ببرند و در آن‌جا نگه دارند. پس از غزوه، رسول خدا شبِ پنجشنبه، ۵ ذیقعده سال هشتم، به جعرانه رفت.
آزادی اسیران
در آن‌جا هیئتِ هوازن، نزد پیامبر رفت و با توسل به خویشاوندی رضاعی پیامبر با اسیران، خواهان آزادی آنان شد. چون رسول خدا سهم اسیران خود و بنی عبدالمطلب را به آنان بخشید، مهاجران و انصار نیز از سهم خود گذشتند و آن را به پیامبر واگذاردند. چند نفر که نپذیرفته بودند، بعدا اسیران خود را آزاد کردند.
تقسیم غنائم
رسول خدا هنگام تقسیم غنایم، نخست به اشراف قریش و قبایل عرب سهم داد تا دلهای آنان و قومشان را به اسلام متمایل سازد. سپس به برخی همچون ابوسفیان بن حرب، یکصد شتر و به دیگران پنجاه یا چهل شتر داد. آنگاه فرمود تا مردم و غنایم را شمارش کردند و به هریک سهمی داد. چون پیامبر به اشراف قریش و عرب سهم‌های کلان داد، گروهی از انصار زبان به طعن و اعتراض گشودند. پیامبر در جمع انصار سخنانی ایراد کرد و ایشان را شرمنده و خشنود ساخت و در حق آنان دعا فرمود.
حرکت به طرف مدینه
رسول خدا سرانجام پس از سیزده شب اقامت در جعرانه، شبِ چهارشنبه، ۱۸ ذیقعده، عمره به جای آورد و پنجشنبه روانه مدینه شد.
پانویس
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۸۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۳۷، ۱۵۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ سوره توبه، آیه ۲۵؛ ابن حزم، جوامع السیرة، ص۲۴۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۴۹؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص۲۶۹.
- ↑ ابن حزم، جوامع السیرة، ص۲۴۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۸۵؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۸۵؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۰؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص۲۷۰.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۰-۸۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۸۶-۸۸۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۲-۸۳.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۳؛ قس شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد، ج۵، ص۳۱۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۰؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۹۴-۸۹۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۹۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۹۵-۸۹۷؛ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۵.
- ↑ ابن ابی شیبه، المصنَّف، ج۸، ص۵۵۲-۵۵۳؛ شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد، ج۵، ص۳۲۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۲؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ نویری، نهایةالارب، ج۱۷، ص۳۲۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۸۶-۸۷.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۸۹۸-۸۹۹
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۵-۷۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۹۰۰-۹۰۱؛ طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۵-۷۶
- ↑ شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد، ج۵، ص۳۲۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۳؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۲۶۳.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۸، ص۳۷۶؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۳۸۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۳، ص۷۸.
- ↑ سوره توبه، آیه۲۶.
- ↑ نویری، نهایةالارب، ج۱۷، ص۳۳۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۹۲.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۵۸۲.
- ↑ مسعودی، التنبیه والإشراف، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت(ع)، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۷۵۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۵.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۹۱۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۹۱۳-۹۱۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۳، ص۹۰۸.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۱۰۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۴، ص۱۳۰-۱۳۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۲-۱۵۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ مقياس وزن، برابر با چهل درهم شرعى( -->درهم)است.
منابع
- ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن حزم، جوامع‌السیرة و خمس رسائل اخری، چاپ احسان عباس و ناصرالدین اسد، قاهره، ۱۹۵۰م.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت،دار صادر، ۱۹۶۸م.
- ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- بلاذری،احمد بن یحیی، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶۲۰۰۰م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، المغازی، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- شمسشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، بی‌نا.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵.
- نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایةالارب فی فنون الادب، قاهره، ۱۹۲۳-۱۹۹۰م.
- واقدی، محمدبن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره، بی‌تا.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: