سر (بخش فوقانی بدن)

---

سَر، به فتح سین و سکون یاء، همان بخش فوقانی یا بالاترین و یا جلو آمده‌ترین بخش بدن است. فقها در بابهای مختلف فقهی نظیر طهارت، صلات، صوم، حج، جهاد، کفالت، نکاح، ارث، حدود، قصاص و دیات از احکام مرتبط با آن سخن گفته‌اند.

۱ - معنی سر

---

به بخش فوقانی بدن انسان، شامل جمجمه و مغز و نیز به بالاترین یا جلو آمده‌ترین بخش از بدن مهره داران که مغز، چشمها، گوشها، بینی، دهان و آرواره‌ها در آن قرار دارند، سر اطلاق می‌شود.

۲ - احکام سر در باب طهارت

---

پوشاندن سر هنگام تخلّی مستحب است.
از واجبات وضو مسح قسمت جلو سر است. و به بیان تحریرالوسیله مسح‌ مقداری از قسمت جلوی سر کفایت می‌کند و «احتیاط (مستحب) آن است که به کمتر از پهنای یک انگشت اکتفا نکند و احتیاط بیشتر از آن این است که به‌اندازه سه انگشت به‌هم‌چسبیده مسح بکند، بلکه بهتر آن است که با سه انگشت مسح نماید و در این حکم، زن مثل مرد است.» البته «واجب نیست مسح سر بر روی پوست آن باشد، بنابراین مسح بر روی مویی که در قسمت جلوی سر روییده کفایت می‌کند. البته اگر مویی که در قسمت جلوی سر روییده به‌اندازه‌ای بلند باشد که با کشیدن آن (با شانه زدن مثلاً) از قسمت جلوی سر بگذرد مسح روی آن مقدار که از جلوی سر می‌گذرد جایز نیست؛ چه این موها آویزان باشد و چه روی قسمت جلوی سر جمع شده باشد.» و در غسل ترتیبی، سر قبل از دیگر اعضای بدن شسته می‌شود و باید آب به پوست سر برسد و خیس کردن موها کفایت نمی‌کند.
در غسل شب اول ماه رمضان، مستحب است ـ قبل یا بعد از غسل ـ سی کف آب روی سر ریخته شود.
مستحب است در آغاز ورود به حمام مقداری آب گرم بر جلو سر ریخته شود؛ چنان که گذاردن عمامه بر سر هنگام خروج از حمام مستحب است .

۲.۱ - احکام سر میّت

مستحب است سر میّت با کف سدر شسته شود. برخی گفته‌اند: این کار قبل از غسل انجام می‌شود. چنان که بلندتر بودن مکان سر میّت از محل پاهای او هنگام غسل و نیز بستن عمامه بر سر میّت مرد و روسری یا مقنعه بر سر میّت زن هنگام تکفین مستحب می‌باشد.
هنگام نماز گزاردن بر میّت، سر او باید در سمت راست نماز گزار باشد.
مستحب است کسی که میّت را در قبر می‌گذارد سر برهنه باشد.
مستحب است این کارها از سمت سر میّت آغاز گردد: داخل کردن میّت مرد در قبر؛ باز کردن بندهای کفن و ریختن آب روی قبر پس از دفن میّت.
مستحب است پس از دفن میّت، نزد سر او، دست با انگشتان باز، با فشار روی قبر قرار داده شود.
میّتی که سرش از بدن جدا شده، در هر یک از سه غسل، نخست سر و سپس بدن او غسل داده می‌شود و هنگام کفن کردن، مقداری پنبه روی گردن نهاده و سر را بدان متصل می‌کنند.

۳ - استحباب زیارت در بالا سر

---

هنگام زیارت امامان علیهم السّلام در مشاهد مشرفه رو به قبله، نزد سر امام علیه السّلام ایستادن و خواندن دعا و نماز زیارت، مستحب است.

۴ - احکام سر در نماز

---

نهادن «بُرطلّه» (نوعی کلاه) بر سر در حال نماز و طواف، بلکه به تصریح برخی، همه حالات، مکروه است.
پوشاندن سر در نماز بر کنیز بالغ و نیز دختر نابالغ واجب نیست.
نماز گزار ناتوان از انجام دادن رکوع و سجود، باید با اشاره سر، آن دو را به جا آورد .

۵ - حکم فروبردن عمدی سر در آب برای روزه دار

---

بنابر قول مشهور، فروبردن عمدی سر در آب بر روزه دار، در روزه واجب معیّن، همچون روزه ماه رمضان و نیز بعد از ظهر در قضای روزه ماه رمضان، حرام است؛ لیکن در بطلان روزه به سبب آن اختلاف می‌باشد.
به نظر امام خمینی «فرو بردن سر در آب بنابر احتیاط (واجب مبطل روزه است) اگرچه بدن بیرون آب باشد. و آب مضاف حکم آب مطلق را ندارد. البته احتیاط در مثل گلاب ترک نشود، مخصوصاً اگر بوی آن رفته باشد. و ریختن آب روی سر و مانند آن، که فرو بردن نامیده نشود، اشکال ندارد هرچند آب زیاد باشد، بلکه فرو بردن قسمتی از سر اگرچه منافذ سر (مانند دهان، بینی، چشم و گوش) هم در آن قسمت باشد و همچنین فرو بردن تمام سر به ترتیب، یعنی نصف سر را فروبرده، بیرون آورد، آنگاه نصف دیگر آن را فروبرد، اشکال ندارد».

۶ - احکام سر در حج

---

گذاشتن عمامه بر سر، بویژه برای خطیب جمعه، و هنگام سفر مستحب است؛ چنان که بر سر نهادن عمامه سفید در نماز عید استحباب دارد .
پوشاندن سر بر مرد محرم حرام و موجب ثبوت کفّاره است و کفّاره آن یک گوسفند است.
فروبردن سر در آب بر محرم حرام است؛ لیکن در اینکه حرام مستقلی است یا حرمت آن به جهت پوشاندن سر است، اختلاف می‌باشد. بنابر قول نخست، حرمت شامل زن و مرد می‌شود؛ بر خلاف قول دوم که اختصاص به مرد دارد.
استظلال در حال احرام بر مرد حرام است. در اینکه حرمت به سایه بالای سر اختصاص دارد یا شامل زیر سایه رفتن از هر سمت نیز می‌شود، اختلاف است. مستحب است کسی که هنگام زوال طواف می‌کند، سر برهنه باشد.
مستحب است حاجی پیش از سعی مقداری آب زمزم بر سر و بدنش بریزد.
از اعمال حج، تراشیدن سر است. کسی که سرش مو ندارد، به جای تراشیدن موی سر، تیغ بر سر خود می‌کشد؛ لیکن در اینکه این عمل واجب است یا مستحب اختلاف می‌باشد. اکثر قائل به استحباب آن‌اند؛ بلکه بر این قول ادعای اجماع شده است. برخی در مسئله تفصیل داده و گفته‌اند: چنانچه در عمره سر خود را تراشیده باشد، واجب است در حج بر سر خود تیغ بکشد و در صورت کچل بودن، تیغ کشیدن مستحب است. بنابر قول به وجوب، در اینکه کشیدن تیغ بر سر از تقصیر کفایت می‌کند یا نه، اختلاف است. البته در صورتی که حاجی جهت تقصیر، ناخن یا مویی در سر و صورت خود نداشته باشد یا تنها تراشیدن سر بر او واجب باشد، کشیدن تیغ بر او واجب خواهد بود.

۷ - کراهت گرداندن سر کافر کشته شده در شهرها

---

خارج کردن سر کافرِ کشته شده از میدان جنگ و گرداندن و به نمایش گذاشتن آن در شهرها مکروه است.

۸ - احکام سر در کفالت

---

اگر کفیل هنگام کفالت، به جای آنکه بگوید: فلانی را کفالت کردم، بگوید: سر فلانی را کفالت کردم، صحیح است؛ هرچند برخی، در صحّت آن، در فرض عدم وجود شاهدی بر مقصود گوینده، اشکال کرده‌اند.

۹ - کراهت مالیدن خون عقیقه بر سر کودک

---

مالیدن خون عقیقه بر سر کودک کراهت دارد.

۱۰ - حکم جدا کردن سر ذبیحه قبل از جان دادن

---

جدا کردن سر ذبیحه قبل از جان دادن، به قولی حرام و به قولی دیگر مکروه است. بنابر قول به حرمت، در حرام شدن گوشت ذبیحه اختلاف است.

۱۱ - حکم ذو الرأسین در باب ارث

---

کسی که دارای دو سر است (ذو الرأسین)، برای تشخیص یک یا دو نفر بودن وی، ملاکهایی ذکر شده است که ارث بر مبنای آن محاسبه می‌شود.

۱۲ - جایز نبودن تازیانه زدن بر سر

---

در کیفر تازیانه، هنگام اجرای حد، به مواضع خطرناک بدن، همچون سر، تازیانه زده نمی‌ شود.

۱۳ - پانویس

---