پیری (فقه)سالخوردگی و کهنسالی را پیری می‌گویند که از آن به مناسبت در بابهای مختلف فقهی نظیر طهارت، صلات، زکات، صوم، حج، جهاد، تجارت، نکاح و حدود سخن رفته است. فهرست مندرجات۲ - پیری و تکلیف ۳ - طهارت در پیری ۴ - نماز جمعه در پیری ۵ - صوم در پیری ۶ - سقوط تکلیف روزه به نحو رخصت یا عزیمت ۷ - گرفتن زکات ۸ - حج در پیری ۹ - جهاد در پیری ۱۰ - جزیه بر پیران ۱۱ - کشتن پیرمردان در جهاد ۱۲ - پوشاندن بعض اعضای بدن پیران ۱۳ - استحباب حضور پیران در دعاها ۱۴ - احترام به پیران ۱۵ - تشبه پیران به جوانان ۱۶ - ازدواج با پیرزنان ۱۷ - زنای محصنه در پیران ۱۸ - دادن زکات از حیوانات پیر ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - قدرت بر انجام تکلیفقدرت بر انجام دادن تکلیف از شرایط تعلّق تکلیف به مکلف می‌باشد؛ از این‌رو درصورت ناتوانی از انجام دادن آن و یا داشتن مشقّت غیر قابل تحمّل (عسر و حرج)، تکلیف یا برداشته می‌شود و یا تخفیف می‌یابد. ۲ - پیری و تکلیفدر شرع مقدّس به پیری ـ از آن جهت که سبب زوال برخی تواناییها می‌گردد ـ به عنوان یکی از عوامل رفع یا تخفیف و یا تبدیل تکلیف نگریسته شده است که در به نمونه‌های از آثار آن اشاره می‌شود. ۳ - طهارت در پیریکسی که به جهت پیری توان دسترسی به آب ندارد باید تیمم کند. [۱]
توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۳۷۵ م۶۶۴.
این مساله بر اساس یک حکم کلی است که حرج و مشقّت شدیدی جسمی یا معنوی که عادتاً برای تحصیل آب یا استعمال آن تحمل نمی‌شود را از مسوغات تیمم بر می‌شمارد. امام خمینی در کتاب تحریرالوسیله در این باره چنین می‌نویسد: ومنها: الحرج و المشقّة الشدیدة التی لا تتحمّل عادة فی تحصیل الماء او استعماله و ان لم یکن ضرر ولا خوفه، ومن ذلک حصول المنّة التی لا تتحمّل عادة باستیهابه، والذلّ و الهوان بالاکتساب لشرائه. [۲]
موسوعة الامام الخمینی ۲۲، تحریر الوسیلة، ج۱، ص۱۰۸، کتاب الطهارة، فصل فی التیمم، القول فی مسوغاته.
و از جمله (چیزهایی که مجوز تیمم است) اینکه: حرج و مشقّت شدیدی داشته باشد که عادتاً برای تحصیل آب یا استعمال آن تحمل نمی‌شود؛ هرچند که ضرر و ترس ضرر هم نباشد. و ازاین‌قبیل آن است که درخواست بخشش آب سبب منتی باشد که عادتاً قابل‌تحمل نیست و پول در آوردن برای خریدن آب موجب ذلت و وهن باشد. بر پایه همین حکم کلی که پیر و جوان را شامل است، در رساله عملیه مذکور است که: «اگر به‌واسطه پیری، یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها یا نداشتن وسیله‌ای که آب از چاه بکشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم کند و همچنین است اگر تهیه کردن آب یا استعمال آن به قدری مشقّت داشته باشد که مردم تحمل آن را نکنند.» ۴ - نماز جمعه در پیریحضور در نماز جمعه ـ در فرض وجوب آن ـ بر پیری که توان حضور در آن را ندارد واجب نیست؛ لیکن درصورت عدم عجز آیا پیر بودن به تنهایی سبب رفع تکلیف وجوبی می‌شود یا نه؟ اختلاف است. ۵ - صوم در پیریدرصورتیکه روزه گرفتن برای پیرمرد و پیرزن همراه با مشقت باشد، واجب است به‌جای هر روز یک مدّ طعام کفّاره بدهند و احتیاط (مستحب) دو مدّ است.» [۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.
و «ظاهر آیه شریفه در قول خدای تعالی: وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ ثبوت یک فدیه است یعنی یک مد از طعام» [۸]
فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۴، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
به هر حال روزه بر پیری که توان گرفتن آن را ندارد و یا روزه گرفتن برایش مشقّت غیرقابل تحمّل دارد، واجب نیست؛ لیکن در اینکه پرداخت یک مد طعام به عنوان فدیه بر وی در هر دو صورت واجب است یا تنها درصورت مشقّت، اختلاف است.همچنین درصورت توان بر قضای روزه در وجوب قضای آن اختلاف است.قول به وجوب قضا به مشهور نسبت داده شده است.به نظر امام خمینی درصورتی‌که روزه برای پیرمرد و پیرزن ممکن نباشد، وجوب کفّاره بر آنان محل اشکال است، بلکه واجب نبودن آن خالی از قوّت نیست، [۱۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.
و احتیاط (واجب) آن است که اگر بعداً تمکّن پیدا کردند، قضا کنند. [۱۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۱۰.
۶ - سقوط تکلیف روزه به نحو رخصت یا عزیمتدر اینکه سقوط روزه از پیر به نحو رخصت است (به این معنا که در فرض مشقّت داشتن روزه اگر تحمّل کند و روزه بگیرد صحیح است) و یا به نحو عزیمت که در نتیجه محکوم به بطلان باشد، اختلاف است. در کتاب تحریرالوسیله، امام خمینی (قدّس‌سرّه) در این خصوص می‌فرماید: «یجوز الافطار فی شهر رمضان لاشخاص: الشیخ و الشیخة اذا تعذّر او تعسّر علیهما الصوم.» [۱۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.
افطار (روزه نگرفتن) در ماه رمضان برای چند نفر جایز است: پیرمرد و پیرزن اگر روزه برای آنان ممکن نباشد یا مشقّت داشته باشد، و «هرچند تعبیر به جواز (یجوز) چه‌بسا اشعار بلکه دلالت دارد بر عدم وجوب تعیینی روزه بر اینها لیکن ظاهر این است که افطار بر اینها واجب است، همان‌طور که عبارت فانّ جمیع هذه الاشخاص یفطرون [۱۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.
(که در ادامه مساله آمده است) بر آن دلالت دارد.» [۱۸]
فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۱، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
۷ - گرفتن زکاتکسی که «قادر بر کسب درآمد ولو با جمع‌آوری هیزم و گیاه باشد لیکن با شان او منافات داشته یا به‌خاطر پیری یا مرض و مانند آن مشقّت شدید داشته باشد برای او جایز است زکات بگیرد.» [۱۹]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۵۲، کتاب الزکاة، القول فی اصناف المستحقین للزکاة و مصارفها، مسالة ۵.
۸ - حج در پیریبرکسی که حج بر او مستقر شده است، لیکن به جهت پیری و مانند آن نتوانسته خود آن را به جا آورد، بنابر مشهور واجب است نایب بگیرد. ۹ - جهاد در پیریجهاد بر پیرمرد ناتوان از انجام دادن آن، واجب نیست. ۱۰ - جزیه بر پیراندر سقوط و عدم سقوط جزیه از سالخوردگان، اختلاف است. عدم سقوط به مشهور نسبت داده شده است. ۱۱ - کشتن پیرمردان در جهاددر جهاد با کفار کشتن پیرمردانی که نه قدرت جنگیدن دارند و نه توان اندیشیدن ـ که در پرتو آن دشمن را تقویت کنند ـ جایز نیست. ۱۲ - پوشاندن بعض اعضای بدن پیرانپوشاندن صورت ـ بنابر قول به وجوب آن ـ و موهای جلوی سر و نیز بخشی از دست تا آرنج از نامحرم، بر پیرزنی که بر اثر شدّت پیری، مردان رغبتی به ازدواج با او ندارند، واجب نیست. همچنین نگاه کردن به چنین زنی بدون قصد ریبه اشکال ندارد. بر زن واجب نیست بعض بدن خود را که معمولاً از محارم نمی‌پوشاند از پیرمردانی که بر اثر شدّت پیری رغبتی به ازدواج ندارند بپوشاند. ۱۳ - استحباب حضور پیران در دعاهاحضور کهنسالان ـ اعم از زن و مرد ـ بویژه هشتاد ساله‌ها و نیز کودکان جهت جلب رحمت الهی و استجابت دعا در نماز استسقاء مستحب است. ۱۴ - احترام به پیراناحترام به سالخوردگان از حقوقی است که در شرع مقدّس مورد تأکید قرار گرفته است.از این‌رو به خدمت گرفتن سالخوردگانو به بردگی گرفتن آنان کراهت داردو آزاد کردن برده پیرمرد افضل است. ۱۵ - تشبه پیران به جوانانتشبّه کهنسالان به جوانان در رفتار مکروه است. [۳۳]
کشف الغطاء ج۳، ص۳۵.
۱۶ - ازدواج با پیرزنانازدواج با پیرزن مکروه است. ۱۷ - زنای محصنه در پیرانبر سالخورده محصن اعم از زن و مرد که مرتکب زنا شده است، نخست حد تازیانه زده می‌شود، سپس سنگسار می‌گردد. ۱۸ - دادن زکات از حیوانات پیردر زکات انعام ثلاثه (گاو، گوسفند و شتر) درصورتی که همه عدد نصاب جوان باشند، پرداخت حیوان پیر از زکات کفایت نمی‌کند. در اینکه برای اسبان پیرِ حاضر در عرصه جهاد، سهمی از غنایم منظور می‌شود یا نه، اختلاف است. ۱۹ - پانویس۲۰ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۹۷-۲۹۹. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رده‌های این صفحه : احترام به بزرگان | اخلاق اسلامی | دیدگاه های فقهی امام خمینی | روزه | فضائل اخلاقی | فقه | نماز
|