فرقه حسینیهگاهی فرق متعدد در نامگذاری تشابه کامل دارند بدون اینکه در عقاید و عملکرد شبیه به هم باشند و نیز ممکن است در یک زمان بوده و یا فاصله زمانی داشته باشند. در فرق شیعی حسینیه را می‌توان فرقه‌ای نامید که بر فرق و یا احزاب گوناگون به اعتبارات مختلف اطلاق شده است. در این مقاله به معرفی احزاب معروف به حسینیه در فرق شیعه می‌پردازیم، حسینیه، یکی از فرق زیدیه قائل به رجعت حسین بن قاسم عِیانی (یکی از امامان زیدیه یمن ) می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - عقاید فرقه حسینیه ۳ - جای‌گاه فرقه حسینیه در یمن ۴ - علل پیدایش فرقه حسینیه ۴.۱ - دولت زیدیان یمن ۴.۲ - دوران پس از وفات الهادی ۴.۳ - ایجاد فرقه حسینیه ۵ - قاسم بن علی عیانی ۵.۱ - نسب قاسم بن علی ۵.۲ - مخالفت فرزندان الهادی با قاسم ۵.۳ - وفات قاسم ۵.۴ - جانشین قاسم ۶ - حسین بن قاسم عیانی ۶.۱ - تولد و پروش حسین ۶.۲ - جانشینی پدر ۶.۳ - فعالیت‌های حسین ۶.۴ - درگیری با رقبای داخلی ۶.۵ - رقبای داخلی حسین ۶.۶ - کشته شدن حسین ۶.۷ - محل دفن حسین ۶.۸ - آثار نسبت داده شده به حسین ۶.۹ - موضوعات آثار حسین ۶.۱۰ - اظهارات وی در المعجز ۶.۱۱ - تحلیل اظهارات حسین ۶.۱۲ - چاپ آثار حسین ۶.۱۳ - تحلیل آثار حسین ۷ - پیدایی فرقه حسینیه ۷.۱ - حسینیه مختاریه ۷.۱.۱ - موقعیت این فرقه ۷.۲ - حسینیه زیدیه ۷.۲.۱ - مشخصات حسینیه زیدیه ۷.۲.۲ - ملاک امامت در این فرقه ۷.۳ - حسینیه جارودیه ۷.۴ - حسینیه منصور عجلی ۷.۵ - اصطلاح حسینیه در منابع ۷.۵.۱ - کتاب سیرةالامیرین ۷.۵.۲ - کتاب اخبارالزیدیه ۸ - زمان پیدایش حسینیه ۸.۱ - ترویج مهدویت حسین ۸.۲ - نظر قاسمی ۸.۳ - نظر لحجی ۸.۴ - اعتقاد برادرزادگان حسین ۹ - اعتقاد به مهدویت حسینیه ۱۰ - اعتقادات غلوآمیز حسینیه ۱۱ - ارتباط با حسین بن قاسم ۱۲ - فعالیت حسینیه ۱۲.۱ - در قرن پنجم ۱۲.۲ - در قرن ششم ۱۲.۳ - در قرن هفتم ۱۲.۴ - در قرن نهم ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - نحوه ایجاد فرقه حسینیهدر تاریخ زیدیه درباره مهدی موعود و ظهور مدعیان مهدویت، بحث‌های جدّی وجود دارد. [۱]
ابن حمزه، عبداللّه، العقد الثمین، ج۱، ص۱۹۴.
یکی از مهم‌ترین این موارد، ادعای مهدویت حسین بن قاسم عیانی در آغاز قرن پنجم است که به پیدایی فرقه حسینیه انجامید. حسین بن قاسم عیانی پس از مرگ پدرش، جانشین او و عهده‌دار امامت زیدیان یمن شد و در ۴۰۴ در میدان نبرد به قتل رسید، ولی گروهی از پیروان او مرگش را نپذیرفتند و مدعی شدند که او همان مهدی موعودی است که پیامبر اسلام (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) ظهورش را وعده فرموده و پس از یک دوره غیبت، برای اقامه عدالت بازخواهد گشت.۲ - عقاید فرقه حسینیهاعتقاد به علم غیب، دریافت وحی و انجام دادن کارهای خارق‌العاده در مورد حسین بن قاسم و باورهای شگفت‌انگیزی همچون برتری وی بر همه پیامبران و از جمله پیامبر اسلام و ترجیح سخن او بر همه کتاب‌های آسمانی و از جمله قرآن، از دیگر عقاید این فرقه است. ۳ - جای‌گاه فرقه حسینیه در یمنفرقه حسینیه از قرن پنجم تا هفتم، در کنار جریان سنتّی زیدیه در یمن، حضور داشته و اعتقاد آنان به مهدویت حسین بن قاسم و سایر باورها درباره او، در طول بیش از سه قرن، معرکه آرای موافقان و مخالفان زیدیه بوده است. ۴ - علل پیدایش فرقه حسینیهپیدایی فرقه حسینیه حاصل بخشی از تحولات سیاسی یمن بوده است. ۴.۱ - دولت زیدیان یمنقبایل یمن در ۲۸۰ از سادات مستقر در مدینه برای اعزام برگزیده‌ای از خاندان پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) به منظور حل اختلافات داخلی و به دست گرفتن زعامت آن دیار ــکه بر اثر کشمکش‌های قبیله‌ای دست‌خوش آشوب گردیده بودــ دعوت کردند که در پی مهاجرت الهادی الی‌الحق یحیی بن حسین به آن‌جا، سرانجام دولت زیدیان یمن تشکیل شد. [۲]
فؤاد سید، ایمن، تاریخ‌المذاهب الدینیة، ج۱، ص۲۳۱ ـ ۲۳۵.
[۳]
عارف، احمد عبداللّه، مقدمة فی دراسة الاتجاهات الفکریة و السیاسیة، ج۱، ص ۱۶۵- ۱۷۵.
نتیجه تلاش علمی الهادی، پدید آمدن مکتبی فقهی و کلامی در میان زیدیه بود که، در انتساب به او، هادَویه نامیده شده است.۴.۲ - دوران پس از وفات الهادیپس از وفات الهادی در سال ۲۹۸، دو فرزند او، محمد ملقب به مرتضی لدین‌اللّه و احمد ملقب به ناصر لدین‌اللّه، که هر دو از امامان بزرگ زیدیان یمن به شمار می‌روند، پایه‌های این فرقه را مستحکم کردند، ولی پس از وفات ناصر لدین‌اللّه، حکومت امامان زیدی در یمن، به سبب درگیری‌های داخلی و نزاع فرزندان ناصر بر سر حکومت، رو به ضعف نهاد و به منطقه کوچکی در اطراف شهر صَعْده، در شمال یمن، محدود شد. [۴]
فؤاد سید، ایمن، تاریخ‌المذاهب الدینیة، ج۱، ص۲۳۷.
۴.۳ - ایجاد فرقه حسینیهدر این دوره عالمان زیدی تعالیم فقهی و کلامی الهادی را همچنان به عنوان اصولِ مقبول، تبیین و تفسیر می‌کردند، ولی از اواسط قرن چهارم به بعد مجادلات کلامی در میان زیدیه بالا گرفت که به دسته‌بندی جدید پیروان الهادی در دو فرقه مُطَرِّفیه و مُختَرِعه [۵]
فؤاد سید، ایمن، تاریخ‌المذاهب الدینیة، ج۱، ص۲۴۲.
و در پی آن، پیدایی فرقه سومی به نام حسینیه انجامید.۵ - قاسم بن علی عیانیدر واقع، چون هیچ‌یک از جانشینان ناصر نتوانستند خود را به عنوان امامِ واجد شرایط و مقبول مردم و قبایل یمن مطرح کنند، عملا حاکمان زیدی در شمال یمن تا چند دهه نتوانستند اقتدار دوران الهادی و دو فرزندش را حفظ کنند، تا اینکه در ۳۸۸، که منازعه در میان نوادگان الهادی بر سر حکومت به اوج خود رسیده بود، [۶]
ابن فند، محمدبن‌علی، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار، ج۲، ص۶۵۸ـ ۶۶۳.
برخی قبایل یمن بار دیگر به بیعت با سادات مستقر در خارج از یمن تمایل نشان دادند و این‌بار ابومحمد قاسم بن علی عیانی المنصور باللّه (۳۱۰ـ۳۹۳)، که شخصی عالم و فاضل بود، دعوت آنان را اجابت کرد و آنان به او امید بستند تا به عنوان امام، انسجام گذشته را بازگرداند. [۷]
ابن قاسم، یحیی، غایةالامانی فی اخبار القطرالیمانی، ج۱، ص۲۲۷ ـ ۲۲۸.
۵.۱ - نسب قاسم بن علیمُحَلِّی [۸]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۱۴.
نسب کاملِ قاسم بن علی را، که از سادات حسنی مقیمِ حجاز بوده، چنین آورده است: قاسم بن علی بن عبداللّه بن محمد بن قاسم رَسّی بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن أبی‌طالب (علیهم‌السلام)؛ بنابراین، قاسم بن علی (رَسّیان) از نوادگان محمد بن قاسم رسی، برادر حسین بن قاسم، بود و برخلاف دیگر مدعیان زعامت زیدیه در آن دوران، از نسل الهادی نبود، بلکه نسبش با دو واسطه به عموی الهادی، یعنی محمد بن قاسم رسّی، می‌رسید.۵.۲ - مخالفت فرزندان الهادی با قاسماین نکته، دست‌آویز برخی فرزندان الهادی برای مخالفت با او شد. [۹]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۳۴.
قاسم بن علی عیانی المنصورباللّه در بخش‌هایی از کتاب التنبیه و الدلائل [۱۰]
عیانی، قاسم بن علی، مجموع کتب و رسائل الامام القاسم‌العیانی، ج۱، ص۸۶ - ۹۷.
به همین موضوع پرداخته و از شایستگی خود و حتی نیای اعلایش (محمد بن قاسم بن ابراهیم) برای امامت زیدیه، در مقابل دعاوی اشراف هادوی دفاع کرده است.۵.۳ - وفات قاسمعیانی در پی بیماری شدیدی، در ۹ رمضان ۳۹۳ در عیان درگذشت. ۵.۴ - جانشین قاسماز میان شش پسر او، با نام‌های جعفر، یحیی، عبداللّه، علی، سلیمان و حسین، [۱۱]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۰.
کوچک‌ترین آن‌ها ابوعبداللّه حسین بن قاسم، ملقب به المهدی لدین‌اللّه، عهده‌دار امامت زیدیه پس از او شد.۶ - حسین بن قاسم عیانی۶.۱ - تولد و پروش حسینوی در ۳۷۶ [۱۲]
مؤیدی، مجدالدین حسنی، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، ج۱، ص۲۰۲.
یا ۳۷۸ متولد شد و نزد پدر و برادران بزرگ‌تر خود، در حجاز پرورش یافت.۶.۲ - جانشینی پدردر دوران امامت پدرش، در ۳۹۱ به همراه دیگر اعضای خانواده، به شمال یمن رفت [۱۴]
ابن یعقوب، حسین بن احمد، سیرةالامام المنصور باللّه القاسم بن علی العیانی، ج۱، ص۲۰۷.
و بنابر اغلب گزارش‌ها بلافاصله پس از وفات پدرش در سال ۳۹۳، امام زیدیه و جانشین پدر شناخته شد. [۱۵]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۱.
[۱۶]
مؤیدی، مجدالدین حسنی، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، ج۱، ص۲۰۲.
[۱۷]
ابن قاسم، یحیی، غایةالامانی فی اخبار القطرالیمانی، ج۱، ص۲۳۵.
۶.۳ - فعالیت‌های حسیناز فعالیت‌های حسین بن قاسم در فاصله سال‌های ۳۹۳ تا ۴۰۱ اطلاع روشنی در دست نیست و بیش‌تر اطلاعاتی که از دوران امامت او به ما رسیده، مربوط به سال‌های ۴۰۱ تا ۴۰۴ است؛ هر چند که براساس گفته رَبَعی [۱۸]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۷۱.
می‌دانیم که طبق سنّت زیدیه، کتابی در شرح حال حسین بن قاسم تألیف شده است.۶.۴ - درگیری با رقبای داخلیوی در این مدت، درگیر منازعات و جنگ‌های متعدد، عمدتآ با رقبای داخلی، بود. [۱۹]
ابن ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۲، ص۱۸۸ - ۱۹۱.
[۲۰]
ابن قاسم، یحیی، غایةالامانی فی اخبار القطرالیمانی، ج۱، ص۲۳۴ - ۲۳۸.
[۲۱]
ابن فند، محمدبن‌علی، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار ج۲، ص۷۱۵.
۶.۵ - رقبای داخلی حسیناز جمله رقبای داخلی او این اشخاص بودند: یوسف بن یحیی بن ناصر لدین‌اللّه، که از سال ۳۶۸ مدعی امامت زیدیه بود و در دوران زمام‌داری قاسم عیانی، به‌رغم بیعت با وی، و پس از آن در دوران امامت حسین بن قاسم تا سال ۴۰۴ که او در صعده کشته شد، رقیب و مخالف جدّی او بود؛ محسِّن بن محمد بن مختار بن ناصر لدین‌اللّه؛ محمد بن قاسم بن حسین زیدی، از نوادگان زید شهید، كه در سال ۴۰۳ حسین بن قاسم او را به قتل رساند؛ و زید فرزند محمد بن قاسم [۲۲]
ابن ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۴، ص ۷۸ - ۸۵.
۶.۶ - کشته شدن حسینبهتدریج و در طول دوران زمام‌داری حسین بن قاسم، به سبب خشونت و شیوه سخت‌گیرانه وی در امر حکومت، قبایل یمن از او روی‌گردان شدند و چندین‌بار با وی جنگیدند یا به حمایت از رقبای او برخاستند [۲۳]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۴۰ - ۴۱.
تا اینکه در ۴۰۴ در ناحیه بَون، در نبردی سخت، وی را از پای درآوردند. [۲۴]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۱.
[۲۵]
ابن فند، محمدبن‌علی، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار، ج۲، ص۷۱۰.
۶.۷ - محل دفن حسینجسد او در رِیده به خاک سپرده شد. [۲۶]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۱.
۶.۸ - آثار نسبت داده شده به حسینیکی از موضوعاتی که توجه بسیاری را به خود جلب کرده، آن است که به این امام جوان زیدی، که حداکثر سی سال عمر کرده، بیش از هفتاد عنوان کتاب و رساله نسبت داده شده است. [۲۷]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۰.
[۲۸]
مؤیدی، مجدالدین حسنی، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، ج۱، ص۲۰۴.
۶.۹ - موضوعات آثار حسینموضوع این تألیفات بیش‌تر مسائل اعتقادی و کلامی و تفسیر است. برخی از آن‌ها باقی‌مانده‌اند. [۲۹]
وجیه، عبدالسلام، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی‌الیمن، ج۱، ص۵۲۲ - ۵۲۳.
مهم‌ترین و مشهورترین اثر او، که مخالفانش به آن‌ها استناد کرده‌اند، عبارت‌اند از: المعجز الباهر فی‌العدل و التوحید للّه العزیزالقاهر و نیز الرد علی من أنکر الوحی بعد خاتم‌النبیین. [۳۰]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۲۰.
۶.۱۰ - اظهارات وی در المعجزگفتهاند وی در المعجز درباره برتری کلام خود بر قرآن اظهاراتی کرده و در الرد از گونه‌ای وحی در خواب سخن گفته و آن را از شرایط امام دانسته است. [۳۱]
عیانی، حسین بن قاسم، مجموع کتب و رسائل الامام المهدی لدین‌اللّه الحسین بن القاسم العیانی، ج۱، ص۲۰۷ - ۲۱۱.
[۳۲]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۳۹ - ۴۰.
۶.۱۱ - تحلیل اظهارات حسیندر کتاب‌های موجود وی از اتهامات مذکور اثری نیست و ظاهراً برخی از این اتهام‌ها برداشت‌هایی از سخنان اوست. شاید هم این مطالب از آثار او حذف شده، به‌ویژه آن‌که برخی آثار وی به صورت تلخیص باقی‌مانده است. [۳۳]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۲۸.
[۳۴]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین ج۱، ص۳۷ - ۳۹.
۶.۱۲ - چاپ آثار حسینابراهیم یحیی دَرَسی حمزی یازده عنوان از تألیفات حسین بن قاسم را در مجموعه‌ای با عنوان مجموع کتب و رسائل‌الامام المهدی لدین‌اللّه الحسین بن القاسم العیانی منتشر کرده است (صعده ۱۴۲۵). ۶.۱۳ - تحلیل آثار حسیناینکه چگونه حسین بن قاسم که در نوجوانی یا اوان جوانی به امامت زیدیه رسیده و در دوران امامت و زعامت خود پیوسته با رقبای داخلی و دشمنان خارجی درگیر بوده، این مقدار تألیف داشته، سؤالی است که برخی محققان را واداشته تا در نسبت این رساله‌ها به او تشکیک کنند و احتمال دهند که وی تألیفات پدر خود را، که دارای مقام علمی و عمری طولانی بوده، به نام خود بازنویسی کرده است، [۳۵]
شامی، احمد بن محمد، تاریخ‌الیمن الفکری فی‌العصر العباسی، ج۱، ص۲۴۴ - ۲۴۶.
ولی با مراجعه به متن رساله‌های باقی‌مانده از حسین بن قاسم روشن می‌شود بسیاری از عناوین ذکر شده رساله‌هایی کوچک و مختصرند و در برخی موارد نیز از قسمت‌های یک رساله به عنوان تألیفات مستقل یاد شده است.۷ - پیدایی فرقه حسینیهبر اساس منابع، وجود فرقه‌ای به نام حسینیه ــ که عقیده محوری آنان مهدویت حسین بن قاسم و باورهای ویژه در مورد او بوده ــ مسلّم است. ۷.۱ - حسینیه مختاریهاولین فرقه موسوم به حسینیه در زمان مختار ثقفی در کوفه بوجود آمد. ایشان کسانی بودند که در کوفه به خونخواهی امام حسین (علیه‌السّلام) قیام کردند و ایشان را اصحاب ابراهیم بن مالک اشتر می‌دانند. شبها در کوچه‌های کوفه تظاهرات می‌کردند و شعار یا لثارات الحسین (علیه‌السّلام) سر می‌دانند و به همین جهت به ایشان حسینیه گفته‌اند. این گروه که سپاه مختار ثقفی را تشکیل می‌دادند با سرلشگری ابراهیم به جنگ عبیدالله بن زیاد رفتند و در این جنگ پیروزمندانه نیز شعارشان یا لثارات الحسین (علیه‌السّلام) بود. از این گروه فقط انقلاب علیه بنی امیه و به خونخواهی شهید کربلا هویداست. ۷.۱.۱ - موقعیت این فرقهاین فرقه با پیروزی بر لشگر عبیدالله بن زیاد و تسخیر کوفه زمینه را برای تفکر کیسانیه بوجود آورد. گرچه بطور قطع نمی‌توان گفت که تمام افرادی که در حسینیه بودند از کیسانیه حمایت می‌کردند ولی عملکرد دو انقلاب ایشان در کوفه در صورتی استمرار پیدا می‌کرد که رهبری و امامت شخصیتی از بنی هاشم را در برابر بنی امیه علم می‌کردند و او کسی جز محمد بن حنیفه نبود و به همین جهت حسینیه از زمینه سازان فرقه کیسانیه محسوب می‌شود. ۷.۲ - حسینیه زیدیهدومین فرقه شیعی که حسینیه نام دارد همان فرقه مشهور زیدیه است در کتب شیعه چنین اطلاقی به زیدیه داده شده ولی نزد اهل سنت اینگونه نیست. [۳۸]
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ص۷۰.
۷.۲.۱ - مشخصات حسینیه زیدیهامامت در نزد این فرقه به این ترتیب است: امام اول: امام علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) شهید مسجد کوفه در سال ۴۰ ه. ق امام دوم: امام حسین بن علی (علیه‌السّلام) شهید کربلاء در سال ۶۱ ه. ق امام سوم: زید بن علی، شهید کوفه در سال ۱۲۱ ه. ق امام چهارم: فرزند زید به نام یحیی بن زید بن علی، در جوزجان خراسان در سال ۱۲۵ ه. ق خروج کرد و کشته شد. امام پنجم: فرزند دیگر زید به نام عیسی بن زید بن علی که وی در زمان خلافت مهدی عباسی در کوفه درگذشت. امام ششم: محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب معروف به نفس زکیه که زمان خلافت منصور دوانقی در سال ۱۴۵ ه. ق خروج کرد و کشته شد. پس از او هر کسی از آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که به طاعت خداوند دعوت کند ( جهاد کند) امام است. ۷.۲.۲ - ملاک امامت در این فرقهفرقه زیدیه و یا حسینیه امامت را منحصر در دو مؤلفه کرده است: ۱- امام در نزد ایشان باید از آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باشد و ایشان را فرزندان امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)، قلمداد کرده‌اند. ۲- امام ایشان باید به طاعت خداوند دعوت کند و شاید دعوت به طاعت خداوند در نزد این فرقه فقط با جهاد آشکار علیه دشمنان تفسیر شده باشد. به هر حال این فرقه از اسلام غیر از جهاد را نشناخته و گویا تمام مبارزات خویش را در جهاد خلاصه کرده‌اند. این گروه شناخت تک بعدی از اسلام داشته و انحراف این گروه از امامیه بخاطر همین تفکر است. امامیه مبارزات خود را در قالبهای گوناگون و به مناسبت زمان و مکان انجام می‌دهد و ثانیا امامت در نزد امامیه منصوص و معین است و منحصر به ۱۲ نفر است و مانند این فرقه کلی و غیر معین نیست. ۷.۳ - حسینیه جارودیهبا افتراق جارودیه به فرق متعدد با فرقه‌ای موسوم به حسینیه مواجه می‌شویم، جارودیه در طول تاریخ دوام بیشتری از خود نشان داده است: زیرا در هر دوره‌ای با قیام یکی از نوادگان حسنین (علیهما‌السّلام) به او پیوسته و قائل به مهدویت او می‌شدند. فرق جارودیه در مدت تقریبی ۲۵۰ سال قائل به مهدویت در مورد چهار تن شدند که عبارتند از: ۱. محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب نفس الزکیه، در سال ۱۴۵ کشته شد. ۲. محمد بن قاسم بن علی بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، در زمان معتصم عباسی در طالقان خروج کرد و دیگر از او خبری نیست. ۳. یحیی بن عمر بن یحیی بن الحسین بن زید بن علی، در زمان مستعین عباسی در کوفه خروج نمود و کشته شد. ۴. حسین بن القاسم بن علی بن عبدالله بن محمد بن القاسم بن اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن المجتبی که وی متولد سال ۳۷۲ می‌باشد و در سال ۴۰۴ کشته می‌شود. به طرفداران او که در واقع تفکر جارودی داشتند حسینیه گفته می‌شود. این فرقه در مورد رهبر خویش غلو می‌نمودند و او را افضل از رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌پنداشتند و کلام او را برنده تر از کلام خدا می‌انگاشتند و کسانی را که به این غلو گردن نمی‌نهادند از اهل جهنم معرفی می‌کردند. ۷.۴ - حسینیه منصور عجلیدر تشیع فرقه‌ای خارج از پیکره اسلام نفوذ کرد. این فرقه به هیچ یک از مبانی تشیع پای بند نبود. این فرقه به رنگ و مبانی مسیحیت درون تشیع به رهبری ابو منصور عجلی بوجود آمد. شخصیت اصلی این فرقه با عکس العمل شدید صادقین (علیهما‌السّلام) روبرو شد و راه نفوذ او در امامیه به کلی بسته شد اما او و طرفدارانش به راه و اندیشه خود ادامه دادند و در همین مهلکه به هلاکت رسید. یارانش بعد از قتل او به دو حزب تبدیل شدند. ۱. عده‌ای بنابر وصیت و یا پیش بینی ابی منصور العجلی قائل به مهدویت محمد بن عبدالله بن الحسن معروف به نفس زکیه شدند. این گروه را محمدیه می‌گویند و قاعدتا باید بعد از کشته شدن محمد بن عبدالله این فرقه نیز منقرض شود و یا اینکه در رنگ و غالب دیگری به فرقه‌ای دیگر ملحق شود. ۲. عده‌ای قائل به جانشینی حسین بن ابی منصور العجلی شدند. در این فرقه فرزند به راه پدر ادامه داده و رهبری گروه را با همان اعتقادات منصوریه به عهده می‌گیرد. این فرقه را (حسینیه) نامیده‌اند. اطرافیانش قائل به نبوت حسین ابی منصور شدند همانطورکه قبل از او قائل به نبوت پدر بودند. او ترور مخالفینشان را برای یارانش جایز می‌شمرد همانطور که پدرش جایز شمرد. ایشان با کشتن و ترور مخالفین به اموال مقتولین نیز دستبرد می‌زدند و خمس حاصل از این اکتساب جنائی را به حسین بن ابی منصور می‌پرداختند و از این راه به اموال کلانی دست پیدا کرد. او برای خود به تشکیلاتی گسترده رسیده بود و همین امر موجب نگرانی حکومت مرکزی یعنی دولت عباسی شد و به دستور مهدی عباسی این اموال مصادره شد و حسین و یارانش به قتل رسیدند. [۴۱]
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ص۵۴.
۷.۵ - اصطلاح حسینیه در منابع۷.۵.۱ - کتاب سیرةالامیرینکهنترین منبعی که به صورت خاص اصطلاح حسینیه در آن به کار رفته، سیرةالأمیرین، تألیف مفرح بن احمد ربعی (زنده در ۴۸۵)، است که در آن شرح حال دو تن از برادرزادگان حسین بن قاسم ذکر شده است، یکی قاسم بن جعفر بن قاسم عیانی (۴۱۱ـ۴۶۸) مشهور به شریف فاضل و دیگری برادرش محمد بن جعفر ملقب به ذوالشرفین [۴۲]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۱۳۱.
[۴۳]
ابن ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۴، ص۲۳۱ - ۲۳۲.
،که به ترتیب در نیمه دوم قرن پنجم زعامت زیدیه را در بخش‌هایی از یمن برعهده داشتند.مؤلف سیرةالأمیرین در این کتاب بارها از حسینیه یا شیعه حسینیه، به جای زیدیه، استفاده کرده است. [۴۴]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۱۳۱.
[۴۵]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۱۴۹.
[۴۶]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۱۵۴.
[۴۷]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۱۶۵.
۷.۵.۲ - کتاب اخبارالزیدیهمسلّم بن محمد بن جعفر لَحْجی (زنده در ۵۵۲) نیز در کتاب أخبارالزیدیة من أهل‌البیت و شیعتهم فی‌الیمن، که تاریخ مسلّم هم خوانده می‌شود، بارها حسینیه را به جای زیدیه به‌کار برده است. [۴۸]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۱۷ - ۳۴۳.
[۴۹]
موسوی‌نژاد، علی، «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه»، ج۱، ص۱۳۵ - ۱۳۶.
۸ - زمان پیدایش حسینیهدر بررسی عقاید حسینیه باید به تاریخ پیدایی حسینیه توجه کرد. ۸.۱ - ترویج مهدویت حسینآنچه در خصوص این فرقه، همانند بسیاری از فرق و مذاهب، یکی از مهم‌ترین و بحث‌انگیزترین موضوعات شده این است که آیا این فرقه و اعتقادات آن، واقعاً از شخص حسین بن قاسم که این فرقه به او منتسب است، نشئت گرفته و حسین بن قاسم نیز در زمان حیاتش مروّج این عقاید بوده و اعتقادات یاران او پس از مرگش، در ادعاهای خود او در زمان حیاتش ریشه دارد؟ براساس منابع متأخر زیدیه، پیدایی فرقه حسینیه و اعتقادات ویژه در خصوص حسین بن قاسم و از جمله مهدویت او، پس از مرگش توسط یاران و نزدیکانش مطرح شده است. [۵۰]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۲۱.
[۵۱]
مؤیدی، مجدالدین حسنی، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، ج۱، ص۲۰۳.
[۵۲]
موسوی‌نژاد، علی، مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، ج۱، ص۱۳۷.
برخی منابع نیز از پیدایی این فرقه در زمان حیات حسین بن قاسم سخن گفته‌اند. [۵۳]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۱۵.
[۵۴]
موسوی‌نژاد، علی، مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، ج۱، ص۱۳۶ - ۱۳۷.
۸.۲ - نظر قاسمیهمانگونه که در رساله بیان‌الاشکال فیما حُکِیَ عن‌المهدی من‌الأقوال، نوشته حمیدان بن یحیی قاسمی، [۵۵]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۱۳.
[۵۶]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۱۹ - ۴۲۰.
نیز بازتاب یافته است، نزدیکان حسین بن قاسم در ترویج و طرح عقاید خاص در مورد وی، نقش مهمی داشته‌اند. حمیدان بن یحیی اگر چه در انتساب گفته‌های نزدیکان حسین بن قاسم به شخص حسین تردید کرده، اصل وجود اعتقادات ویژه و غلوآمیز در نزد آنان را منکر نشده است.او علاوه بر عباراتی که در آغاز کتاب بیان الاِشکال آورده، عبارت دیگری نیز نقل کرده است [۵۷]
قاسمی، حُمَیدان بن یحیی، مجموع‌السید حُمَیدان، ج۱، ص۴۲۸.
که نشان می‌دهد برادران حسین بن قاسم تحت‌تأثیر داستان‌ها و گزارش‌های دیگران، به باورهای حسینیه تن داده بودند.۸.۳ - نظر لحجیمُسَلَّم لَحْجی در تاریخ خود [۵۸]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۲۲.
از قاسم بن جعفر بن قاسم عیانی، مشهور به شریف فاضل، نقل کرده که وی در آغاز معتقد به کشته شدن عموی خود، حسین بن قاسم عیانی، بوده است، ولی پس از آن‌که شخصی به نام مدرک بن اسماعیل هفتاد قسم یاد کرده و هفتاد قربانی ذبح نموده که او خود حسین بن قاسم را دیده که صحیح و سالم از جنگ در ذی‌عَرار باز می‌گشته، به حیات عموی خود معتقد شده است.۸.۴ - اعتقاد برادرزادگان حسینتردیدی وجود ندارد که شریف فاضل و برادرش محمد بن جعفر به مهدویت عموی خود و عقاید حسینیه معتقد بوده‌اند، [۵۹]
ابن قاسم، یحیی، غایةالامانی فی اخبار القطرالیمانی، ج۱، ص۲۵۱.
زیرا علاوه بر گزارش منابع تاریخی متعدد، کتابی ارزشمند از آن دوران با نام سیرةالأمیرین به دست ما رسیده که در آن مفرح بن احمد ربعی (زنده در ۴۸۵)، که خود از یاران این دو برادر و معتقد به عقاید حسینیه بوده، در جای جای این کتاب به اعتقاد آنان به باورهای حسینیه تصریح کرده است، با وجود این، آن‌چه در گزارش مسلّم لحجی در مورد شریف فاضل تازگی دارد، پیدایش حسینیه در زمان اوست.در عبارت امام زیدی احمد بن سلیمان متوکل علی‌اللّه (متوفی ۵۶۶) [۶۰]
ابن سلیمان، احمد، حقائق‌المعرفة فی علم‌الکلام، ج۱، ص۴۹۳.
نیز تصریح شده است که عده‌ای از برادرزادگان حسین در مورد او چنین عقیده‌ای دارند که با گزارش مسلّم لحجی منطبق است، همچنین ناتوانی در انتقام گرفتن از قاتلان حسین، احتمالاً دلیل اتخاذ چنین نظری درباره مرگ حسین بن قاسم از سوی برادرزادگان او بوده است. [۶۱]
ابن ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۱، ص۱۶۲ - ۱۶۳.
[۶۲]
ابن ابی‌الرجال، احمدبن‌صالح، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، ج۱، ص۲۳۱- ۲۳۲.
۹ - اعتقاد به مهدویت حسینیهآنچه بیش از همه حسینیه را به عنوان فرقه در میان زیدیه متمایز ساخته، اعتقاد به مهدویت حسین بن قاسم است. ۱۰ - اعتقادات غلوآمیز حسینیهاعتقادات غلوآمیز دیگری نیز به آنان نسبت داده شده [۶۳]
موسوی‌نژاد، علی، مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، ج۱، ص۱۳۹ - ۱۵۴.
که از آن جمله است: زنده بودن حسین بن قاسم، ادعای برتری او از پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم)، ادعای برتری سخنان وی از قرآن مجید، ادعای برتری حسین بن قاسم از ملائکه، ادعای برتری او از پیامبران و امامان، ادعای نزول وحی بر وی، و علم غیب داشتن حسین بن قاسم.۱۱ - ارتباط با حسین بن قاسمدر اینکه آیا پس از حسین بن قاسم می‌توان با او ارتباط دیداری و شفاهی داشت، پیروان او به دو دسته تقسیم شدند؛ مسلّم لحجی در تاریخ خود [۶۵]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۲۹.
[۶۶]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۳۲.
[۶۷]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۳۴ - ۳۳۵.
[۶۸]
لحجی، مسلَّم بن محمد، تاریخ مسلَّم، ج۱، ص۳۴۰.
در داستان‌های متعددی از حسینیه مطالبی نقل کرده است که از آن‌ها به خوبی استفاده می‌شود که حسینیه در عصر او نه تنها مانعی از ارتباط با حسین بن قاسم نمی‌دیدند، بلکه مدعی چنین دیدارهایی بودند و سخن مدعیان دیدار حسین را باور می‌کردند.۱۲ - فعالیت حسینیه۱۲.۱ - در قرن پنجمحسینیه در طول قرن پنجم فعالیت آشکار داشتند، [۶۹]
ربعی، مفرِّح بن احمد، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین، ج۱، ص۵۵ - ۵۶.
در این دوره امیرانی از خاندان قاسم عیانی بر بخش‌هایی از شمال یمن و به‌ویژه در منطقه شَهاره حکومت می‌کردند که همگی معتقد به باورهای حسینیه بودند و به‌رغم وجود شرایط امامت زیدیه در برخی از آنان، همچون قاسم بن جعفر بن قاسم عیانی (۴۱۱ـ۴۶۸)، اعتقاد آنان به مهدویت و غیبت حسین بن قاسم مانعِ اعلام امامتشان بود، [۷۰]
ابن فند، محمدبن‌علی، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار، ج۲، ص۷۱۷ - ۷۱۸.
در عین حال، این اعتقاد مانع همکاری آنان با علویانی که در طول قرن پنجم ادعای امامت کرده بودند، نمی‌شد.۱۲.۲ - در قرن ششمدر قرن ششم نیز گزارش‌ها همچنان از تداوم حضور حسینیه حکایت دارد. ۱۲.۳ - در قرن هفتمدر قرن هفتم حُمَید بن احمد محلّی (متوفی ۶۵۲) تصریح کرده است که تا زمان او معتقدان به زنده بودن و مهدویت حسین حضور دارند و او در رد آنان کتابی با نام الرسالةالزاجرة لذوی الحجی (النُهی) عن‌الغلو فی ائمةالهدی تألیف کرده است. [۷۱]
مُحَلِّی، حُمید بن احمد، الرسالة الزاجرة لذوی الحجی عن‌الغلو فی ائمة الهدی، ج۱، ص۴۶ - ۶۰.
۱۲.۴ - در قرن نهمدر قرن نهم هادی بن ابراهیم وزیر (متوفی ۸۲۲) [۷۲]
ابن ابراهیم، هادی، هدایةالراغبین الی مذهب العترة الطاهرین، ج۱، ص۲۹۶.
از حضور حسینیه تا چندی قبل از زمان تألیف کتاب خود، هدایةالراغبین، خبر داده و از شخصی به نام یحیی بن محمد عمرانی نقل کرده که خود او یا کسی که او دیده، پیروان حسینیه را درک کرده، اما در منابع بعدی زیدی به‌صراحت از انقراض حسینیه سخن رفته است. [۷۳]
ابن مرتضی، احمد، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۹۱ - ۹۲.
[۷۴]
موسوی‌نژاد، علی، مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، ج۱، ص۱۵۷.
۱۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌الرجال، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۲) ابن فند، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار و یسمی اللواحق الندیة بالحدائق الوردیة، چاپ عبدالسلام عباس وجیه و خالد قاسم محمد متوکل، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۳) ابن قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطرالیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۴) ابن مرتضی، کتاب‌المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، (بی‌جا) ۱۹۸۸. (۵) ایمن فؤاد سید، تاریخ‌المذاهب الدینیة فی بلادالیمن حتی نهایةالقرن السادس‌الهجری، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح‌الزُّلَف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۷) حسین بن احمد بن یعقوب، سیرةالامام المنصور باللّه القاسم بن علی العیانی، چاپ عبداللّه بن محمد حبشی، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۸) مفرِّح بن احمد ربعی، سیرةالامیرین الجلیلین الشریفین‌الفاضلین القاسم و محمد ابن ی جعفرابن الامام القاسم بن علی‌العیانی: نص تاریخی یمینی من‌القرن‌الخامس الهجری، چاپ رضوان سید و عبدالغنی محمود عبدالعاطی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۹) احمد بن محمد شامی، تاریخ‌الیمن الفکری فی‌العصر العباسی: ۱۳۲ـ۶۵۶ه/ ۷۵۰ـ۱۲۵۹م، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۰) احمد عبداللّه عارف، مقدمة فی دراسة الاتجاهات الفکریة و السیاسیة فی الیمن فیمابین القرن الثالث و الخامس الهجری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۱) حُمَیدان بن یحیی قاسمی، مجموع‌السید حُمَیدان، چاپ احمد احسن علی حمزی و هادی حسن هادی حمزی، صعده، یمن ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۲) مسلَّم بن محمد لحجی، تاریخ مسلَّم، در مفرِّح بن احمد ربعی، همان منبع. (۱۳) احمد بن سلیمان متوکل علی‌اللّه، حقائق‌المعرفة فی علم‌الکلام، چاپ حسن بن یحیی یوسفی، صنعا ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۴) حُمید بن احمد مُحَلِّی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۱۵) حُمید بن احمد مُحَلِّی، الرسالة الزاجرة لذوی الحجی عن‌الغلو فی ائمة الهدی، چاپ علی موسوی‌نژاد، در هفت آسمان، ش ۲۹ (بهار ۱۳۸۵). (۱۶) عبداللّه بن حمزه منصور باللّه، العقد الثمین فی‌احکام الائمة الهادین، چاپ عبدالسلام عباس وجیه، صنعا ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱. (۱۷) قاسم بن علی عیانی منصورباللّه، مجموع کتب و رسائل الامام القاسم‌العیانی، چاپ عبدالکریم احمد جدبان، صعده، یمن ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۱۸) علی موسوی‌نژاد، «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه»، هفت آسمان، ش ۲۷ (پاییز ۱۳۸۴). (۱۹) حسین بن قاسم عیانی مهدی لدین‌اللّه، مجموع کتب و رسائل الامام المهدی لدین‌اللّه الحسین بن القاسم العیانی، چاپ ابراهیم یحیی درسی حمزی، صعده، یمن ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴. (۲۰) نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲. (۲۱) عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی‌الیمن، عمان ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲. (۲۲) هادی بن ابراهیم وزیر، هدایةالراغبین الی مذهب العترة الطاهرین، چاپ عبدالرقیب مطهر محمدحجر، صعده، یمن۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فرقه حسینیه»، شماره۶۲۵۹. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فرقه حسینیه»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۰۹. |