حمزة بن عبدالمطلبحمزة بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم و از شهدای احد می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - کنیه حمزه ۳ - مادر حمزه ۴ - اختلاف سنی حمزه با پیامبر ۵ - تاریخ ولادت ۶ - محل تولد ۷ - حضور حمزه در جنگ فجار و حلف‌الفصول ۸ - حضور حمزه درمجلس خواستگاری پیامبر ۹ - پذیرش سرپرستی جعفر توسط حمزه ۱۰ - دخالت حمزه در امور سیاسی مکه ۱۱ - حمایت حمزه از پیامبر ۱۲ - پذیرش اسلام توسط حمزه ۱۳ - عامل اسلام آوردن حمزه ۱۴ - عدم مهاجرت حمزه به حبشه ۱۵ - حمزه و همراهی مسلمانان در شعب ابی‌طالب ۱۶ - پیمان برادری حمزه با کلثوم بن هدم ۱۷ - پرچمداری حمزه در سریه و غزوات ۱۸ - حضور حمزه در غزوه بدر ۱۹ - ذکر دو واقعه درباره حمزه ۲۰ - حضور حمزه در غزوه احد ۲۱ - شهادت حمزه ۲۲ - انتقام هند از حمزه ۲۳ - مثله کردن پیکر حمزه ۲۴ - ناراحتی پیامبر از مثله شدن حمزه ۲۵ - نازل شدن آیه مبنی بر صبر مسلمانان ۲۶ - عزاداری زنان در شهادت حمزه ۲۷ - حمزه نخستین شهید احد ۲۸ - نماز مکرر پیامبر بر پیکر حمزه ۲۹ - دفن حمزه ۳۰ - لقب حمزه ۳۱ - معنای واژه حمزه ۳۲ - فرزندان حمزه ۳۳ - زیارت قبر حمزه توسط حضرت فاطمه ۳۴ - رفتار ناشایست امویان با قبر حمزه ۳۵ - دو بنا در اطراف قبر حمزه ۳۶ - ساخت قبه بر روی قبر حمزه ۳۷ - مسجد حمزه و توسعه آن ۳۸ - تخریب قبه و مسجد حمزه ۳۹ - تأثیر شخصیت حمزه بر صحابه ۴۰ - کاهش اقتدار بنی‌هاشم در اثر مرگ حمزه ۴۱ - مباهات ائمه بر خویشاوندی با حمزه ۴۲ - تأکید عباسیان بر خون‌خواهی حمزه ۴۳ - توجه به مقام معنوی حمزه در روایات ۴۴ - شمشیر و سپر منسوب به حمزه ۴۵ - فضائل و کرامات حمزه در روایات ۴۶ - تألیفات درباره حمزه ۴۷ - کاربرد عنوان حمزه در فقه ۴۸ - فهرست منابع ۴۹ - پانویس ۵۰ - منابع ۱ - معرفی اجمالیحمزه، فرزند عبدالمطلب و عموى رسول خدا می باشد. جناب حمزه در نبرد احُد به شهادت رسید و عنوان برترین شهید آن جنگ را از آنِ خود ساخت. پیکر پاک حمزه و تعدادى دیگر از شهدا در محل کارزار احد دفن گردیدند. ۲ - کنیه حمزهکنیه حمزه ابوعُماره و ابویَعْلی [۳]
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، عیون‌الاخبار، ص۶۰۰، بیروت: دارالکتاب العربی.
بود.۳ - مادر حمزهمادر ایشان، هاله بنت اُهَیْب(وُهَیْب) بن عبد مَناف‌بن زُهره [۶]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۱۰۹، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
بود.۴ - اختلاف سنی حمزه با پیامبراینکه ثُوَیْبه، کنیز ابولهب، به پیامبر اکرم و حمزه شیر داده است و تأکید پیامبر بر اینکه حمزه برادر رضاعی اوست، حاکی از حداکثر دو سال اختلاف سنی بین آنهاست. [۱۰]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۲، ص۲۹۱، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
[۱۱]
ابن‌عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۷۰، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
. این اختلاف سنی چهار سال هم دانسته شده‌است [۱۳]
ابن‌عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
که باتوجه به تردید بعضی در مورد شیر دادن ثویبه به پیامبر، ممکن است بیشتر هم باشد.۵ - تاریخ ولادتوی احتمالا دو تا چهار سال پیش از عام‌الفیل (سال تولد پیامبر اکرم) متولد شده است. ۶ - محل تولدخانه محل تولد وی در مکه در محلی به نام بازان و گویا تا قرن نهم پا برجا بوده است. [۱۵]
اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص۱۴۹، (تهران )۱۳۸۴ش.
۷ - حضور حمزه در جنگ فجار و حلفالفصولبنابر روایتی، پیامبر در بیست سالگی همراه عموهایش در جنگهای فِجار [۱۶]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۱۸۶، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
و در حِلف‌الفضول شرکت داشته و حمزه نیز در آنها حضور داشته است.۸ - حضور حمزه درمجلس خواستگاری پیامبرحمزه با ابوطالب و دیگر عموهای پیامبر در خواستگاری خدیجه حاضر بود ، اما باوجود فاصله سنی کم او با پیامبر و خواندن خطبه ازدواج از سوی ابوطالب، برخی منابع فقط از حمزه نام برده‌اند. [۲۳]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم ۱، ص ۱۸۹۱۹۰، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
.۹ - پذیرش سرپرستی جعفر توسط حمزهدر پی پیشنهاد پیامبر برای کمک به ابوطالب، به سبب عیالمندی‌اش، حمزه سرپرستی جعفر را به‌عهده گرفت [۲۵]
تمیمی مغربی، قاضی نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، ج۱، ص۱۸۸، که دلیل سرپرستی را تربیت جعفر دانسته است، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.
طبری به‌جای حمزه از عباس نام برده است.. ۱۰ - دخالت حمزه در امور سیاسی مکهدر روزگار جاهلیت، حمزه از جمله فرزندان عبدالمطلب بود که در قریش ریاست یافتند. [۲۷]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۱۶۴۱۶۵، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
.با این حال، زریاب خویی [۲۸]
عباس زریاب خویی، سیره رسول‌اللّه، ص۱۷۱، تهران ۱۳۷۰ش.
دخالت حمزه در امور سیاسی مکه و توجه او به دین جدید (اسلام) را منتفی دانسته است.به هر روی، حمزه در دوره پیش از اسلام چنان جایگاهی داشت که بعضی با او پیمان می‌بستند [۳۰]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۱، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
.حمزه شکارچی [۳۲]
ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۲۴۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و همدم (ندیم) عبداللّه بن سائب بود [۳۳]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۱۷۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
.۱۱ - حمایت حمزه از پیامبرروزی که پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) خویشان نزدیک خود را برای دعوت به اسلام گردآورد (یوم‌الإنذار)، حمزه نیز حضور داشت. [۳۴]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۴۵۱۴۶، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
[۳۵]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۳۱۹ـ۳۲۰، (بیروت).
[۳۶]
محمدبن حسن طوسی، الامالی، ص ۵۸۲، قم ۱۴۱۴.
.حمزه، که هنوز مسلمان نشده بود، همچون ابوطالب از پیامبر اکرم در مقابل آزار مشرکان حمایت می‌کرد. گزارش‌هایی در دست است که حمزه توهین‌های ابولهب و سایر مشرکان به پیامبر را تلافی می‌کرد. می‌توان سخن پیامبر را درباره رعایت خویشاوندی از سوی حمزه، اشاره به همین کوشش‌ها و سخن ایشان درباره اعمال نیک حمزه را اشاره به تلاش‌هایش بعد از اسلام آوردن او دانست، تا آنجا که از حواریون آن حضرت به‌شمار رفت [۴۰]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۴۷۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
۱۲ - پذیرش اسلام توسط حمزهروزی حمزه از آزار و دشنام ابوجهل به پیامبر و بدگویی او از اسلام خشمگین شد و بی‌درنگ به مسجدالحرام رفت، با کمان خود سر ابوجهل را زخمی کرد و گفت که حقانیت اسلام برایش آشکار شده و به دین پیامبر گرویده‌است. [۴۱]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۷۱، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
[۴۲]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۲۹۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن کثیر.
بی‌شک این رفتار حمزه ناشی از خشم او بود که در گزارش تاریخی، کرامت خدا دانسته شده است [۴۳]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۲۹۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
اما روز بعد، با سخنان پیامبر شک او به یقین بدل شد و با اسلام آوردن وی، از فشار قریش بر آن حضرت کاسته شد. [۴۴]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۷۲، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
۱۳ - عامل اسلام آوردن حمزهبراساس روایتی از امام سجاد (علیه‌السلام)، عامل اسلام آوردن حمزه، غیرت او در ماجرایی بود که مشرکان بچه‌دان شتری را روی سر پیامبر انداختند. با این حال، به عقیده عاملی به اسلام گرویدن او از ابتدا مبتنی بر آگاهی و شناخت بوده‌است. اسلام آوردن وی را در سال دوم [۴۷]
ابن‌عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
یا ششم بعثت [۴۸]
ابن‌عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و قبل از مسلمان شدن ابوذر دانسته‌اند. مسلمان شدن حمزه در گرویدن خویشان او به اسلام مؤثر بود. ۱۴ - عدم مهاجرت حمزه به حبشهآگاهی ما از زندگی حمزه از این زمان تا هجرت، ناچیز است. پس از آنکه پیامبر دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت . وی در کنار پیامبر ماند و به حبشه مهاجرت نکرد. [۵۱]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۳۴۳۳۴۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
[۵۲]
ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، ج۱، ص۷۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
.۱۵ - حمزه و همراهی مسلمانان در شعب ابیطالبدر دو یا سه سالی که مشرکان بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در شعب ابی‌طالب محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود [۵۳]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۶۰۱۶۱، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
.در دومین بیعت عقبه، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم مدینه با پیامبر پیمان بستند، حمزه همراه حضرت علی حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند. ۱۶ - پیمان برادری حمزه با کلثوم بن هدمحمزه پس از هجرت به مدینه، به خانه کُلثوم‌بن هَدْم یا سعدبن خَیْثَمه یا اَسعدبن زُراره از بنی‌نجّار [۵۵]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۴۷۸، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
، وارد شد.او که در پیمان برادری مسلمانان در مکه با زَیدبن حارثه برادر شده [۵۶]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۰، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
و در روز احد هم او را وصی خود کرده بود، [۵۷]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۵۰۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
در پیمان برادری مدینه، پیش از بدر [۵۸]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۵، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
، با کلثوم بن هدم برادر شد. ۱۷ - پرچمداری حمزه در سریه و غزواتپیامبر اکرم نخستین پرچم نبرد را در ماه رمضان سال اول هجرت برای حمزه بست تا سریّه‌ای را برای حمله به کاروان تجاری قریش که از شام به مکه بازمی‌گشت، رهبری کند. حمزه به همراه سی تن از مهاجران تا ناحیه عیص در ساحل دریا پیش رفت و در آنجا، با سیصد سوار از مشرکان مکه به فرماندهی ابوجهل روبه‌رو شد. با وساطت مَجدی بن عَمرو جُهَنی که با هر دو دسته قرار صلح داشت، جنگی روی نداد و هر دو سپاه بازگشتند. [۶۱]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۱، ص۵۹۵۵۹۶، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.
حمزه همچنین در غزوات اَبواء یا وَدّان، ذوالعُشَیْره و بنی قَیْنُقاع پرچم‌دار بود. ۱۸ - حضور حمزه در غزوه بدردر غزوه بدر، حمزه در نزدیک‌ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود و پیامبر حمزه، حضرت علی و عُبَیْدة‌بن حارث‌بن عبدالمطلب را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد. بنابر گزارش‌های متفاوت عُتْبة بن ربیعه یا شیبه در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد. ۱۹ - ذکر دو واقعه درباره حمزهبین غزوه‌های بدر و احد، دو واقعه شایان ذکر است: یکی گزارشی در باب شرب خمر وی، پیش از تحریم یا اعلام صریح حرمت آن، که از طریق زُهْری نقل شده [۶۵]
فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۲۷۴۲۷۵، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۳۹۴۱۳۹۶/ ۱۹۷۴۱۹۷۶.
و مورد نقد جدی است و دیگری ماجرای سَدّ ابواب است.گویا حمزه یکی از کسانی بود که از خانه خود به مسجد پیامبر دری داشتند. پیامبر اکرم دستور داد که همه به‌جز حضرت علی این درها را ببندند و در پاسخ سؤال حمزه از علت این دستور و استثنا شدن علی (علیه‌السلام)، آن را دستوری از جانب خدا خواند. [۶۷]
ابن‌زباله، اخبارالمدینة، ص۱۱۲ـ۱۱۳، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۶۸]
سمهودی، علی بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۲، ص۸۶، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
اگرچه از پاره‌ای روایات برمی‌آید که این مطلب مربوط به بعد از فتح مکه بوده است، اما نظر اول ترجیح دارد. ۲۰ - حضور حمزه در غزوه احددر آستانه غزوه احد در سال سوم، حمزه از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد . وی مسئول قلب سپاه بود، با دو شمشیر می‌جنگید و در این جنگ رشادت‌ها نمود [۷۲]
ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۲، ص۴۶۰۴۶۱، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۲۱ - شهادت حمزهغزوه احد، روز شنبه نیمه شوال سال سوم واقع شد. در این غزوه، حمزه به دست وَحشی بن حرب [۷۹]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۳، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
، غلام حَبَشیِ دختر حارث بن عامر بن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیر بن مُطْعِم، به شهادت رسید. ۲۲ - انتقام هند از حمزهطبق روایتی، دختر حارث با وعده آزادی وحشی، از او خواست به انتقام پدرش که در بدر کشته شده بود، محمد (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم)، حمزه یا علی را بکشد . بنابر روایت دیگر، جبیر بن مطعم در برابر گرفتن انتقام عمویش، طُعَیْمة بن عَدی که در بدر کشته شده بود، به وحشی وعده آزادی داد [۸۲]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۳، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
[۸۳]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۹، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
[۸۴]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۲، ص۷۰ـ۷۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن‌کثیر.
[۸۵]
حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة‌الحلبیة، ج۲، ص۳۳۱، چاپ عبداللّه محمد خلیلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
اما بی تردید، انگیزه هِند دختر عُتبه و زن ابوسفیان، برای انتقام گرفتن به دلیل کشته شدن پدر، برادر و عمویش در جنگ بدر، بیشتر از جبیر یا دختر حارث بود.طبق برخی خبرها، از ابتدا هند با وعده مال، وحشی را به این کار ترغیب کرد. ۲۳ - مثله کردن پیکر حمزهبه روایتی، هند برای خوردن جگر حمزه نذر کرده بود. وحشی ابتدا قول کشتن علی (علیه‌السلام) را داد، اما در میدان، حمزه را به شهادت رساند و جگر او را نزد هند برد. هند لباس و زیور خود را به وحشی داد و به او وعده ده دینار در مکه داد. سپس کنار بدن حمزه آمد و او را مثله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست‌بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه به مکه برد . گفته شده است معاویة بن مغیره و ابوسفیان [۹۲]
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، قسم۲، ص۹۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن‌کثیر.
هم بدن حمزه را مثله یا زخمی کردند.۲۴ - ناراحتی پیامبر از مثله شدن حمزهاز شدت ناگواری آنچه بر پیکر حمزه رفته بود، پیامبر اکرم یا بعضی اصحاب [۹۳]
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.
سوگند خوردند در مقابل، سی تن یا بیشتر از قریش را مثله کنند.۲۵ - نازل شدن آیه مبنی بر صبر مسلماناناما آیه ۱۲۶ سوره نحل نازل شد و ایشان را به مقابله به مثل و نیز به صبر دعوت کرد. [۹۶]
ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۳۵، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
۲۶ - عزاداری زنان در شهادت حمزهپیامبر اکرم چون حمزه را بدان وضع دید، گریست [۹۷]
ابن‌عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۱، ص۳۷۴، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و آنگاه که گریه انصار بر کشتگان خود را شنید، فرمود اما حمزه گریه‌کنندگانی ندارد.سعد بن مُعاذ این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا آورد و آنان بر حمزه گریستند. از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می‌خواست بر مرده‌ای گریه کند، نخست بر حمزه می‌گریست . گزارشی حاکی است که زینب، دختر ابوسلمه، سه روز برای حمزه لباس عزا پوشید. [۹۹]
ابن‌اثیر، مبارک بن ابی الکرم، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ج۵، ص۶۸، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳۱۳۸۵/ ۱۹۶۳۱۹۶۵، چاپ افست بیروت.
۲۷ - حمزه نخستین شهید احدحمزه نخستین شهید احد بود. ۲۸ - نماز مکرر پیامبر بر پیکر حمزهپیامبر اکرم بر او نماز گزارد و سپس سایر شهیدان را در چند نوبت آوردند و کنار او نهادند و رسول خدا بر آنها و بر او نماز می‌گزارد. چنان‌که هفتاد بار بر او نماز گزارد. [۱۰۱]
علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۹ - دفن حمزهحمزه را در پارچه‌ای کفن کردند که خواهرش صفیه آورده بود ، چرا که مشرکان او را برهنه کرده بودند. او را تنها دفن کردند. [۱۰۵]
ابن‌شبّه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۱۲۵۱۲۶، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
[۱۰۶]
سمهودی، علی بن عبداللّه، خلاصه وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۱۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
طبق نقل بعضی او را با عبداللّه بن جحش در یک قبر دفن کردند. از اشاره به نحوه زیارت قبور شهدا می‌توان گفت که قبر حمزه و سایر شهدای احد از هم جدا بوده است. ۳۰ - لقب حمزهوی را «اسدالله» و «اسد رسول‌اللّه» لقب داده‌اند . پس از شهادتش هم، طبق حدیثی از پیامبر، مورد تأیید الهی قرار گرفت. و به سیدالشهداء مشهور شد ۳۱ - معنای واژه حمزهواژه حمزه را نیز به معنای شیر یا تیزفهمی دانسته‌اند. ۳۲ - فرزندان حمزهفرزندان حمزه، سه پسر به نام‌های عمارة، یَعلی و عامر بودند [۱۱۷]
ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۱، ص۳۵۸ چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
.عمارة (پسر بزرگ حمزه) در فتح عراق حضور داشت یعلی پنج پسر داشت. با وجود تأکید منابع بر عدم تداوم نسل حمزه، [۱۱۹]
ابن‌قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ص۱۴۷، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸
در قرن دهم، بعضی را از نسل او می‌دانستند.نام‌های گوناگونی که برای دختران حمزه در منابع ذکر شده، به تصریح بیشتر منابع، همه به یک تن بازمی‌گردند که نام مرجَّح او اُمامه است. [۱۲۱]
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۲۱، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.
[۱۲۲]
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۱۴۷، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.
[۱۲۳]
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۱۹۹، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.
[۱۲۴]
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۲۱۹، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.
[۱۲۵]
ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۷۸، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.
[۱۲۶]
ابن‌حجر عسقلانی،، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۸۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۲۷]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۲۷۰، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
.پیامبر اکرم جعفر بن ابی‌طالب را از آن‌رو که همسرش (اسماء) خاله امامه بود، به سرپرستی او برگزید و او را به عقد سَلَمة بن ابی سَلَمه مخزومی درآورد، هرچند بنابه روایتی، امامه پیش از ازدواج درگذشت. [۱۲۹]
ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۶۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
همچنین طبق یک روایت، به پیامبر پیشنهاد شد که با امامه ازدواج کند، اما ایشان این پیشنهاد را به این دلیل که امامه برادرزاده رضاعی اوست، رد کرد. نام امامه را در شمار راویان حدیث غدیرخم نیز درج کرده‌اند [۱۳۱]
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی السنة و الادب، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲
.۳۳ - زیارت قبر حمزه توسط حضرت فاطمهگفته شده است که حضرت فاطمه علیهاالسلام به زیارت قبر حمزه می‌رفت و آن را با سنگ‌چین مشخص کرده بود [۱۳۲]
ابن‌شبّه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة المنورة:اخبارالمدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
۳۴ - رفتار ناشایست امویان با قبر حمزهامویان به‌سبب دشمنی با خاندان پیامبر، رفتاری ناشایست با قبر حمزه و دیگر شهدای احد داشتند. گفته شده است که ابوسفیان در عهد عثمان بر قبر حمزه پای کوفت و خطاب به او گفت آنچه دیروز برای حفظ آن بر ما شمشیر کشیدی، امروزه بازیچه جوانان ماست. [۱۳۳]
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، ج ۱۶، ص ۱۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
معاویه نیز حدود چهل سال پس از واقعه احد، به قصد جاری کردن آب چشمه و قناتی در احد، و گویا از سر دشمنی با خاندان پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله)، دستور داد شهدای احد (از جمله حمزه) را نبش قبر و جنازه آنان را به جای دیگری منتقل کنند [۱۳۵]
ابن‌شبّه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة المنورة:اخبارالمدینة النبویة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
. ظاهرا جای قبر برخی از شهدا و احتمالا حمزه تغییر کرد. [۱۳۸]
نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۷، بن ۱۳۷۵ش.
۳۵ - دو بنا در اطراف قبر حمزهگویا در اطراف قبر حمزه دو بنا وجود داشته است: یکی مسجد معروف به مَصْرَعِ حمزه که محل شهادت و دفن اول او بوده و پس از ویران شدن آن براثر جاری شدن آب، به مشهد نزدیک به آن (که اکنون به مزار شهدای احد معروف است) منتقل شده است، و دیگری محل ضربه خوردن حمزه بوده است [۱۳۹]
سمهودی، علی بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۱۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۴۰]
نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۶ـ ۲۵۷، بن ۱۳۷۵ش.
.مسجد مزبور در قرن دوم بر روی قبر حمزه برپا بوده است [۱۴۱]
سمهودی، علی بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۳۶ - ساخت قبه بر روی قبر حمزهابن جبیر در ۵۸۰ قبر حمزه را در فضای شمالی «مسجدِ حمزه» در دامنه کوه احد، در شمال مدینه زیارت کرد و خاک سرخی را که منسوب به حمزه بود و مردم به آن تبرک می‌جستند، دید. در این سال، بنایی از گچ بر قبر حمزه ساخته شد. ۳۷ - مسجد حمزه و توسعه آندر ۵۹۰، به دستور مادر خلیفه عباسی، الناصرالدین‌اللّه، مسجد حمزه را توسعه دادند، قبه‌ای بلند و زیبا و استوار با دری از آهن برای مشهد حمزه ساختند و ضریحی منقش از چوب ساج بر قبر نهادند؛ در آهنی را روزهای پنج‌شنبه باز می‌کردند. [۱۴۲]
سمهودی، علی بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴،چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
یافعی در ۷۳۴ قبه حمزه را دید که در پی سیل شدیدی، آب به ارتفاع چند ذراع آن را فراگرفته بود .بنای مسجد مزبور در ۸۹۰ به دستور ملک اشرف قایتبای، سلطان مملوکی، توسعه یافت [۱۴۴]
سمهودی، علی بن عبداللّه، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
. ابراهیم رفعت باشا [۱۴۵]
رفعت‌باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، ج۱، ص۴۴۳، بیروت: دارالمعرفة.
از سنّت کهن اجتماع مردم و برگزاری جشن مَولد در کنار مشهد حمزه از اول تا نیمه رجب هر سال، و جعفر خیاط [۱۴۶]
خیاط، جعفر، المدینة المنورة فی المراجع الغربیة، ج ۳، ص۲۵۴، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷
[۱۴۷]
خیاط، جعفر، المدینة المنورة فی المراجع الغربیة، ص۲۸۸، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۳، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷
از مشاهدات سیاحان غربی از مسجد و قبه مرقد حمزه یاد کرده است. در عصر عثمانی، دست‌کم دو بار بنا بازسازی شد [۱۴۸]
محمدباقر نجفی، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۸، بن ۱۳۷۵ش.
بعدها وهابیها این قبه را ویران کردند [۱۴۹]
خیاط، جعفر، المدینة المنورة فی المراجع الغربیة، ج۳، ص۲۵۴، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
پس از آن، تا مدتی حصاری فلزی از قطعات ضریح ائمه بقیع که در عهد قاجار در ایران سا خته شده ولی نصب نگردیده بود، گرد قبور نصب شد [۱۵۰]
نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۶۲، بن۱۳۷۵ش.
.۳۸ - تخریب قبه و مسجد حمزهپس از تسلط وهابیان و روی کار آمدن آل‌سعود در حجاز، قبه و بارگاه حمزه در ۱۳۴۴ تخریب گردید [۱۵۱]
خیاط، جعفر، المدینة المنورة فی المراجع الغربیة، ج۳، ص۲۵۴، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۵۲]
نجمی، محمدصادق، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۲۱۲، تهران ۱۳۸۳ش
[۱۵۳]
محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۱۹۱، تهران ۱۳۸۳ش
.همچنین مسجد حمزه تخریب و مسجد دیگری که به مسجد احد، مسجد علی و مسجد حمزه معروف است، در اطراف آن، در سمت مغرب مزار شهدای احد، بنا شد [۱۵۴]
قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص۳۳۲، (تهران )۱۳۸۴.ش
۳۹ - تأثیر شخصیت حمزه بر صحابهنمونهای از تأثیر عمیق شخصیت حمزه و محبوبیت او آن بود که پس از شهادتش، برخی صحابیان فرزندان خود را حمزه نام نهادند. [۱۵۶]
حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۹۶، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
۴۰ - کاهش اقتدار بنی‌هاشم در اثر مرگ حمزهمرگ حمزه و جعفر بن ابی طالب عامل کاهش اقتدار بنی هاشم در مقابل قریش و به خلافت نرسیدن حضرت علی بعد از پیامبر دانسته شده است. [۱۶۰]
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، ج۱۱، ص۱۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۱۶۱]
ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۱۶۲]
ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، ص۱۱۵ـ۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷. چاپ افست بیروت.
.۴۱ - مباهات ائمه بر خویشاوندی با حمزهامام علی و سایر ائمه در احتجاج با مخالفان، به خویشاوندی خود با حمزه و جعفر مباهات کرده‌اند. [۱۶۷]
نجمی، محمدصادق، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۳۷ـ۵۰، تهران ۱۳۸۳ش
.۴۲ - تأکید عباسیان بر خون‌خواهی حمزهعباسیان بر خون‌خواهی حمزه تأکید داشتند [۱۶۸]
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، ج۱، ص۲۰۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
و شِبل بن عبداللّه در شعر مشهور خود، امویان را مسئول قتل حمزه دانست و گویا عباسیان، جمعی از امویان را به عنوان انتقام همین قتل کشتند. [۱۶۹]
مبرّد، محمد بن یزید، الکامل، ج۴، ص۱۲ـ۱۳، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ( ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
. [۱۷۰]
مبرّد، محمد بن یزید، الکامل، ج۴، ص۸ـ۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ( ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
.۴۳ - توجه به مقام معنوی حمزه در روایاتاشاره به اسب حمزه به نام وَرد [۱۷۱]
ابن‌کلبی، هشام بن محمد، انساب الخیل فی الجاهلیة والاسلام و اخبارها، ص۳۲، چاپ احمد زکی، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۵.
[۱۷۲]
ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۴۰۷، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
، و شمشیرش، لِیاح [۱۷۳]
ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۴۱۱، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
، و دیگر متعلقات وی در روایات، حاکی‌از توجه به‌مقام معنوی اوست که تا قرنها بعد دوام یافت.۴۴ - شمشیر و سپر منسوب به حمزهالمهدی لدین‌اللّه ابوعبداللّه محمد بن حسن بن قاسم، امام زیدی (متوفی ۳۶۰)، با شمشیری منسوب به حمزه می‌جنگید [۱۷۴]
مُحَلِّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ج۲، ص۱۱۲ـ ۱۱۳، چاپ مرتضی محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
و المعز لدین‌اللّه، خلیفه فاطمی رؤیایی درباره در اختیار داشتن شمشیرهای صحابه از جمله شمشیر حمزه دیده بود [۱۷۵]
قرشی، ادریس عمادالدین، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، ص۷۳۲ـ ۷۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵.
.از جمله نفایس خزانه او، سپری بزرگ منسوب به حمزه بود [۱۷۶]
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، ج۲، ص۳۰۵، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد ( ۱۹۷۰).
که امیری خاص با جلال و شکوه آن را در مراسم حمل می‌کرد. [۱۷۷]
ابن تغری بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۴، ص۸۶، قاهره ( ۱۳۸۳)۱۳۹۲/ ( ۱۹۶۳)۱۹۷۲.
ابن بطوطه هم سپر آهنی بزرگی را در قبة‌الصخره در بیت‌المقدس دیده بود که به گفته عوام، منسوب به حمزه بود.۴۵ - فضائل و کرامات حمزه در روایاتدرباره فضائل و کرامات حمزه روایات بسیاری نقل شده است. [۱۷۹]
نجمی، محمدصادق، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۲۱ـ ۳۵، تهران ۱۳۸۳ش
.پیامبر اکرم، حمزه و جعفر بن ابی‌طالب و علی (علیه‌السلام) را بهترین مردم و جزو هفت نفر از بهترین کسان از نسل بنی هاشم خواند. و نیز علی علیه‌السلام، حمزه و جعفربن ابی‌طالب را بهترینِ شهدا نامید. ۴۶ - تألیفات درباره حمزهغیر از مراثیِ سروده شده برای حمزه آثار مستقلی درباره او تألیف شده که از آن جمله می‌توان کتاب اخبار حمزة بن عبدالمطلب [۱۸۵]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۴۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از عبدالعزیز بن یحیی بن احمد جَلودی (متوفی ۳۳۲) و مطلع‌الشمسین درباره فضائل حمزة و جعفر ذی‌الجناحین از شیخ محمد باقر بهاری (متوفی ۱۳۳۳) را نام برد. درباره او در آثار ادبی هم مطالبی دیده می‌شود.یک نمونه، اشاره به سیمای نورانی حمزه و سایر شهدای احد در روز قیامت است که در رسالة الغفران ابوالعلاء معرّی آمده است. آثار حماسی با عنوان حمزه‌نامه، رموز حمزه و مانند آن، مشتمل بر روایاتی است درباره غزوات افسانه‌ای حمزه و مناسبات او با شاهان ساسانی و پادشاهان هند و سند. به احتمال بسیار، مأخذ اصلی این قبیل آثار، داستان‌هایی است که درباره جنگهای حمزه آذرک خارجی، در زمان هارون‌الرشید یا کمی بعد، با عنوان مغازی حمزه نوشته شده و بعدها با تغییر و تحول، به نام حمزة بن عبدالمطلب شهرت یافته است. (حمزه‌نامه) [۱۸۷]
بهار، محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، یا، تاریخ تطور نثر فارسی، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، تهران (۱۳۲۱ش).
این قصه‌ها بسیار رواج یافت و به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شد. ابن تیمیه به رواج این قصه‌ها میان طایفه‌ای از ترکمان‌ها اشاره کرده است. مثنوی صاحب قران نامه یکی از آخرین نمونه‌های این قصه‌هاست که در ۱۰۷۳ به‌نظم درآمده است.۴۷ - کاربرد عنوان حمزه در فقهاز این عنوان به مناسبت در باب حج نام برده‌اند. زیارت قبور شهداى احد، بویژه جناب حمزه مستحب است. چنان که در زیارت قبور شهدا، آغاز کردن به زیارتقبر جناب حمزه استحباب دارد. ۴۸ - فهرست منابع•ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. • ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ (علی‌بن محمد)، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳. • ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲. • ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ (مبارک‌بن محمد)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵/ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۵، چاپ افست بیروت. • ابن‌اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، (بی‌جا): دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • ابن‌اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • ابن بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. • ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ( ۱۳۸۳)ـ۱۳۹۲/ ( ۱۹۶۳)ـ۱۹۷۲. • ابن تیمیه، منهاج‌السنة النبویة، چاپ محمدرشاد سالم، (ریاض) ۱۴۰۶/۱۹۸۶. • ابن جبیر، رحلة ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲. • ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. • ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت. • ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. • ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • ابن درید، کتاب الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹. • ابن زباله، اخبارالمدینة، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه ۱۴۲۴/۲۰۰۳. • ابن شبّه نمیری، کتاب تاریخ المدینة المنورة: اخبارالمدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن‌قتیبه، کتاب عیون‌الاخبار، بیروت: دارالکتاب العربی. • ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • ابن‌قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • ابن‌کلبی، انساب الخیل فی الجاهلیة والاسلام و اخبارها، چاپ احمد زکی، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۵. • ابن‌کلبی، جمهرة‌النسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. • ابن‌کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸. • ابن‌هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن‌کثیر. • ابوالعلاء معرّی، رسالة‌الغفران، چاپ بنت الشاطی، (قاهره ۱۹۵۰). • ابوالفرج اصفهانی، مقاتل‌الطالبیین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹. • ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ‌الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۹۸۵. • عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲. • یعقوب‌بن سفیان بسوی، کتاب المعرفة و التاریخ، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۳۹۴ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶. • احمدبن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۱، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹، ج ۲، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴، ج ۳، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. • محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، یا، تاریخ تطور نثر فارسی، تهران (۱۳۲۱ش). • جعفر خیاط، «المدینة المنورة فی المراجع الغربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۳، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. • محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶. • علی‌بن ابراهیم حلبی، السیرة‌الحلبیة، چاپ عبداللّه محمد خلیلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. • خلیفة‌بن خیاط، تاریخ خلیفة‌بن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • محمدبن احمد دولابی، الذریة الطاهرة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۷. • ابراهیم رفعت‌باشا، مرآة‌الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة. • محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. • عباس زریاب خویی، سیره رسول‌اللّه، تهران ۱۳۷۰ش. • علی‌بن عبداللّه سمهودی، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. • طبری، تاریخ. • محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. • محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت. • محمدبن داود ظاهری، الزهرة، چاپ ابراهیم سامرائی، زرقاء، اردن ۱۴۰۶/۱۹۸۵. • جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ • علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • نعمان‌بن محمد قاضی‌نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲. • اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، (تهران )۱۳۸۴ش. • علی‌بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴. • کلینی، الکافی. • محمدبن یزید مبرّد، الکامل، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ( ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶). • حُمیدبن احمد مُحَلِّی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، چاپ مرتضی محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲. • مصعب‌بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳. • محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج‌اللّه علی‌العباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • احمدبن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد ( ۱۹۷۰). • مؤرِّج سدوسی، کتاب حذف من نسب قریش، چاپ صلاح‌الدین منجد، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶. • احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. • محمدباقر نجفی، مدینه‌شناسی، ج ۲، بن ۱۳۷۵ش. • محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، تهران ۱۳۸۳ش. • نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴. • محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶. • عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة‌الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. • یعقوبی، تاریخ. ۴۹ - پانویس۵۰ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حمزة بن عبدالمطلب»، شماره۶۵۳۶. رده‌های این صفحه : اصحاب پیامبر | تاریخ اسلام | جنگ احد | جنگ های پیامبر | رجال | شهدای احد | عموهای پیامبر | مسلمانان نخست
|