بشقارداشبش قارداش، چشمه و آرامگاهی در آبادی کوچکی به همین نام در جنوب بجنورد می‌باشد. ۱ - مشخصه بش قارداشچشمه بش قارداش که از پنج چشمه تشکیل شده، در دامنه کوه آلاداغ از زیرتپه‌ای با دیواره‌های صاف و به ارتفاع سی متر می جوشد. [۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۱، ص۱۳۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰ـ۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
[۲]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۲، مشهد ۱۳۷۲ ش.
این چشمه‌ها در استخری به هم پیوسته رود چهارمغان را تشکیل می‌دهند که از جنوب به سمت بجنورد جریان دارد و پس از مشروب کردن آبادی‌های مسیر [۳]
حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج۹، ص۵۹، ج ۹: استان نهم (خراسان)، تهران ۱۳۲۹ ش.
به رودخانه سومْبار ( سمّار، سیمبار ) می ریزد. [۴]
علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، ج۱، ص۳۵۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۵]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ج۱، ص۲۷۳، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸ ش.
[۶]
سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد، ج۱، ص۴۹، مشهد ۱۳۷۳ ش.
۲ - ویژگی آب بش قارداشآب بش قارداش از آب‌های معدنی معروف خراسان و ایران محسوب می‌شود و دارای خواص درمانی است. [۷]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۷، مشهد ۱۳۷۲ ش.
۳ - وجه تسمیه بش قارداشدرباره وجه تسمیه این محل روایات مختلفی نقل شده است. بش قارداش واژه‌ای ترکی است مرکب از « بش » (پنج) و « قارداش » ( برادر ). اهالی براین باورند که هنگام هجوم مغولان پنج برادر تا پای جان در برابر آنان ایستادگی کردند و در همان‌جا دفن شدند، همچنین پنج غار سنگی که این چشمه از آن‌ها می‌جوشد، سبب نامیدن آن به بش قارداش شده است. [۸]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۱، مشهد ۱۳۷۲ ش.
مجاورت بقعه با چشمه، درختان چنار، سقاخانه و بناهایی از این قبیل از مشخصه‌های رایج در بسیاری از زیارتگاه‌های ایران است. افزون بر اینها عدد پنج که میان مسلمانان، بویژه شیعیان، مقدس است و کاربرد آن سنتی متداول در نامگذاری این گونه اماکن به شمار می‌رود ـ مانند بقعه امامزاده پنج تن گرمسار [۹]
«راهنمای زیارتی ایران»، میراث جاویدان، سال ۱، ش ۱ (بهار ۱۳۷۲) ص۱۳۲.
بقعه پنج تن در آمل و امامزاده پنج تن در استرآباد [۱۰]
یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ج۱، ص۷۴، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ ش.
[۱۱]
یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ج۱، ص۱۱۶، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ ش.
ـ به پیشینه دینی بش قارداش قوت می‌بخشد.۴ - سابقه بنای بش قارداشاز سابقه این بنا اطلاع درستی در دست نیست، اما در ۱۳۰۰، بقعه‌ای نیمه ویران، که تنها گِردیِ گنبد آن باقی‌مانده بود در این محل وجود داشته است. [۱۲]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۱، مشهد ۱۳۷۲ ش.
ناصرالدین شاه در سفرنامه دوم خراسان [۱۳]
ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص۹۷، سفرنامه دوم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش.
به اعتقاد کردهای شادلو به این پنج برادر اشاره کرده است. در همین سفر، سهام الدوله یارمحمدخان شادلو، حاکم بجنورد، مأمور شد که گنبد تازه‌ای درآن محل بسازد.وی بنایی جدید در این محل احداث کرد و پس از مرگ ناصرالدین شاه، آن را به مقبره خود اختصاص داد [۱۴]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۵، مشهد ۱۳۷۲ ش.
[۱۵]
چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، ص۱۸۰، تهران (۱۱) ۱۳۶۵ ش.
بقعه جدید ساختمانی مربع شکل است که هر ضلع آن ۸ر۵ متر است و قبر سهام الدوله (متوفی ۱۳۲۱) با سنگی مرمرین در وسط آن قرار دارد. [۱۶]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۶، مشهد ۱۳۷۲ ش.
همچنین در این بقعه چند تن از افراد خاندان شادلو دفن شده‌اند. ۵ - مشخصات بش قارداشگنبد و مناره‌های بش قارداش ساختمان بنا از آجر و گچ و دارای سه اتاق است. هر اتاق به ایوانی گشوده می‌شود که با پلکانی مرمرین به کنارهه استخر راه می‌یابد. چهار منار به ارتفاع ۳۳ر۱۲ متر در بخش بیرونی بنا و گنبدی به ارتفاع ۸ر۱۱ متر بر روی بقعه قرار دارد. ایوانها، منارها و گنبد با کاشیکاری زیبایی تزیین شده است. [۱۷]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۲، مشهد ۱۳۷۲ ش.
این کاشی‌ها در سال ۱۳۳۶ ش جایگزین کاشی‌های قبلی شده است. کاشی‌های پیشین بنا، که از بقعه مخروبه خواجه مهزیار در جاجرم آورده شده بود، اکنون در گنجینه ایران باستان نگهداری می‌شود. [۱۸]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۵، مشهد ۱۳۷۲ ش.
سقف اتاقها دارای گچبری است و ازاره آن‌ها تا ارتفاع ۵ر۱ متر با مرمر پوشیده شده است. دو کتیبه مرمرین در یکی از اتاقها نصب شده است که در یکی سرگذشت بانی بقعه، سهام الدوله، حک و در آن تصریح شده است که این محل آرامگاه هیچ‌یک از انبیا، اولیا و معصومان نیست؛ و کتیبه دیگر وقفنامه‌ای است در شرح مقدار اراضی و آبی که به تعمیر و نگهداری بقعه اختصاص دارد. [۱۹]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، مشهد ۱۳۷۲ ش.
تا سال ۱۳۵۰ ش، در قسمت شمالی بنا، نزدیک استخر، سقاخانه‌ای آجری با تزیینات کاشی وجود داشته که اکنون اثری ازآن نیست [۲۰]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۲، مشهد ۱۳۷۲ ش.
گویا پیش از آن به صورت تپه‌ای سنگی بوده و جایگاه خاصی برای روشن کردن شمع داشته است. [۲۱]
سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد، ج۱، ص۷۹، مشهد ۱۳۷۳ ش.
در جنوب بنای فعلی بش قارداش، گورهای قدیمی وجود داشته که اکنون بخشی از آن‌ها در پی عملیات جاده سازی از بین رفته است. [۲۲]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۴۹، مشهد ۱۳۷۲ ش.
۶ - تخریب بش قارداش در اثر زلزلهاین بنا براثر زلزله وعدم مراقبت آسیب فراوان دیده و رونق گذشته را از دست داده است، چندانکه درِ منبت کاری شده زیبای آن، که در ایوان میانی قرار داشته، اکنون در محل دیگری نگهداری می‌شود. [۲۳]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۲، مشهد ۱۳۷۲ ش.
۷ - بش قارداش در حال حاضرامروزه، بش قارداش ـ با وجود داشتن درختان و چشمه‌ای که می‌توانست جنبه تقدس داشته باشد به سبب ویران شدن بقعه کهن و احداث مقبره حاکم به جای آن ـ جنبه زیارتی و تقدس خود را ازدست داده است وتنها به دلیل خواص درمانی آب آن ونیز منظره و هوای دلپذیرش یکی از گردشگاه‌های مهم خراسان، بویژه در مراسم سیزده بدر، به شمار می‌آید. [۲۴]
احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، ج۱، ص۱۶۷ ـ ۱۶۸، مشهد ۱۳۷۲ ش.
[۲۵]
سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد، ج۱، ص۸۶، مشهد ۱۳۷۳ ش.
[۲۶]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
گفته می‌شود که دراثر زلزله سال ۱۳۷۵ ش، ارتفاع آب چشمه کاهش پیدا کرده است. ۸ - فهرست منابع(۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸ ش. (۲) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۰ـ۱۳۰۲، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش. (۳) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش. (۴) یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران ۱۳۶۵ ش. (۵) «راهنمای زیارتی ایران»، میراث جاویدان، سال ۱، ش ۱ (بهار ۱۳۷۲). (۶) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج ۹: استان نهم (خراسان)، تهران ۱۳۲۹ ش. (۷) احسان سیدی زاده و علی اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار وبناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد، مشهد ۱۳۷۲ ش. (۸) ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۹) سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد، مشهد ۱۳۷۳ ش. (۱۰) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۱) چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران (۱۱) ۱۳۶۵ ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بش قارداش »، شماره۱۳۹۳. |