خراسان

خُراسان، عنوان 3 نشریه که از دورۀ قاجار تاکنون به تناوب در خراسان منتشر شده است:

1. خراسان

روزنامۀ خبـری ـ اجتماعی، کـه از پنجشنبه 25 صفر 1327 ق / 28 اسفند 1287 ش، آغاز به انتشار کرد و در رجب (یا شعبان) همان سال، با انتشار 24 شماره به کار خود پایان داد (آرین‌پور، 2 / 112، حاشیۀ 1؛ پروین، 2 / 562؛ رابینو، صورت ... ، 31).
پس از مرگ مظفرالدین شاه (1324 ق / 1906 م) و کشاکش میان مجلسیان و محمدعلی میرزا، ایرانیان روشن‌فکر و آزادی‌خواه مقیم استانبول، انجمنی به نام سعادت تأسیس کردند؛ در 1326 ق / 1908 م، شعبه‌ای از این انجمن در مشهد پدید آمد و جمعی از دولتمردان و دانشمندان و بازرگانان این شهر، به آن پیوستند (آرین‌پور، 2 / 124؛ براون، انقلاب ... ، 254؛ بهار، 1 / «الف»؛ شجیعی، 56؛ نیز نک‍ : دهخدا، 43 بب‍ ؛ ذاکرحسین، 147-149). یکی از اقدامات این انجمن برای آگاهی اذهان عمومی، افزون بر برگزاری جلسات توجیهی و سخنرانی، انتشار روزنامه بود. روزنامۀ خراسان مولود این انجمن است (الٰهی، 62؛ پروین، همانجا) که به سردبیری میرزا سید حسین اردبیلی (د 1336 ق / 1296 ش)، از آزادی‌خواهان و مشروطه‌طلبان آذربایجانیِ ساکن مشهد (دربارۀ او، نک‍ : آرین‌پور، 2 / 112، حاشیۀ 1؛ مبارزه ... ، 288؛ محیط، «بهار ... »، 377، 378؛ الٰهی، همانجا)، آغاز به انتشارکرد. او در این راه، از تجارب همکاری با حبل‌المتین (نک‍ : پروین، 2 / 617، 736) و همراهی محمدتقی بهار، ملک‌الشعرا (ه‍ م) بهره‌مند بود (اتحاد، 162؛ «سال‌شمار»، 8؛ میرانصاری، 2 / 3-4؛ نیکوهمت، 276-277؛ قس: محیط ، تاریخ ... ، 261، «بهار»، همانجا؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله).
روزنامۀ خراسان در همان شمارۀ نخست، جهت‌گیری سیاسی خویش را با نگارش مقالات تند و کوبنده اعلام کرد. این روزنامه با داعیۀ دفاع از آزادی قلم، مردم را به برابری دعوت نمود، مجلس را وسیلۀ دفع نفاق و فساد دانست، و انجمن ایالت خراسان را مسئول حفظ حقوق ملت و استحکام نظام مشروطه به شمار آورد (رابینو، روزنامه‌‌ها ... ، 130-131؛ کهن، 517، 608-609؛ الٰهی، 62، 64).
خراسان در شمارۀ نخست، از انتشار دو شماره در هفته خبر داده بود، اما پس از مدتی، این تعداد به یک شماره تقلیل یافت (پروین، 2 / 769). این روزنامه در مطبعۀ خراسان که در اوایل سال 1327 ق / 1909 م به همت خود اردبیلی تأسیس شده بود، در 4 صفحه به شیوۀ چاپ سربی انتشار می‌یافت. اختلاف قیمت این روزنامه در منطقۀ خراسان، سایر نقاط ایران، و نیز «بلاد خارجه»، نشان از گسترش توزیع و تنوع مخاطبان آن دارد (همو، 2 / 750؛ براون، تاریخ ... ، 363؛ الٰهی، همانجا).
ابهاماتی در هویت واقعی برخی از نویسندگان این روزنامه که با نام مستعار و یا با حروف اختصاری خود را معرفی می‌کردند، وجود دارد. ازجملۀ آنها «رئیس‌الطلاب» است که برخی در هویت واقعی او تردید دارند (نک‍ : دنبالۀ مقاله). محمدتقی بهار در تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران (1 / «ب»)، به چاپ اولین اثر ادبی خویش در روزنامۀ خراسان که به شکل پنهانی و با نام رئیس‌الطلاب موهوم منتشر می‌شده، اشاره کرده است، اما ناصرالدین پروین رئیس‌الطلاب ناشناخته را به احتمال قریب‌به‌یقین حاج میرزا زین‌العابدین سبزواری (1245-1335 ق / 1829-1917 م) می‌داند (2 / 562)، زیرا وی در آغاز مشروطیت در مشهد به‌عنوان رئیس مجاهدین معروف گردیده بود و از مشروطه‌خواهان سرسخت به‌شمار می‌آمد (بامداد، 6 / 111، 113). نام دبیر و نگارنده نیز به‌اختصار «م ... ی» ضبط شده است. پروین این حروف اختصاری را نشان‌دهندۀ اولین حرف «محمد» و آخرین حرف «تقی» پنداشته، و در نتیجه نویسندۀ مقالات نشریه را محمدتقی بهار دانسته است (همانجا)؛ اما با استناد به نامه‌ای که سید حسین اردبیلی به دهخدا نوشته، و در آن، خود را «م. س. ح. ی، نگارندۀ جریدۀ خراسان» معرفی کرده است، می‌توان «م ... ی» را سید حسین اردبیلی فرض نمود (مبارزه، 289؛ کهن، 501؛ الٰهی، 64-65).
با انتخاب میرزا سید حسین اردبیلی به‌عنوان نمایندۀ دورۀ دوم خراسان و سفر وی به تهران، این روزنامه برای همیشه تعطیل شد (آرین‌پور، محیط، همانجاها؛ شجیعی، 293؛ الٰهی، 66). نسخه‌هایی از این روزنامه به‌طور پراکنده موجود است که از آن جمله، نسخه‌های شخصی ادوارد براون (محیط، همانجا) و شماره‌های پراکنده در کتابخانه‌های علامه طباطبایی شیراز و دانشگاه کیمبریج، قابل اشاره‌اند (پروین، 2 / 563).

2. خراسان

هفته‌نامۀ خبری، که از ثور (اردیبهشت) 1300 به مدیریت میرزا سید محمد طباطبایی در مشهد، به مدت 4 سال، تا 1304 ش، انتشار می‌یافت (صدر، 2 / 245؛ برزین، 171؛ الٰهی، 129؛ سلطانی، 72).
مدیر روزنامۀ خراسان را مردی زرنگ، سیاست‌پیشه و دارای قوۀ نطق و بیان معرفی کرده‌اند (الٰهی، 130-131). او با همین ویژگیها توانست مجوز انتشار روزنامۀ خراسان را، به‌رغم برخوردارنبودن از شرایط لازم، به کمک روابط دوستانه با برخی از مراکز قدرت در تهران، آن‌هم با امضای وحیدالملک به دست آورد (همو، 131-132).
طباطبایی از همان شمارۀ نخست خراسان، به انتقاد تند و صریح از دوبوا، پیشکار مالیۀ خراسان که از طرف کلنل محمدتقی‌ خان پسیان منصوب شده بود (همو، 128- 129، 132)، پرداخت که شکایت وی را در پی داشت (همو، 132-133).
برخوردهای دوبوا و سید محمد طباطبایی، از جنجالی‌ترین رویدادهای مطبوعاتی خراسان آن روزگار بود (همو، 134 بب‍ ). پس از قتل کلنل پسیان و برکناری دوبوا و احضار او به تهران، خراسان 4 سال به کار خود ادامه داد، اما به‌سبب ادامۀ روش سیاسی تند خود، بارها دچار مشکل شد تا سرانجام به‌سبب هتک حرمت به دو تن از رجال سرشناس مشهد، برای همیشه توقیف و تعطیل شد (همو، 148).

3. خراسان

، یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های محلی ایران به مدیریت محمدصادق تهرانیان که با تنوع موضوعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، خبری، از اول تیر 1328، در مشهد منتشر شد و انتشار آن تاکنون ادامه دارد (اسماعیل‌پور، 146؛ خداپرست، 28؛ سرتیپ‌زاده، 94). در فاصلۀ سالهای 1339 تا 1348 ش، روزنامۀ خراسان ضمیمه‌های مختلفی منتشر کرد، ازجمله: خراسان اقتصاد و صنعت، خراسان بانوان (به مدیریت راضیه مروارید، نک‍ : «روزنامه‌نگاران ... »، بش‍ )، خراسان جلوه‌هایی از هنر، خراسان علمی، و خراسان مخصوص معلم (صدری‌، 1 / 284- 285). 
در هفته 6 شماره از خراسان منتشر می‌شد و شنبه‌ها تعطیل بود (قاسمی، 151). شمارگان خراسان در سالهای 1370-1384 ش، بین 15 هزار تا 30 هزار نسخه در نوسان بوده است (غزالی، بش‍ ). در حال حاضر، صاحب‌امتیاز روزنامۀ خراسان، مؤسسۀ فرهنگی و هنری خراسان است و از بهمن 1377 ش، چاپ هم‌زمان در مشهد و تهران را آغاز نموده است.روزنامۀ کنونی خراسان در 16 صفحۀ رنگی به‌صورت سراسری و 8 صفحه ویژۀ استان خراسان منتشر می‌شود. از زمان تقسیم خراسان به 3 استان، تعداد صفحات روزنامۀ خراسان سراسری در 16 صفحۀ قطع بزرگ، خراسان جنوبی در 4 صفحۀ قطع بزرگ و هفته‌ای 3 روز، خراسان شمالی در 4 صفحۀ قطع بزرگ و هفته‌ای دو روز، و خراسان رضوی در 4 صفحۀ قطع بزرگ و به‌صورت روزانه چاپ و منتشر می‌شود (همانجا؛ «درباره ... »، بش‍ ؛ نامه ... ).

مآخذ

آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1355 ش؛ اتحاد، هوشنگ، پژوهشگران معاصر ایران، تهران، 1379 ش؛ اسماعیل‌پور قوچانی، رمضانعلی، فهرست روزنامه‌های موجود در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، 1364 ش؛ الٰهی، حسین، روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان، مشهد، 1379 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران، 1353 ش؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، به کوشش احمد پژوه، تهران، 1338 ش؛ همو، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337 ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، تهران، 1371 ش؛ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، 1357 ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1379 ش؛ خداپرست، کبرى و احمد صباگردی مقدم، راهنمای روزنامه‌های ایران، تهران، 1371 ش؛ «دربارۀ ما»، خراسان نیوز (مل‍ ‌)؛ دهخدا، علی‌اکبر، نامه‌های سیاسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ ذاکرحسین، عبدالرحیم، ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، تهران، 1377 ش؛ رابینو، ی. ل.، روزنامه‌های ایران، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، تهران، 1372 ش؛ همو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، به کوشش فرید قاسمی، تهران، 1373 ش؛ «روزنامه‌نگاران قدیمی: دورانی تیتر نخست و امروز حرف آخر (3)»، ایرنا (مل‍ ‌)؛ «سال‌شمار»، بهار و ادب فارسی، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1351 ش، ج 1؛ سرتیپ‌زاده، بیژن، فهرست روزنامه‌های موجود در کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1356 ش؛ سلطانی، مرتضى، فهرست روزنامه‌های فارسی، تهران، 1354 ش؛ شجیعی، زهـرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست‌ویک دورۀ قـانون‌گذاری، تهران، 1344 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1364 ش؛ صدری‌ طباطبایی نائینی، محمد، راهنمای مطبوعات ایران، تهران، 1378 ش؛ غزالی، حسین، «خداحافظ خراسان»، خبرنگار (مل‍ ‌)؛ قاسمی، فرید و علی دهباشی، «گفت‌وگو با خسرو شاهانی»، بخارا، تهران، 1381 ش، س 4، شم‍ 24؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362 ش؛ مبارزه با محمدعلی شاه، اسنادی از فعالیتهای آزادی‌خواهان ایران در اروپا و استانبول، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1359 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «بهار روزنامه‌نگار»، راهنمای کتاب، تهران، 1351 ش، س 15، شم‍ 5-6؛ همو، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1375 ش؛ میرانصاری، علی، اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، تهران، 1377 ش؛ نامۀ ارسالی دفتر روزنامۀ خراسان به مرکز، 6 / 4 / 1385 ش، شم‍ 991‘ 1؛ نیکوهمت، ا.، زندگانی و آثار بهار، تهران، 1361 ش؛ نیز:

Irna, www. irna. ir / iddex2. php. ? option = com_news & task = print & cod = 8405194589104 (acc. Aug. 17, 2005); Khorasannews, www. khorasannews. com / about. asp (acc. Aug. 17, 2005); Reporter, www. reporter. ir / archives / 84 / 5 / 039530. php (acc. Aug. 17, 2005).