ماهی فلسدار
ماهی فَلْس‌دار یا ماهی پولَک‌دار، ماهیانی که خوردن آنها حلال است. فلسدار بودن ماهی را معیاری برای حلال بودن آن دانسته‌اند. عده‌ای از فقها این حکم را از احکام اختصاصی امامیه دانسته و با توجه به تواتر روایات، برای آن ادعای اجماع کرده‌اند. در روایات اسلامی بر پایه این حکم به برخی از ماهیان حلال‌گوشت و حرام‌گوشت اشاره شده است؛ اما در مصداق امروزی برخی از آنان اختلاف‌نظر وجود دارد.
فقیهان، خرید و فروش ماهیان بدون فلس را برای خوردن، باطل و حرام دانسته‌اند. در مقدار پولک‌دار بودن ماهی، اگر بخشی از بدن ماهی پولک داشته باشد کفایت می‌کند. در حکم ماهیانی که دارای پولک‌های ذره‌بینی هستند و با چشم غیرمسلح امکان دیدن آن وجود ندارد، در بین علما اختلاف وجود دارد.
معرفی
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
| فروع دین |
|---|
| نماز |
|
نماز واجب • نمازهای یومیه • نماز مستحبی • نماز جمعه • نماز عید • نماز جماعت • نماز آیات • نماز میت • ارکان نماز • واجبات نماز |
| دیگر عبادت‌ها |
|
روزه • خمس • زکات • حج • جهاد امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری |
| احکام طهارت |
|
وضو • غسل • تیمم نجاسات • مطهرات |
| احکام مدنی |
| وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث |
| احکام خانواده |
| ازدواج • ازدواج موقت • تعدد زوجات • نشوز • محارم • طلاق • مهریه • شیردادن • آمیزش • استمتاع • صیغه ازدواج • ام ولد • ظهار • لعان • ایلاء • خلع و مبارات |
| احکام قضائی |
| قضاوت • دیات • حدود • قصاص • تعزیرات |
| احکام اقتصادی |
| عقود: (تجارت • مضاربه • اجاره) • محرمات (رشوه • ربا • احتکار • مکاسب محرمه) • احکام وابسته (مجهول المالک، وجوهات شرعی • کفاره • جزیه) |
| احکام دیگر |
| حجاب • صدقه • نذر • تقلید • خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها • وقف • قسم • فسخ • ابراء • اقاله • وقف |
| جستارهای وابسته |
| بلوغ • فقه • احکام شرعی • توضیح المسائل • واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروه • نیت • قصد قربت • مسائل مستحدثه |
ماهی فلسدار به ماهی دارای پولک که پوشش بیرونی بدن ماهی است گفته می‌شود. در فقه اسلامی از ماهی فلسدار در باب صید و ذباحه و اطعمه و اشربه سخن به میان آمده است. شهید ثانی در کتاب مسالک الافهام، بحث از حیوانات دریایی را به‌عنوان یکی از اقسام شش‌گانه باب اطعمه و اشربه آورده است.
حکم فقهی
فقهای امامیه خوردن ماهی پولک‌دار را حلال و ماهی که پولک نداشته باشد را حرام دانسته‌اند.
ماهی فلسدار را به این شرط که زنده از آب گرفته شده و بیرون از آب بمیرد، حلال دانسته‌اند. فلسدار بودن ماهی را از صفاتی دانسته‌اند که نشان از حلیت ماهی است. منظور از ماهی بدون فلس نیز ماهی است که ذاتا پولک ندارد؛ از این‌رو ماهی‌هایی که پولک دارند اما پولکشان ریخته باشد را شامل نمی‌شود.
در کتب روایی شیعه، روایاتی در زمینه حکم ماهیان فلسدار جمع‌آوری شده است؛ چنانکه شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام، روایات را در بخش اول صید و ذباحه آورده است.
عده‌ای از محققان دلایلی را برای حلال بودن ماهیان فلسدار و حرام بودن ماهیان بدون فلس ارائه داده‌اند؛ از جمله آنکه ماهیان بدون پولک اصولا گوشتخوار یا مردارخوار هستند و گوشت بدن آنها به دلیل نداشتن پولک از آلودگی برخوردار است؛ اما ماهی‌های پولک‌دار چنین نیستند.
حکم تخم ماهی
بر طبق فتوای اکثر فقها حکم خوردن تخم(خاویار) ماهی تابع خود ماهی است؛ از این‌رو اگر خوردن ماهی حلال باشد خوردن خاویار آن هم حلال خواهد بود. هر چند عده‌ای راهکارهای دیگری آورده‌اند از جمله آنکه اگر تخم ماهی زبر و خشن باشد حلال است و اگر نرم باشد حرام است؛ اما برخی این راهکار را در صورتی دانسته‌اند که حلال‌گوشت و حرام‌گوشت بودن ماهی مشخص نباشد.
حکم اختصاصی شیعه؛ تخصیص حلیت به ماهی فلسدار
برخی از فقهای متقدم شیعه همچون شیخ طوسی و شریف مرتضی حلال بودن ماهی فلسدار و حرام بودن مابقی حیوانات دریایی را از احکام اختصاصی امامیه دانسته‌اند. و برخی دیگر با اشاره به تواتر روایات در این زمینه و شهرت آن در بین اصحاب، برای آن ادعای اجماع کرده و از اصول مذهب شیعه دانسته‌اند.
فقهای غیر امامیه حلیت را مختص ماهی فلسدار نمی‌دانند. عده‌ای همچون ابوحنیفه، تمام ماهیان را حلال دانسته و عده‌ای دیگر چون شافعی و مالک بن انس، تمام حیوانات دریایی را حلال معرفی کرده‌اند. از این رو شماری از فقها، حلیت ماهی فلسدار را اجماع تمام مسلمانان دانسته‌اند که عموم آیات و روایات مستفیضه بر آن دلالت می‌کند و حرمت ماهی بدون فلس و حیوانات دریایی که ماهی محسوب نمی‌شوند را اجماع اصحاب امامیه دانسته‌اند.
مصادیق روایی
عده‌ای از فقها با توجه به روایات گوناگون به برخی از نام‌های ماهیان حلال‌گوشت و یا حرام‌گوشت اشاره کرده و حکم علما در این زمینه را جمع‌آوری کرده‌اند.
سُّلحفَاةُ، ضِّفْدِعُ و صَّرَطَانُ از حیوانات دریایی هستند که در پاره‌ای از روایات، به دلیل ماهی نبودن یا نداشتن پولک، حکم به حرمت آنها داده شده است. و ماهیانی چون کنْعَتْ و رُبَیثا، ارْبَیان، طِمْر و طِمْرانی از اقسام ماهی حلال دانسته شده است.
در ارتباط با مکروه بودن شماری از حیوانات دریایی که در روایات آمده، در بین فقها اختلاف است؛ چنانکه شیخ طوسی، محقق حلی و کیدری نویسنده کتاب اصباح الشیعه برخی از حیوانات دریایی چون جِرّی(مارماهی)، زَهو و زِمار را مکروه دانسته و برخی دیگر از آن جهت که آنها را ماهی ندانسته و یا دارای پولک نیستند، حرام دانسته‌اند. و روایاتی که دلالت بر کراهت می‌کند را حمل بر تقیه کرده‌اند.
در مصداق شماری از ماهیانی که در روایات به آنها اشاره شده، اختلاف وجود دارد.
اندازه و مصداق فلس
طبق فتاوای برخی از مجتهدان، لازم نیست تمام بدن ماهی فلس داشته باشد؛ بنابراین اگر قسمتی از بدن ماهی فلس داشته باشد، کافی است. تشخیص آنکه بدن ماهی، فلس دارد یا خیر با خود شخص است و یا آنکه اهل خبره ماهی مزبور را دارای فلس بداند.
عده‌ای معتقدند که اگر شخصی به داشتن پولک ماهی شک کند، بنا را بر حرمت آن بگذارد. مگر آنکه در بازار مسلمانان فروخته شود و یا شاهد عادلی به پولک‌دار بودن آن شهادت دهد؛ بنابراین اگر به ماهیانی که در بازار غیر مسلمین فروخته می‌شود، مشکوک باشد، باید از خوردن آن پرهیز شود.
میان فقها در حلیت ماهیانی که فلس‌های ذره‌بینی دارند و با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند، اختلاف وجود دارد. ماهیانی چون ازون برون، فیل‌ماهی، تاس‌ماهی، کوسه‌ماهی و ماهی خاویار از جمله ماهیانی هستند که از فقها در مورد حلیت آنان سؤال شده است.
برخی چون آیت‌الله تبریزی معتقدند که پولک ماهی باید با چشم غیرمسلح و بدون ذره‌بین دیده شود و در نظر عرف جامعه به آن فلس گفته شود؛ از این‌رو در ارتباط با حلیت ماهی خاویار معتقدند که فلسدار بودن آن به اثبات نرسیده است. و برخی دیگر چون آیت‌الله بهجت دیدن با چشم مسلح را نیز کافی می‌د‌انند. و یا آیت‌الله مکارم شیرازی در جواب سؤال از حلیت کوسه‌ماهی که مدعی بودند که دارای فلس ریز است، نظر عرف و یا تصدیق اهل اطلاع را در حلال بودن ماهی کافی می‌داند. جمعی از محققان معتقدند که جواز خوردن ماهیان، وجود واقعی فلس است چه با چشم مسلح دیده شود و یا با چشم غیرمسلح.
جستارهای وابسته
- اطعمه و اشربه
- حرام‌گوشت
- حلال گوشت
پانویس
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۹، ص۲۶۸.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ص۱۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۰؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ خمینی، توضیخ المسائل، ۱۴۲۶، ص۵۵۲؛ فاضل لنکرانی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۴۷۵-۴۷۶.
- ↑ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۵۷۶.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۲، ص۱۵۵.
- ↑ غفاری، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴۴۴.
- ↑ حلی، قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۲۴؛ غفاری، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۴۴۴؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: صدوق، من لا یحضره الفقیه،۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۲۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۴، ص۱۲۹؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۱۰ق، ج۶۲، ص۱۹۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۲.
- ↑ ، سایت مشرق.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، مشهد، ج۲، ص۱۶۰؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ دیلمی، المراسم العلویة، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷.
- ↑ حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، مشهد، ج۲، ص۱۶۰؛ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۲۷۶؛ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۰.
- ↑ تحقیق کوه‌کمره‌ای در کتاب حلی، التنقیح الرائع، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۳۱.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۸۷.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ حلی، السرائر الحاوی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹۹.
- ↑ حلی، کنز العرفان، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۵۹۶؛ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۸۷.
- ↑ کاشانی، مفاتیح الشرائع، قم، ج۲، ص۱۸۴؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۰۵ق، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۸۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۷۶؛ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۵۷۶؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۲۷۶؛ آبی، کشف الرموز، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۶۰؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹؛ حلی، تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
- ↑ آبی، کشف الرموز، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۵.
- ↑ عاملی، جامع عباسی، ۱۴۲۹ق، ص۷۵۴.
- ↑ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۵۷۶.
- ↑ محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۳۸۷.
- ↑ حلی، السرائر الحاوی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹۹.
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیة، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: شعرانی، ترجمه و شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳.
- ↑ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶.
- ↑ حکیم، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۶۷.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۲، ص۳۹۳.
- ↑ خوئی، صراط النجاة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۴۰۶؛ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۴۱.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳-۶۴.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۱، ص۴۰۲؛ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶؛ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۸۶؛ صافی گلپایگانی، جامع الأحکام، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۶۳.
- ↑ تبریزی، استفتاءات جدید، قم، ج۲، ص۳۹۰.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۴۰۶.
- ↑ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۳۷۶.
- ↑ استفتاءات جدید مکارم، ج۱، ص: ۲۸۲
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاءات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، ج۴۳، ص۲۳۷.
- ↑ برخی از فقها حیوانات دریایی را به سه دسته تقسیم کرده‌اند. حیواناتی که خوردن آن حلال یا حرام و یا مکروه است و تمامی ماهیان فلسدار را از ماهیان حلال گوشت دانسته‌اند.(کیدری، إصباح الشیعة، ۱۴۱۶ق، ص۳۸۶.)
منابع
- آبی، فاضل حسن بن ابی طالب یوسفی، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۷ق.
- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دارالبیدار للنشر، ۱۳۶۹ق.
- اردبیلی، احمد بن علی، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق آقا مجتبی عراقی و علی‌پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسن درایتی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۹ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- بهجت، محمدتقی، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، ۱۴۲۸ق.
- تبریزی، جواد، استفتاءات جدید، قم، بی‌جا، بی‌تا.
- تبریزی، جواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقه الشهیده، ۱۴۲۷ق.
- جمعی از پژوهشگران زیر نظر آیت‌الله شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۶ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، فارسی، قم، موسسه دائر المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، بی‌تا.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین (المحشی)، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۰ق.
- حلی، ابن ادریس محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۴۱۱ق.
- حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، مشهد، مؤسسه آل‌البیت(ع)، بی‌تا.
- حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- حلّی، مقداد بن عبدالله سیوری، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- حلی، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، ۱۴۲۵ق.
- خمینی، سید روح الله موسوی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
- خمینی، سید روح الله موسوی، توضیح المسائل، تحقیق مسلم قلی پور گیلانی، قم، ۱۴۲۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة (المحشی)، قم، مکتب نشر المنتخب، ۱۴۱۶ق.
- دیلمی، سلار، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، تحقیق محمود بستانی، قم، منشورات الحرمین، ۱۴۰۴ق.
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن للراوندی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۵ق.
- سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، سبزواری، کفایة الأحکام، ۱۴۲۳ق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۳ق.
- شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق
- شعرانی، ابوالحسن، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، ترجمه و شرح، تهران، منشورات إسلامیة، چاپ پنجم، ۱۴۱۹ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، محمدتقی و علی اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب‌فروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الأحکام، قم، انتشارات حضرت معصومه(س)، ۱۴۱۷ق.
- صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق سید محمدتقی کشفی، تهران، مکتبه المرتضویه، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، چاپ صد و چهاردهم، ۱۴۲۶ق.
- عاملی، بهاء الدین، جامع عباسی و تکمیل آن محشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ جدید، ۱۴۲۹ق.
- غفاری، علی‌اکبر، محمدجواد صدر بلاغی، ترجمه و شرح من لا یحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۴۰۹ق.
- کاشانی، فیض، محمد محسن بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
- کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل للگلبایگانی، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
- سایت مشرق، علت حرام گوشت بودن ماهیان بدون پولک چیست؟، تاریخ انتشار:۱۳۹۵/۱۱/۱۰، تاریخ بازدید: ۱۳۹۸/۱۰/۲۵.