عصمت امامان

عصمت امامان پاکی امامان شیعه از هرگونه گناهان کبیره و صغیره و اشتباه عمدی و سهوی و نیز فراموشی است. عصمت امامان از باورهای اختصاصی شیعیان اثناعشری است. از دیدگاه امامیه و همچنین اسماعیلیه، عصمت از شرایط امامت و صفات امامان است. عبدالله جوادی آملی برآن است که ائمه(ع) همانطور که در رفتار معصوم‌اند، علم آنها نیز حق و مصون از خطا است.

علمای شیعه، به آیات متعددی همچون آیه اولی‌الامر، آیه تطهیر و آیه ابتلای ابراهیم، آیه صادقین، آیه مودت و آیه صلوات، برای اثبات عصمت امامان استناد کرده‌اند. در منابع روایی، روایات فراوانی در این زمینه نقل شده است. حدیث ثقلین، حدیث امان و حدیث سفینه ازجمله روایاتی است که در اثبات عصمت ائمه(ع) مورد استناد قرار گرفته است. با وجود دلایل متعدد بر عصمت امامان، وهابیون و ابن تیمیه حرانی پیشوای سلفیه، آن را انکار و اشکالاتی بر آن وارد کرده‌اند. علمای شیعه به همه اشکالات پاسخ داده‌اند.

درباره عصمت امام و امامان کتاب‌هایی نوشته شده است که برخی از آنها عبارتند از پژوهشی در شناخت و عصمت امام اثر جعفر سبحانی، عصمت امام در تاریخ تفکر امامیه تا پایان قرن پنجم هجری اثر محمدحسین فاریاب و عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی از ابراهیم صفرزاده.

جایگاه و اهمیت

عصمت امام و دلایل آن از مباحث مهم قرآنی و کلامی شمرده شده است. از دیدگاه شیعیان اثناعشری، عصمت از شرایط و صفات امامت و عصمت امامان شیعه از باورهای اساسی آنان است.به نقل علامه مجلسی، امامیه اتفاق‌نظر دارند که ائمه(ع) از همه گناهان، کبیره و صغیره، چه از روی عمد و چه سهو، و هر گونه خطا و اشتباه معصوم هستند. گفته شده اسماعیلیه نیز عصمت را از شرایط امامت می‌دانند. در مقابل، اهل‌سنت عصمت را شرط امامت نمی‌دانند؛ زیرا آنها اجماع دارند که خلفای سه‌گانه امام بودند؛‌ ولی معصوم نبودند. آنان به جای عصمت، عدالت را شرط دانسته‌اند. با این حال سبط بن جوزی،‌ از علمای اهل‌سنت در قرن هفتم، عصمت امام را پذیرفته است. وهابیون نیز عصمت امام و امامان شیعه را قبول ندارند و آن را مخصوص پیامبران می‌دانند. به نقل ابن ابی‌الحدید معتزلی، ابومحمد حسن بن احمد بن مَتَّوَیْه، متکلم معتزلی قرن پنجم قمری، با اینکه عصمت را شرط امامت نمی‌دانست، اما بر عصمت علی(ع) تصریح کرده و آن را نظر مکتب معتزله دانسته است.

به گفته آیت الله سبحانی،‌ این اختلاف‌نظر از اعتقاد دو گروه شیعه و اهل‌سنت درباره امامت و خلافت پیامبر سرچشمه می‌گیرد. از دیدگاه شیعیان، امامت، مانند نبوت، مقام و منصب الهی است و خداوند باید متصدی آن را تعیین کند؛ ولی از نظر اهل‌سنت، امامت یک منصب عرفی و امام برگزیده مردم و علم و عدالت او در سطح مردم است و از جانب خدا تعیین نمی‌شود.

عصمت امام و امامان(ع) در قرآن به صراحت نیامده است؛‌ اما علمای شیعه آیاتی همچون آیه اولی‌الامر، آیه تطهیر، آیه ابتلای ابراهیم را به عصمت امام یا امامان تفسیر کرده‌اند؛ اما در منابع روایی، احادیث فراوانی درباره عصمت امامان نقل شده است.

مفهوم‌شناسی

عصمت امامان به معنای محفوظ بودن آنان از هر گونه گناه و خطا است. عصمت در اصطلاح متکلمان و حکمای مسلمان معنای لغوی حفظ و بازداشتن را در بردارد؛ اما براساس مبانی و اصول آنها، تعریف‌های مختلفی از عصمت ارائه شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• تعریف متکلمان: متکلمان عدلیه (امامیه و معتزله) عصمت را براساس لطف تعریف کرده‌اند. براین اساس، عصمت عبارت است از لطفی که خدا به بنده خود عطا می‌کند و او به واسطه آن، کار قبیح یا گناه انجام نمی‌دهد. اشاعره عصمت را به نیافریدن گناه در شخص معصوم از سوی خدا تعریف کرده‌اند.
• تعریف فلاسفه: حکمای مسلمان، عصمت را به ملکه نفسانی تعریف کرده‌اند که با وجود آن از صاحب عصمت،‌ گناهی سر نمی‌زند. گفته شده این تعریف بر اساس مبانی و اصول حکما در باب توحید افعالی است که افعال انسان را از طریق نفس مختار انسان، به خداوند نسبت می‌دهند.

عصمت به لحاظ ساختار صرفی، اسم مصدر واژه «عصم» است که در لغت به معنای نگه‌داشتن و بازداشتن است. واژه عصمت در قرآن به کار نرفته است؛ اما مشتقات آن، ۱۳ بار در قرآن و به معنای لغوی استعمال شده است.

گستره

علمای امامیه براین باورند که امامان شیعه همچون پیامبران، از هر گونه گناه کبیره و صغیره، خواه از روی عمد خواه از روی سهو و فراموشی، و از هرگونه خطا و اشتباه معصوم و مصونند. از نظر آنان، ائمه(ع) در تمام طول عمر،‌ پیش و پس از امامت، معصومند. فیاض لاهیجی، افزون بر عصمت از گناه و خطا، عصمت از عیوب جسمانی،‌ روانی، عقلانی و نَسَبی را در امام شرط دانسته و بر آن است امام نباید به بیماری‌های جسمانی مزمن یا نفرت آور،‌ مانند جذام و لالی، یا عیوب نفسانی مانند بخل، خسیس بودن و خشونت، یا عقلانی مانند دیوانگی، نادانی، فراموشی و عیوب نسبی مبتلا باشد. دلیل او این است که این عیوب موجب نفرت و عدم رغبت مردم به ائمه(ع) می‌شود و با وجوب اطاعت از آنها ناسازگار است.

شیخ مفید، ترک امر مستحب از امام از روی سهو را عقلا جایز دانسته است؛ اما معتقد است امامان در طول زندگانی خود هیچ مستحبی را ترک نکردند.

عبدالله جوادی آملی عصمت را بر دو نوع عملی و علمی تقسیم کرده و ائمه(ع) را جامع هر دو نوع دانسته است. به گفته او، همان‌طور که رفتار امامان مطابق با حق است، علم آنها نیز حق و برخاسته از مبدئی است که هیچ‌گونه اشتباه و سهو و فراموشی در آن راه ندارد. از نظر وی، هر کسی به مرحله عصمت علمی نائل شود، از وسوسه‌های شیطان محفوظ است و شیطان نمی‌تواند در اندیشه او دخل و تصرفی کند.

علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه ، عصمت عملی را همان عصمت از گناه و عصمت علمی را دارای مراتب ذیل دانسته است:

1. عصمت در شناخت احکام الهی؛
2. عصمت در شناخت موضوعات احکام الهی؛
3. عصمت در تشخیص مصالح و مفاسد امور مربوط به رهبری جامعه؛
4. عصمت در امور مربوط به زندگی عادی،‌ اعم از مسائل فردی و اجتماعی.

از نظر وی، امامان شیعه همه این مراتب را دارا هستند.

دلایل عقلی اثبات عصمت

دلایل عقلی متعددی برای اثبات عصمت امام از سوی علمای شیعه اقامه شده است که عبارتند از: برهان امتناع تسلسل، برهان حفظ و تبیین شریعت توسط امام، برهان وجوب اطاعت از امام، برهان نقض غرض، برهان انحطاط و سقوط امام در صورت ارتکاب گناه.

دلایل عقلی، اصل عصمت امام را بدون توجه و اشاره به مصادیق امام اثبات می‌کنند. به گفته جعفر سبحانی، تمام دلایل عقلی که برای عصمت پیامبر ارائه شده همچون تحقق اهداف بعثت و جلب اعتماد مردم، در مورد عصمت امام نیز مطرح است. از نظر او، معصوم بودن امام، لازمه مکتبی (مکتب شیعه) است که مقام امامت را ادامه دهنده وظایف رسالت و نبوت پیامبر(ص) تلقی می‌کند. ادامه‌ چنین وظایفی بدون عصمت امامان، ممکن نیست.

برهان وجوب اطاعت از امام

براساس ادله‌ای همچون آیه اولی‌الامر، اطاعت از امام واجب است؛ به صورتی که برخی وجوب اطاعت از امام را مورد اجماع مسلمانان دانسته‌اند. حال اگر امام معصوم نباشد و دچار گناه یا لغزش شود، اطاعت از او حرام و نهی او از گناه براساس ادله امر به معروف و نهی از منکر، واجب می‌شود؛ در این صورت از طرفی باید با امام مخالفت و از طرف دیگر باید از او اطاعت کرد که امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین باید امام معصوم باشد.

استناد به آیات قرآن

برای اثبات عصمت امامان به آیاتی ازجمله آیه ابتلای ابراهیم، آیه اولی الامر، آیه تطهیر، آیه صادقین، آیه مودت، و آیه صلوات استناد شده است.

آیه ابتلای ابراهیم

«وَ إِذِ ابْتَلی إِبراهیمَ رَبُّه بِکلماتٍ فَأتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرّیتی قالَ لاینالُ عَهدی الظّالِمینَ؛ هنگامی که خداوند، ابراهیم(ع) را با وسایل گوناگونی آزمود [و او به خوبی از عهده آزمون برآمد]؛ خداوند به او فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم. ابراهیم(ع) گفت: از فرزندان من] نیز [امامانی قرار بده]. خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد.»

در استدلال به آیه ابتلا گفته شده عمومیت «لاینالُ عَهدی الظّالِمینَ» دلالت دارد کسی که به هر نحوی، زمانی ظالم بوده،‌ امامت شامل حال او نمی‌شود. بنابراین آیه بر عصمت امام حین امامت و پیش از آن دلالت دارد. فاضل مقداد استدلال به آیه را این‌گونه بیان کرده است: غیر معصوم ظالم است؛ ظالم صلاحیت امامت را ندارد؛ غیر معصوم برای امامت شایستگی ندارد. بنابراین امام باید معصوم باشد. علمای شیعه مراد از «عهدی» را امامت دانسته‌اند.

آیه اولی الامر

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ ...؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید»

علمای شیعه در استناد به آیه اولی الامر گفته‌اند در آیه بدون هیچ قید و شرطی به اطاعت از اولی الامر دستور داده شده است. چنین دستوری دلالت بر عصمت اولی الامر دارد؛ زیرا اگر اولی الامر معصوم نبودند و دچار گناه یا خطا می‌شدند، حکمت و عدالت خدا اقتضا می‌کرد که به صورت مطلق به اطاعت از آنان امر نکند. شیعیان،‌ براساس روایات معتقدند مراد از اولی الامر، امامان شیعه(ع) هستند.

آیه تطهیر

«إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؛ بی‌گمان، خدا اراده کرده است تا آلودگی را از شما اهل بیت [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.»

بر این آیه نیز بر عصمت ائمه(ع) استناد شده است. برخی استدلال به این آیه را چنین تقریر کرده‌اند: الف. مراد از اهل بیت(ع) در آیه تطهیر، پنج تن آل عبا هستند. ب. این آیه از اراده خداوند به از بین بردن رجس از اهل بیت(ع) خبر داده است. ج. خداوند افزون بر اراده از بین بردن رجس، تحقق این فعل را نیز در نظر داشت؛‌ زیرا آیه در مقام مدح و منقبت اهل بیت(ع)‌ است. (اراده تکوینی خدا) د. از بین بردن رجس و پلیدی از اهل بیت(ع)، به معنای عصمت آنهاست.

براساس روایات فراوان منقول از شیعه و اهل‌سنت، آیه تطهیر در شأن اصحاب کساء نازل شده است. ازاین‌رو، مراد از اهل بیت(ع) در آیه، پنج تن هستند.

استناد به روایات

احادیث فراوانی مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه در اثبات عصمت امامان(ع) از طریق صحابه و ائمه(ع) نقل شده است. برخی از احادیث نبوی مورد استناد شیعیان از این قرار است:

حدیث ثقلین

این حدیث با تصریح به عدم جدایی قرآن و اهل بیت(ع) در عبارت «لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْض»، بر عصمت اهل بیت دلالت دارد؛ زیرا ارتکاب هر گونه گناه یا صدور خطا از آنها، باعث جدایی آنان از قرآن خواهد شد. همچنین رسول خدا(ص) در این حدیث تصریح کرده است که هر کس به قرآن و اهل بیت(ع) تمسک کند، هرگز گمراه نمی‌شود. این عبارت نیز بر عصمت اهل بیت دلالت دارد؛ زیرا اگر آنها معصوم نبودند، تمسک و پیروی مطلق از آنها موجب گمراهی می‌شد. به عبارت دیگر این حدیث دلالت بر وجوب اطاعت از اهل بیت دارد و وجوب اطاعت از آنها، بر عصمت آنها دلالت دارد.

در روایات شیعه، اهل بیت در حدیث ثقلین به امامان شیعه تفسیر شده است. برخی از اهل‌سنت، مراد از اهل بیت را اصحاب کسا و بعضی مصداق بارز آن را امام علی(ع) دانسته‌اند.

برخی از متکلمین شیعه، حدیث ثقلین را متواتر شمرده و معتقدند در صحت آن تردیدی نیست. برخی آن را متواتر معنوی شمرده‌اند.

حدیث امان

حدیث امان، حدیث معروفی از پیامبر اسلام(ص) که از طریق شیعه و اهل‌سنت نقل شده و با اندکی اختلاف چنین است: «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَيْتِی أَمَانٌ لِأُمَّتِی؛ ستارگان امان اهل آسمان هستند و اهل بیت من امان امتم».

در استدلال به این حدیث گفته شده،‌ رسول خدا(ص)، اهل بیت خود را به ستارگان تشبیه و آنها را موجب امنیت امت یا اهل زمین معرفی کرده است. این سخن پیامبر(ص) که اهل بیت را بدون هیچ قید و شرطی، ستارگان هدایت و مایه امنیت امت از اختلاف و ضلالت دانسته است، دلالت بر عصمت اهل بیت دارد؛ زیرا بدون عصمت چنین چیزی امکان پذیر نیست.

در روایت منقول در کتاب «کفایة الاثر»، اهل بیت(ع) به ائمه(ع) تفسیر و به معصوم بودن آنها تصریح شده است. حاکم نیشابوری،‌ از محدثان اهل‌سنت در قرن چهارم قمری، حدیث امان را صحیح السند دانسته است.

حدیث سفینه

حدیث مشهور سفینه در منابع متعدد شیعه و اهل‌سنت با اندک اختلافی از پیامبر اکرم(ص)‌ چنین نقل شده است: «إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَیتِی فِیکُمْ کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَی وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ؛ به راستی مَثَل اهل بیت من در میان شما کشتی نوح است، هر کس به این کشتی سوار شود، نجات می‌یابد و هر کس جا بماند، غرق می‌شود.» برخی این حدیث را متواتر دانسته‌اند. حاکم نیشابوری نیز آن را صحیح شمرده است.

میرحامد حسین در استدلال به این حدیث گفته است اگر کشتی اهل بیت(ع)، مردم را نجات می‌دهد و تخلف از آن، باعث غرق شدن و گمراهی است، به طریق اولی خود اهل بیت باید از گمراهی محفوظ باشند. در غیر این صورت، دستور بی‌ قید و شرط به پیروی از آنان و سوار شدن بر کشتی آنها، موجب گمراهی است و محال است خدا و رسول خدا(ص) دستوری دهند که موجب گمراهی مردم شود.

مصداق اهل بیت(ع) در حدیث سفینه، امامان دوازده‌گانه هستند. عبدالرئوف مناوی،‌ از علمای شافعی مذهب قرن دهم و یازدهم قمری، مصداق اهل بیت(ع) را امامان و حضرت فاطمه(س) دانسته است.

منشأ باور به عصمت

برخی از مخالفان عصمت امامان، معتقدند در صدر اسلام چنین عقیده‌ای وجود نداشت و بعدها به وجود آمد. برای نمونه ابن تیمیه برآن است که باور به عصمت امام از عبدالله بن سبأ سرچشمه گرفته و بدعت او بوده است. از نظر ناصر القفاری نیز نخستین بار هشام بن حکم چنین عقیده‌ای را به وجود آورد. سید حسین مدرسی طباطبایی، پژوهشگر شیعی و ایرانی علوم اسلامی، در کتاب مکتب در فرآیند تکامل، نیز منشأ اندیشه عصمت را هشام بن حکم دانسته است.

ناصر القفاری، از وهابیون ، با وجود مخالفت و عناد با شیعه، انتساب اندیشه عصمت به عبدالله بن سبأ را به لحاظ تاریخی نادرست شمرده و گفته است من با تتبع خودم، چنین کلامی از او نیافتم. عصمت امامان و اصل واژه عصمت از ابداعات هشام بن حکم نیز نبوده است؛‌ زیرا در روایات فراوانی از پیامبر(ص) و امامان(ع) بر عصمت ائمه(ع) تصریح شده است. برای نمونه، امام علی(ع) در روایتی، عصمت را از علامات امام بیان کرده است. امام سجاد(ع) در روایتی از پدرش امام حسین(ع) نقل کرده که پیامبر اسلام(ص)، ائمه(ع) را معصوم معرفی کرده است. در منابع اهل‌سنت نیز عبدالله بن عباس از پیامبر(ص) نقل کرده است که من، علی، حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین، پاک و معصوم هستیم.

عصمت امامان و غلو

ناصر القفاری، از محققان وهابی اهل عربستان و برخی دیگر، معصوم دانستن اهل‌بیت را غلو دانسته‌اند. شیعیان معتقدند اهل‌غلو کسی است که در توصیف فضائل اهل‌بیت(ع) از اعتدال خارج شده، آنها را از مقام عبودیت و بندگی فراتر ببرد و صفات خاص خداوند را به آنها نسبت دهد. اما شیعیان چنین اعتقادی نسبت به اهل‌بیت ندارند. شیعیان معتقدند عصمت مانند صفات کمالی دیگر، بالذات از آنِ خدا است؛ اما خدا گروهی از بندگان خود را که هدایتگر هستند را کمک در عصمت کرده است. بنابراین در عین اختصاص عصمت به خدا، مانعی نیست که گروهی از بندگان نیز دارای این صفت باشند؛ چنان‌که همه مسلمانان، پیامبر اسلام(ص) را معصوم می‌دانند.

عصمت و رفتار و گفتار امامان

برخی از سخنان امامان شیعه را ناسازگار با عصمت آنها دانسته‌اند. از جمله این سخن امام علی(ع) که خطاب به یارانش فرمود: «...فَلَا تَکُفُّوا عَنِّی مَقَالَةً بِحَقٍّ أَوْ مَشُورَةً بِعَدْلٍ فَإِنِّی لَسْتُ فِی نَفْسِـی بِفَوْقِ مَا أَنْ أُخْطِئَ وَ لَا آمَنُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِی إِلَّا أَنْ یَکْفِیَ اللهُ مِنْ نَفْسِی...؛ از گفتن حق و مشورت عادلانه خودداری نکنید. به راستی من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم مگر اینکه خدا مرا حفظ کند...». عده‌ای همچون شهاب الدین آلوسی، فقیه و مفسر شافعی مذهب، احمد امین مصری، عبدالعزیز دهلوی، از علمای سلفی اهل هند، و قفاری این روایت را ناسازگار با عصمت امام علی و ائمه(ع) و از دلایل انکار عصمت ائمه(ع)‌ شمرده‌اند.

علامه مجلسی و ملا صالح مازندرانی، عبارت امام را به تواضع او برای ترغیب یاران خود به انعطاف‌پذیری در پذیرش حق و اقرار به اینکه عصمت از الطاف الهی است، تفسیر کرده‌‌اند. آنها سخن امام را مشابه این سخن حضرت یوسف(ع) دانسته‌اند: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی؛ و من نفس خود را تبرئه نمى‌كنم، چرا كه نفس قطعاً به بدى امر مى‌كند، مگر كسى را كه خدا رحم كند».

به گفته ناصر مکارم شیرازی، جمله «فَإِنِّی لَسْتُ فِی نَفْسِـی بِفَوْقِ مَا أَنْ أُخْطِئَ» که دستاویز مخالفان عصمت قرار گفته، با عبارت «إِلَّا أَنْ یَکْفِیَ اللهُ مِنْ نَفْسِی» تفسیر می‌شود. امام در جمله نخست می‌گوید من به عنوان یک انسان، ایمن از خطا نیستم؛ اما با جمله دوم می‌فهماند که مورد حفظ و حمایت الهی است و یک انسان عادی نیست. افزون بر این، امام در مقام تعلیم و تربیت اصحاب خویش است و به آنها می‌آموزد که در هر لحظه احتمال خطا وجود دارد و خود را از روی تواضع در زمره آنان قرار می‌دهد.

عصمت و اعتراف به گناه و استغفار امامان(ع)

مخالفان عصمت، اعتراف امامان شیعه به گناه و استغفار آنها را ناسازگار با عصمت آنها دانسته‌اند. از پیامبر(ص) نیز استغفار و توبه نقل شده است. از جمله طبق روایات پیامبر روزی هفتاد بار استغفار می‌کرد. برای استغفار پیامبر(ص) توجیه هایی شده است مانند این که روبه‌رو شدن با برخی مانند ابوجهل‌ها و ابوسفیان‌ها موجب کدورت می‌شدند و بر قلب پیامبر (ص) زنگار می‌زدند. از این رو حضرتش برای زدودن این زنگار استغفار کرده ومی فرمود (لَیُغان علی قلبی وانّی لاستغفرالله کلّ یوم سبعین مرّة) برخی نیز در توجیه استغفار اولیای الهی گفته‌اند: استغفار برای اولیای الهی بیشتر جنبه دفع دارد و برای ما جنبه رفع دارد یعنی ما استغفار می‌کنیم تا لغزش‌هایی که مرتکب شده‌ایم بخشیده شود و آن‌ها استغفار می‌کنند تا نلغزند و اصلًا گناه سراغ آن‌ها نیاید علاوه بر اینکه نفس استغفار، برای ایشان عبادت است. آن بزرگان با عبادت و اطاعت درجات عصمت خویش را شدت می‌بخشند لذا استغفار و توبه در بالا رفتن درجات عصمت آنها دخالت دارد. افزون بر آن، برخی از علما استغفار ائمه(ع) را برای آموزش راویان و مردم دانسته‌اند نه به جهت ارتکاب گناه؛‌ چنان‌که برخی از اهل سنت در توجیه استغفار پیامبر(ص)‌چنین گفته‌اند. عده‌ای اعتراف به گناه و ا ستغفار امامان(ع) را از باب «حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِينَ؛ کارهای نیک خوبان برای مقربان درگاه خدا، سیئه محسوب می‌شود» دانسته و گفته‌اند امامان به جهت مقامات بالایشان، هرگاه به جهت مصالح مردم از آن مقامات تنزل می‌کردند، خود را گناه‌کار شمرده و استغفار می‌کردند. از نظر علامه مجلسی چون معرفت معصومین نسبت به خدا در بالاترین درجه است و آنها غرق در ذات الهی هستند، هنگامی که به اعمال خود می‌نگرند، آنها را در برابر عظمت الهی بسیار کوچک و معصیت می‌شمارند و به درگاه خدا توبه و استغفار می‌کنند.برخی از محققان نیز برای استغفار وتوبه پیامبران و اولیا (ع) توجیهات متعدد دیگری ذکر کرده‌اند که یکی از آنها توبه «اخصّ الخواص» که توبه از توجه به غیر خداوند متعال است.با این که توجّه به غير خدا، نه گناه است و نه ترک اولی و نه جزو مکروهات؛ امّا معرفت والای معصومين«سلام‌الله‌عليهم» به خداوند، اقتضا می‌کند که توجه به غير حق تعالی را براي خود گناه بدانند و از آن احساس ندامت کنند. هميشه در مقام عنداللّهی به سر می‌برند و توجّه به غير خدا را خروج از مقام عنداللّهی می‌دانند و از اين جهت نسبت به آن استغفار می‌کنند. اين ندامت و استغفار، از ميزان درک والايی که نسبت به قصور و تقصير خود داشته‌اند، سرچشمه می‌گيرد.

کتاب‌شناسی

درباره عصمت امام و عصمت امامان کتاب‌ها و مقالات متعددی منتشر شده است که برخی از کتاب‌ها عبارتند از:

• پژوهشی در شناخت و عصمت امام، جعفر سبحانی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• عصمت امام در تاریخ تفکر امامیه تا پایان قرن پنجم هجری، محمدحسین فاریاب، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول ۱۳۹۰ش.
• عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی، ابراهیم صفرزاده، قم، زائر آستانه مقدسه، چاپ اول، ‌۱۳۹۲ش.
• دلایل عصمت امام از دیدگاه عقل و نقل، حجت منگنه‌چی، تهران، نشر مشعر، چاپ اول،‌ ۱۳۹۱ش.
• امامت و عصمت امامان در قرآن، رضا کاردان،‌ مجمع جهانی اهل‌بیت، چاپ اول، ‌۱۳۸۵ش.
• قرآن و عصمت اهل بیت(ع)، علیرضا عظیمی‌فر، قم، مهر امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول، ‌۱۳۸۹ش.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• ‌ مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج).
• ‌ صمد عبداللهی و جمشید بیات.
• حسین خلیفه و سید رضا مؤدب.
• محمدحسین فاریاب.
• علی ربانی گلپایگانی.