دروزیه

دروزیه

علامت دروزیه
اطلاعات کلی
قدمت	قرن پنجم هجری
گستره جغرافیایی	سوریه، لبنان، فلسطین
حکومت‌ها	آل مَعن، شهابیان
علل پیدایش	اعتقاد به الوهیت الحاکم بامرالله (ششمین خلیفه فاطمی
نام‌های دیگر	خود را موحدون می‌نامند
اطلاعات دینی
از فرقه‌های	اسماعیلیه
داعیان	محمد بن اسماعیل درزی، الاخرم و حمزة بن علی زوزنی
باورها	در احکام ازدواج، ارث، وصیت و روزه تفاوت‌هایی با مسلمانان دارند
کتاب‌های مهم	رسائل الحکمة، کتاب النُقَط و الدوایر
وضعیت کنونی
وضعیت	فعال
تعداد پیروان	حدود یک میلیون نفر
مؤسسات	الحزب التقدمی الاشتراکی،
شخصیت‌ها
مذهبی	شیخ نعیم حسین
سیاسی	کمال جنبلاط، ولید جنبلاط

دُروزیه، فرقه‌ای مذهبی، از مهمترین انشعابات اسماعیلیه که در نیمه اول سده پنجم هجری، بر مبنای اعتقاد به الوهیت الحاکم بامرالله، ششمین خلیفه فاطمی شکل گرفت. محمد بن اسماعیل درزی، اخرم و حمزة بن علی زوزنی، مهمترین داعیان دروزی هستند. دروزیان خود را موحدون می‌نامند.

رسائل الحکمة مهمترین کتاب آنان است که در آن از تجلی، تَقَمُّص، نطق، نسخ ادیان و شرایع و... به عنوان مهم‌ترین اعتقادات دروزیان سخن به میان آمده است.

آنان در احکام ازدواج، ارث، وصیت و روزه تفاوت‌هایی با مسلمانان دارند.

با اینکه جامعۀ دروز بسته است، اما اهتمام آنان به وجوب تقیه و سرّی نگه داشتن عقاید باعث شده است تا با پیروان ادیان دیگر زندگی مسالمت‌آمیزی داشته باشند.

دروزیان به طور کلی در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند و امروزه غالباً در مناطقی از سوریه، لبنان و فلسطین ساکنند و هر کدام رهبری مستقل دارند. از مهمترین رهبران سیاسی دروزیان لبنان کمال جُنبَلاط مؤسس حزب سیاسی الحزب التقدمی الاشتراکی (حزب سوسیالیست ترقی‌خواه) بود. اکنون ولید جنبلاط رهبری سیاسی دروزیان لبنان را بر عهده دارد.

برخی اندیشمندان معاصر دروزی، با تبیین مبانی مذهب دروز بر طبق اصول اسلامی و قرآنی، در تلاشند تا آن را جزو مذاهب اسلامی معرفی کنند.

انتساب

در وجه انتساب این فرقه به دروزیه آرای مختلفی وجود دارد که بر اساس مشهورترین آنها، این عنوان برگرفته از نام محمد بن اسماعیل درزی است. اما خود دروزیان این انتساب را نمی‌پذیرند و با تبری جستن از تعالیم درزی، خود را موحدون می‌نامند.

تعالیم و باورها

دروزیان از همان ابتدا اهتمام خاصی به سرّی نگاه داشتن عقاید خود داشتند. وجوب تقیه، باعث شده است تا آنان بتوانند با دیگر فرقه‌ها زندگی مسالمت‌آمیزی داشته باشند و خود را با اوضاع گوناگون محیط زندگی سازگار کنند. به همین سبب بسیاری از بزرگان دروز در غالب نوشته‌های خود از رموز و تأویلات خاصی برای بیان تعالیم بهره می‌جویند که برای عموم مردم قابل فهم نیست.

دروزیان هرگز اجازۀ چاپ کتاب‌های دینی خود را نمی‌دادند، تا اینکه برخی از کتاب‌های آنها در ۱۲۵۰ق در حملۀ سپاهیان ابراهیم پاشا به دست سپاهیان افتاد و برای نخستین بار عقاید آنان برملا شد.

خداشناسی

از نظر دروزیان، خدا خالق اول و منزه از تمام صفات است، هیچ شبیه و ضدی ندارد و خارج از دایرۀ درک عقل و ورای فهم بشر است. از این رو، به وصف در نمی‌آید و با هیچ اسمی نمی‌توان به او اشاره کرد. با این حال خدا خود را در تجلیات گوناگون، آشکار کرده است تا انسان بتواند شناختی از او حاصل کند و به او انس بگیرد و تقرب جوید.

نظریۀ تجلی نظریۀ تجلی، که گاه از آن به کشف الهی تعبیر می‌شود، از بنیانی‌ترین اعتقادات دروزیه است. تجلی خدا در ۷۲ دور از عمر حیات جهان... در قالب العلی الاعلی بوده که قبل از دور هفتاد و یکم رخ نموده و مدت آن در مجموع ۷۰ دور و برابر با ۳۴۳ میلیون سال بوده است. ظهور انسان و سجدۀ ملائکه در مقابل او در همین ادوار بوده است. آن‌گاه خدا در دور هفتاد و یکم در قالب البارّ متجلی شده است.

در دورۀ «البارّ» عقل در «آدم صفاالکی» یا «شَطنیل» ظاهر شد؛ شطنیل مردم را به توحید و دوری از مشرکین فرا خواند. قومی دعوت او را پذیرا شدند که شطنیل آنان را به سبب جدایی از مشرکین به «بنّ» نامبردار کرد.در نهایت، در این دور مردم به سوی مشرکان متمایل شدند، و البارّ بر آنان خشم گرفت و شریعت‌هایی پیاپی به واسطۀ نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، محمد صلی الله علیه و آله و سلم و محمد بن اسماعیل برای آنها فرستاد.

پس از فترتی طولانی، خدا در دور هفتاد و دوم به ترتیب در ابو زکریا، علی، مُعل، القائم بامرالله، فرزند معل، منصور بالله، المُعِزّ، العزیز و سرانجام در الحاکم بامر الله متجلی شد.این ادوار تجلی حجتی برای خلق، و غایب شدن معبود از انظار برای آزمایش ایمان موحدان است.

در حال حاضر نیز خدا به سبب رواج کفر در بین مردم برای همیشه خود را از آنان مخفی کرده است.

دروزیه معتقدند که خدای واحد برای آخرین بار آشکارا در شخص الحاکم بامر الله متجلی شده است و نباید کسی را در پرستش الحاکم شریک کرد.به همین سبب دین خود را دین توحید می‌نامند.

به نظر دروزیان تجلی خدا در صورت بشری، که از آن به تجلی لاهوت در ناسوت تعبیر می‌شود، این لطف را دارد که چون متعلَّق تجلی از جنس خود بشر است انسان بهتر می‌تواند با او انس بگیرد و به او تقرب جوید.

به نظر آنها این تجلی بشری سزاوارتر و با حکمت و عدل خدا سازگارتر است تا تجلی خدا بر درختی که به واسطۀ آن با موسی سخن گفت.انسانی که خدا در او متجلی می‌شود دو جنبۀ لاهوتی و ناسوتی دارد. تبیین این مسئله همواره از مناقشه آمیزترین مباحث دروزیان بوده است.الحاکم حقیقتی لاهوتی دارد که وصف ناپذیر است، با حواس درک نمی‌شود و منزه از زمان و مکان است.

بنابراین، وقتی چنین وجودی در قالب انسانی متجلی می‌شود، نمی‌توان گفت صورت مرئی خداست، چرا که در این حالت او را محدود کرده‌ایم. در واقع، او از باب تأنیس و تقرب به این صورت درآمده است و نسبت این صورت او به حقیقت لاهوتی‌اش نسبت سراب به آب یا تصویر منقوش در آیینه به صورت حقیقی است.

شناخت تجلی لاهوت در ناسوت به تنهایی ممکن نیست و به راهنمایی عقل کلی نیاز است، که در قالب حمزه ظاهر شده است.

خلقت و حدود دعوت

نظام فکری دروزیان در باب خلقت اگر چه همچون دیگر جماعت‌های اسماعیلیه بر نظام خلقت افلاکی و نوافلاطونی بنا شده است، اندکی با عقاید اسماعیلیان تفاوت دارد.

بر طبق تعالیم دروزی، خالق با البارّ به امر خود عقل کلی را از نور خویش آفرید و عناصر همۀ موجودات را در علم او به ودیعت نهاد و او را علت همۀ مخلوقات قرار داد. عقل کلی چون به خود نظر کرد و خود را بدون شبیه و ضد یافت دچار عجب شد و در این هنگام از او ضد صادر شد. عقل کلی دریافت که آزمایش شده است، پس از خدا آمرزش طلبید و از او خواست که وی را در مقابل ضد یاری کند. از این طلبِ آمرزش نفس کلی پدید آمد، اما هنگام خلقتش، همراه نور عقل، عناصر کوچکی از تاریکی نیز در او متجلی شد. از نور نفس کلی کلمه و از کلمه سابق یا جناح اَیمن و از سابق تالی یا جناح اَیسَر صادر شد. سرانجام، از نور تالی زمین و آنچه در آن است و افلاک و بروج دوازده گانه و طبایع چهارگانه و هیولی پدید آمدند.

حمزه، بر پایۀ این عقیده در باب خلقت، مراتب عُلوی فوق را به اعضای مهم تشکیلات دعوت خویش نیز اطلاق کرد. پنج مرتبه یا حد وجود دارد:

• عقل کلی
• نفس کلی
• کلمه
• جناح ایمن سابق
• جناح ایسر تالی

مرتبۀ عقل کلی در شخص حمزه متجسد شده است و چهار مرتبۀ بعدی به ترتیب به اسماعیل بن محمد تمیمی، محمد بن وَهب قرشی، سلامة بن عبدالوهاب سامری و علی بن احمد سموقی تعلق دارد. اینان اربعۀ حُرُم برگرفته از آیۀ ۳۶ سوره توبه یا حجج اربعه‌اند که در هر زمان با صور و اسامی گوناگون ظاهر می‌شوند. این حدود وزیران یا داعیان عالی رتبۀ الحاکم‌اند که تجسد پنج انبعاث کیهانی یا پنج اصل عالم عُلوی به شمار می‌روند. زیر این حدود پنج‌گانه به ترتیب داعی، مأذون، و مُکاسر نقیب قرار دارد، که با سه اصل علوی جد، فتح و خیال منطبق است. تمام مؤمنان عادی تابع این حدودند. به جز این حدود، حدود دیگری نیز وجود دارد که یاور آنهاست.

در نظام فکری دروزیان، برخلاف فاطمیان، بین حدود عُلوی و سِلفی دوگانگی وجود ندارد، بلکه حدود جسمانی همان حدود روحانی و عُلوی است نه مطابق آنها.

از زمان کناره‌گیری مقتنی سلسله مراتب سازمان تبلیغی حمزه، از جمله مرتبۀ داعی و مراتب پایین‌تر آن، به تدریج کاربردش را از دست داد و مجموعۀ نوشته‌های مقدّس دروزیان جای خود غایب را گرفت.

تَقَمُّص

از نظر دروزیان روح انسان جاودانه است و هنگام مرگ به جسم دیگر منتقل می‌شود. این انتقال شبیه برتن‌کردن پیراهن جدید است و از این رو این عقیده را تقمص می‌نامند.

آنان در تأیید این عقیده به آیاتی از قرآن، مانند آیه‌های ۲۸، ۵۶، ۲۴۳ سوره بقره، آیۀ ۶۶ سورۀ حج، آیۀ ۱۱ سورۀ روم، استناد می‌جویند.

ارواح‌انسان‌ها همه با هم و به صورت یکباره خلق شده است؛ از این رو، تعداد آنها همواره ثابت و معین است و با گذشت زمان کم یا زیاد نمی‌شود. از سوی دیگر، تعداد ارواح مؤمنان و کافران نیز از آغاز خلقت معین بوده است، و با مرگ یک مؤمن تنها یک مؤمن دیگر می‌تواند متولد شود و با مرگ یک مشرک مشرکی دیگر. این اعتقاد، که بیانگر ثابت و معین بودن شمار دروزیان زنده نیز هست، در واقع فلسفۀ عدم پذیرش عضو جدید در جامعۀ دروزی را بیان می‌کند.

در تقمص تمایز جنس نیز حفظ می‌شود و روح مردان همواره به مردان و روح زنان به زنان انتقال می‌یابد. همچنین هیچگاه روح آدمی به جسم حیوان منتقل نمی‌شود.

نظریه نطق

با انتقال روح از جسدی به جسد دیگر، تمام معلومات پیشین او هم منتقل می‌شود. از این رو، انسان معلومات پیشین را به یاد می‌آورد. این حالت را نطق می‌گویند. عبدالله نجار، از بزرگان معاصر دروزی، نظریۀ نطق را خرافه و ناآشنایی انسان با ادوار گذشته را دلیل بطلان آن می‌داند.

دروزیان تقمص را مقتضای عدل خدا می‌دانند، چرا که زندگی در بدن‌ها و موقعیت‌های مختلف فرصت کافی و مناسب را برای رهایی و تطهیر نفس فراهم می‌سازد که این امر در یک بار زندگی تحقق نمی‌یابد.

غایت نهایی تقمص امتحان و تطهیر نفس و رسیدن نفس به کمال دانسته شده است، هر چند ممکن است انسان به مرتبۀ نازل‌تری نیز سقوط کند.

دروزیان، برخلاف برخی از عقاید خود، اعتقاد به تقمص را پنهان نمی‌کنند، بلکه مصرانه از آن دفاع می‌کنند و کتاب‌ها و مقاله‌هایی هم در تأیید آن نوشته‌اند.

روز واپسین و قیامت

چون روح جاودانه است و مرگ ندارد، محشر، معاد و رستاخیز بی‌معناست. در اندیشۀ دروزیان، یوم الاخر پایان مرحلۀ تکامل ارواح است و قیامت روزی است که توحید فراگیر شود و موحدان بر کفر و شرک پیروزی یابند و تقمص به پایان رسد.

در این روز ارواح صالح هر یک به‌اندازۀ تکاملی که یافته‌اند به عقل کلی متصل می‌شوند و هر کس به‌اندازۀ اتصاف به عقل کلی ثواب کسب می‌کند. عذاب نیز ناشی از نرسیدن به این مراتب است.

از نشانه‌های نزدیکی آن روز، تسلط مسیحیان و یهودیان بر شهرها و تسلیم شدن مردم به فساد و پستی و آرای فاسد و اشغال فلسطین به دست یهودیان و حاکم شدن فردی ناصالح از نسل امامت است.

در این روز نامعلوم، الحاکم بامرالله در صورت ناسوتی خود در کنار رکن یمانی کعبه ظاهر می‌شود و حمزه، در کنار او، با گرفتن شمشیر او مخالفان را تهدید می‌کند. در این هنگام مردم به چهار گروه تقسیم می‌شوند: اهل ظاهر، اهل باطن، مرتدان و موحدان. سه فرقۀ نخست جزو هلاک شدگان‌اند و تنها موحدان نجات می‌یابند.

بهشت و جهنم

دروزیان مادی بودن بهشت و جهنم را نفی می‌کنند و بهشت را رسیدن به توحید و جهنم را شرک به خدا می‌دانند.

نسخ ادیان و شرایع

در رسائل الحکمةآمده که حمزه برای نسخ ادیان برخاسته است، و بنابراین یکی از شرایط پذیرش مستجیبین در دعوت، اعلام برائت آنان، از جمیع مذاهب و ادیان است.

دعوت توحید دروزیان نهایت همۀ دعوت‌ها و ناسخ همۀ تعالیم پیامبران پیشین، از جمله یهودیت، مسیحیت و اسلام، و ناسخ شریعت ظاهر و باطن به شمار می‌رود.

فرایض دینی و اخلاق

اعتقاد دروزیان به تأویل باعث برداشت‌های مختلفی از فرایض دینی شده است که از نقض فرایض در رسائل الحکمة تا اثبات آنها در آرای معاصران را در برمی‌گیرد. در عبارات متعددی از رسائل الحکمة تربیت روحانی از انجام فرایض مهم‌تر تلقی شده و در برخی موارد مؤمنانی که خود را وقف علوم و حقایق توحیدی کرده‌اند از انجام دادن اعمال واجب مذهبی معاف شده‌اند.

هفت خصلت توحیدی

الحاکم بامرالله هفت تکلیف شرعی را از دروزیان برداشت و به جای آن هفت خصلت توحیدی بر آنان مقرر کرد.که عبارتند از:

• صدق اللسان به جای نماز، که عبارت است از ایمان و توحید و دلیلی بر توحید الحاکم. از اوقات پنج گانۀ نماز هم به حدود پنج گانه تعبیر شده است.
• حفظ الاخوان به جای زکات، که عبارت است از یاری رساندن به برادران دینی و مراعات آنان از هر نظر.
• ترک عبادت عدم و بهتان به جای روزه. هر مذهبی خارج از مذهب توحید، از جمله عقاید تنزیل و تأویل و فروع آنها، عدم به شمار می‌رود.
• برائت از ابلیس‌ها و طغیان به جای حج. از ناطقان و اساس‌ها و ائمه و حجج شرایع ظاهری و باطنی به ابلیس تعبیر شده است.
• توحید و پرستش الحاکم در هر عصر و زمان به جای شهادتین.
• رضا به جای جهاد.
• تسلیم امر الحاکم شدن به جای ولایت، که این دو رکن اخیر نتیجۀ ارکان قبلی است و با این دو موحدان از باقی مردم باز شناخته می‌شوند.

اما عبدالله نجار بر آن است که اصول شریعت دروزیان همان هفت اصل معروف اسلامی، یعنی شهادتین، نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و ولایت است.

اصول اخلاقی دروزیان

• راستگویی مهم‌ترین اصل است و دروغ فقط در مواردی مانند تقیه جایز دانسته شده است.
• به موجب حفظ الاخوان، کمک و حمایت متقابل در بین دروزیان مقام والایی دارد و باید به برآوردن همۀ نیازهای مادی و معنوی برادران دینی اهتمام ورزید.
• بر اساس اصول رضا و تسلسم، باید مستجیب در طاعات خاضع باشد و با کنار گذاشتن اختیار و ارادۀ خویش، تسلیم اوامر الحاکم شود و در همۀ سختی‌ها صبور باشد و به آنها رضا دهد، چرا که هیچ عملی بدون داشتن رضایت پذیرفته نیست.
• با وجود اذعان به نقض فرایض دینی در رسائل الحکمة، هر گونه اباحه گری رد شده و پاکدامنی، عفت، وقار و متانت به مردان و زنان تأکید شده و زنا، شرب خمر و ریا حرام اعلام شده است.

احکام، آداب و شعائر

مرسل نصر فرق بین مذهب دروزیان را با دیگر مذاهب اسلامی در سه مورد می‌داند:

• اعتقاد به عدم تعدد زوجات،
• عدم رجوع به مطلّقه
• وصیت.

احکام ازدواج

• تأکید بر تساوی زوجین در حقوق.
• جایز بودن طلاق،
• رجوع به زن مطلقه جایز نیست، حتی با وساطت محللّ.
• در صورت وقوع طلاق، هر یک از طرفین که خطاکار باشد دیگری در نصف مال او ذی حق خواهد بود.
• تعدد همسری جایز نیست و تأکید بر تولید نسل و حفظ و بقای آن.
• جایز نبودن ازدواج با غیر دروزی.

این احکام بر پایۀ آرای سید عبدالله تنوخی (۸۲۰-۸۸۴ ه‍.ق) شکل گرفته و همچنان پابر جاست.

احکام ارث

احکام ارث دروزیان، همانند دیگر احکام شرعی آنها، با فقه حنفی مطابقت دارد، با این تفاوت که پدر می‌تواند ورثه را از ارث محروم کند و اموال خود را برای وارثان شرعی یا غیر وارثان وصیت کند.البته این در صورتی است که وی این اموال را کسب کرده باشد، اما اگر آن را به ارث برده باشد حق وصیت ندارد.

روزه

دروزیان ایام خاصی از سال را روزه می‌گیرند، که مهمترین آنها نه روز نخست ذیحجه است. شرایط و آداب و مبطلات این روزه همان است که در روزۀ مسلمانان معمول است.

عید قربان

بزرگ‌ترین عید دروزیان عید قربان است.

کتاب‌ها

• رسائل الحکمة: این اثر که مهم‌ترین کتاب دروزیان است، متشکل از۱۱۱رساله و در ۶بخش تنظیم شده است. ترتیب رساله‌ها و محتوای آنها در تمام نسخه‌های خطی و چاپی یکسان است. برخی از این رساله‌ها شامل سجلاتی است که در دورۀ الحاکم صادر شده و برخی از سوی حمزة بن علی خطاب به اشخاص مختلف و برخی هم در تبیین عقاید نوشته شده‌اند. قسمتی از این رساله‌ها از محمد بن اسماعیل تمیمی و قسمتی دیگر هم از تألیفات سموقی است. نویسندۀ برخی از رساله‌ها نیز نامعلوم است.
• کتاب النُقَط و الدوایر،که در۱۹۰۲ میلادی به کوشش کریستیان فریدریش زیبولد چاپ شد و نویسندۀ آن نامعلوم است.
• الشریعة الروحانیة فی علوم البسیط والکثیف، که مجموعه رسائل است.
• رسائل إلجام الجاحدین که نویسنده سعی کرده است آن را به اسلوب قرآن بنویسد.
• شرح میثاق ولی الزمان، که مؤلف آن خود را حقیر محمد حسین نامیده است.

تشکیلات دینی

امروزه دروزیان به دو بخش عقّال و جهّال تقسیم می‌شوند.

عقال

روحانیون پرهیزکاری‌ که به حقایق دینی واقف بوده و قادر به خواندن و تفسیر نوشته‌های سرّی و نیز رسائل الحکمة‌ هستند. آنان راهنمای روحانی جهالند و بر مراسم و فرایض جامعه نظارت می‌کنند.

دانشمندترین افراد طبقۀ عقال مرجعیت خاصی در جامعه دارند و شیخ خوانده می‌شوند.

جهال

سایر افراد که بر هوای نفس خود تسلط ندارند از جرگۀ جهالند.

ورود یک جاهل به جرگۀ عقال موکول به موفقیت وی در امتحانات طولانی در خصوص تطبیق دادن عقاید و رفتار مذهبی‌اش با الگوی رفتاری مورد نظر است و پس از آن وی دقیقاً باید بر طبق مقررات دین زندگی کند.چنین کسی اگر معیارهای پذیرفته شده را نادیده بگیرد، از حضورش در مجامع دینی و از اشتغال او به خواندن رسائل جلوگیری می‌شود. این حالت اِبعاد رد خوانده می‌شود.

نهادهای عبادی و اجتماعی

محل اجتماعات مذهبی دروز شامل مجالس و خلوت‌ها است، اولی همان مسجد و دومی مکان خاصی برای عبادت متدینان است. ظاهراً مسجد محل عبادت جهال و خلوت محل عبادت عقال است.

هر روستای دروزی حداقل یک مجلس دارد و برخی روستاها یک خلوت نیز دارند.هزینه‌های جاری مجالس و خلوت‌ها از خیرات و وقف تأمین می‌شود.زمان عبادت و تجمع عقال جمعه شب‌ها و مجالس وعظ و ارشاد عمومی پنج شنبه شب‌هاست.

ظاهراً از زمان سید عبدالله تنوخی دروزیان برای نشان دادن تعلق خود به اسلام تعدادی مسجد نیز بنا کردند.اما زعبی معتقد است که همواره مسجد تنها محل عبادت دروزیان بوده است و خلوت‌ها را خود اشخاص برای عبادت و خلوت شخصی می‌ساخته‌اند.

اصلاح طلبی در جامعۀ دروز

در دوران معاصر، بیشتر اندیشمندان دروزی تلاش می‌کنند با تبیین مبانی مذهب دروز بر طبق اصول اسلامی و قرآنی و استدلالات عقلی آن را جزو مذاهب اسلامی معرفی کنند.

این افراد با سرّی نگه داشتن تعالیم دروز و منحصر دانستن فهم کتاب‌های مقدس در عقال مخالف‌اند و می‌کوشند با مطالعۀ متون مقدس دروزی و شرح و تفسیر آن، مذهب دروزی را برای عامۀ دروزیان قابل فهم و به طرزی پذیرفتنی تفسیر کنند.

از جملۀ این نویسندگان عبدالله نجار است که، به رغم مخالفت عقال، محتویات رسائل الحکمة را تفسیر و قسمت عمده‌ای از آن را در دسترس همگان قرار داده است.

داعیان

سه داعی اصلی دعوت دروزی، که در تقدم و تأخر میان آنان اختلاف است عبارتند از:

• حسن بن حیدره فرغانی معروف به الاخرم
• حمزة بن علی زوزنی
• محمد بن اسماعیل درزی معروف به نشتکین.

تاریخچه

به نظر می‌رسداخرم نخستین کسی است که در ۴۰۸ نهضتی را به قصد اعلام الوهیت الحاکم سازمان داد. اما تلاش‌های وی به سبب مخالفت سازمان دعوت رسمی اسماعیلیه بی‌نتیجه ماند و به قتل او انجامید.با قتل اخرم، حمزة بن علی دعوت جدید را، پس از یک سال تعلیق، از سر گرفت.

به اعتقاد دروزیان، الحاکم در ۴۰۸ شروع دعوت توحید را اعلام و حمزه را امام الموحدین معرفی کرددر این هنگام، در پی رقابت محمد بن اسماعیل درزی با حمزه در رهبری نهضت شکاف افتاد.

محمد بن اسماعیل ظاهراً اولین شخصی بود که الوهیت الحاکم را آشکارا اعلام کرد و توانست بسیاری از پیروان حمزه را نزد خود گرد آوردو همین امر شورش‌هایی را در اعتراض به نهضت جدید رقم زد. اما در ۴۱۰ محمد بن اسماعیل به دست مخالفان کشته یا ناپدید شد و حمزه نیز اختفا گزیدحمزه پس از یک سال، ظاهراً با پشتیبانی الحاکم، دعوت را از سر گرفتوی به الوهیت الحاکم صورت کلامی داد و سازمان دعوت نیرومندی پدید آورد.

مخالفت اسماعیلیه

دعوت جدید با مخالفت جدی سازمان دعوت رسمی اسماعیلی مواجه شد. حمید الدین کرمانی (د ۴۱۱)، برجسته‌ترین داعی اسماعیلی این دوره، چندین اثر در ردّ آموزه‌های مذهب جدید، و ردّ الوهیت الحاکم، از جمله رسالة مَباسم البشارات بالامام الحاکم بأمرالله و الرسالة الواعظة را نگاشت. پس از اینکه الحاکم در ۴۱۱ کشته یا ناپدید شد، حمزه و داعیان او نیز پنهان شدند پس از الحاکم پسرش الظاهر بر تخت نشست و پیروان دعوت جدید را تحت تعقیب قرار داد و مصر را از طرفداران دروزیه خالی کرد. بدین سان، از دروزیان تنها گروهی در جنوب لبنان، سوریه، به ویژه در وادی اتیم در جبل هرمون و در منطقۀ جبل الاعلی در غرب حلب، باقی ماندند.

پس از ناپدید شدن حمزه، چند سالی فعالیت‌های دعوت جدید به حالت تعلیق درآمد. تا اینکه علی بن احمد سَمّوقی معروف به بهاءالدین مقتنی در ۴۱۸ رهبری دعوت را در دست گرفتوی بیشتر دعوت جدید را در خارج از مصر تبلیغ کرد و تمام منطقۀ شام را زیر نفوذ خود قرار داد و نیز انبوهی از پیروان را در جنوب لبنان، در وادی التیم، در دمشق و حومۀ آن، در منطقۀ حلب، و در جبل السُماق، در مغرب حلب، گرد آوردمسئولیت دعوت در نواحی امارت غرب (جبل لبنان) به امیر ابوالفوارس معضاد تنوخی واگذار شد. امارت تنوخی پناهگاه بسیاری از دروزیان بود که از سیاست خصمانۀ الظاهر فراری شده بودند.

تعطیل دعوت

رقابت برخی داعیان دروز در شام با مقتنی، مانند ابن الکردی و سُکَین، برای نیل به رهبری نهضت، به شکاف در دعوت و سرانجام توقف آن انجامید.

مقتنی اندکی پیش از مرگ در ۴۳۵، دعوت دروزی را رسماً تعطیل کرد، و از آن زمان به بعد جامعۀ دروز به صورت جامعه‌ای بسته درآمد که دیگر نه گروندۀ جدیدی را می‌پذیرفت و نه اجازۀ تغییر مذهب می‌داد.

پس از مرگ مقتنی، در منابع تاریخی از فعالیت‌های دروزیان، مگر در برهه‌های کوتاهی از تاریخ، اطلاعی نیست. آنان سلسله‌های سیاسی خودمختار و محلی کوچک و متعددی در کوهستان محل اقامت خود تشکیل دادند، از جمله حکومت تنوخیان در منطقه‌ای از کوهستان‌های شرق بیروت، که قلمرو آن در اوج اقتدار از طرابلس تا صَفَد در جلیل امتداد می‌یافت.

همچنین امارت، خاندان آل جندل (حکومت: ۴۹۴ تا ۵۵۲) از امیران تنوخی از وادی التَیم تا جنوب شُوف و بعلبک و بخش‌هایی از جبل عامل امتداد می‌یافت.از مهم‌ترین امرای این خاندان جندل بن قیس و دو فرزندش، برق و ضحاک، بودند که در زمان این دو نبردهایی بین دروزیه و پیروان نُصَیریه و نیز نزاریان در ۵۲۲ رخ داد و به پیروزی دروزیان انجامید.

در عهد ضحاک، نورالدین محمود بن زنگی (حکومت: ۵۴۱-۵۶۹) قلعۀ جندل و بعلبک را از او گرفت و سپس وادی‌التیم نیز از دست آل جندل خارج شد.

ورود به سیاست

پس از فتح شام در ۹۲۲ به دست سلطان سلیم اول عثمانی، دروزیان به عنوان نیرویی سیاسی ظاهر شدند و یکی از سلسله‌های دروز مشهور به آل مَعن (حکومت: ۹۲۲-۱۱۰۹) جایگزین آل بَحتَر و بر لبنان مرکزی و شمالی حکومت کرد.

نخستین حاکم این سلسله، امیر فخرالدین اول بود که با حمایت حکومت عثمانی حاکم منطقۀ شوف گردید و پس از مرگش در ۹۵۱ پسرش قرقماز جانشین او گردید.در۹۹۲ عثمانی‌ها قرقماز را مسئول مفقود شدن مالیات‌هایی دانستند که به استانبول فرستاده می‌شد. از این رو، ابراهیم پاشا، حاکم موقت مصر، را مأمور سرکوب او کردند. وی نیز با حیله دروزیان را به جلسه‌ای در عین صوفر خواند و در آنجا فرمان قتل عام آنها را صادر کرد. در آن روز شش صد دروزی کشته و صدها تن دیگر به اسارت در آمدند، اما امیر قرقماز گریخت.

پس از چند سال، حکومت به امیر فخرالدین دوم، پسر قرقماز، رسیدوی در دورۀ حکومت خود بر ناحیه‌ای وسیع از شام حکومت کرد که از شمال به انطاکیه و از جنوب به صفد در فلسطین می‌رسید.او سرانجام در جنگ با عثمانی‌ها به اسارت در آمد و در استانبول اعدام شد.

استقرار در فلسطین

در دورۀ حکومت فخرالدین دوم دروزیان از لحاظ نظامی و سیاسی و اقتصادی موقعیت ممتازی در منطقه یافتند.در این دوران حضور دروزیان در جلیله و منطقۀ کرمل تثبیت و استقرار آنها در فلسطین آغاز شد.

از ویژگی‌های زمامداری فخرالدین دوم، مدارای او با پیروان ادیان دیگر بود که باعث سکونت غیر دروزیان، مانند مسیحیان، در روستاهای دروزی نشین و همزیستی دروزیان و یهودیان شد.

انتقال حکومت به شهابیان

پس از فخرالدین دوم حکومت آل معن رو به ضعف نهاد، و با درگذشت احمد معنی، آخرین امیر آل معن، در ۱۱۰۹ حکومت آنان پایان یافت و به سلسلۀ دروزی دیگری به نام شهابیان، ملقب، به امرای دروز منتقل شد.

در دوران حکومت شهابیان (۱۱۰۹-۱۲۵۸) اختلافات قبیله‌ای میان دروزیان بالا گرفت و در ۱۱۲۳ بین دو گروه قیسی از طوایف جنوب، شامل معنیون و بحتریها و یمنی از طوایف جنوب، شامل ارسلانی‌ها و علمالدینی‌ها جنگی سخت در عین دارا در گرفت.

در نتیجۀ این جنگ، که به پیروزی قیسی‌ها انجامید، یمنی‌ها، که مخالف حکومت شهابیان بودند، به حوران در سوریۀ فعلی کوچ کردند.گروه قیسی هم در دورۀ حکومت امیر ملحم (۱۱۴۴-۱۱۶۶) به دو گروه عمدۀ یزبکی و جنبلاطی تقسیم شد، که تا به امروز این دو گروه از مهم‌ترین گروه‌های دروزی در لبنان‌اند. این انشقاق و نزاع‌های میان آنها، که با حمایتِ گاه گاه حکومت از یکی از آنها همراه بود، باعث تضعیف شهابیان شد.

در۱۲۴۷ محمد علی پاشا، حاکم مصر، منطقۀ جنوب سوریه را اشغال کرد و تا۱۲۶۵ بر آن منطقه تسلط داشت.در این دوره، امارت شهابیان، که منحصر به بیروت، صیدا و صور بود، تحت فرمان محمد علی پاشا بود.

ابراهیم پاشا، پسر محمد علی، سیاست‌هایی در مخالفت با دروزیان لبنان در پیش گرفت، همچون توقیف سلاح‌های آنها، اخذ مالیات و فراخواندن آنها به سربازی، که به شورش آنان در حوران، وادی التیم و جبل لبنان انجامید.

در این دوره بسیاری از رهبران دروزی به اتهام شورش بر سیاست‌های ابراهیم پاشا تبعید شدند.

در ۱۲۵۶، دروزیان اتحادی با مسیحیان مخالف تشکیل دادند که این اتحاد به اخراج یا تبعید محمد علی پاشا از لبنان انجامید. البته آنها پس از این رخداد درگیری‌هایی با مسیحیان مارونی لبنان پیدا کردند که با دخالت حکومت مرکزی عثمانی به خاتمه یافتن استقلال محلی لبنان و استقرار نظم و قانون در منطقه انجامید. امیر بشیر سوم (حکومت: ۱۲۵۶-۱۲۵۸)آخرین امیر شهابی بود که از حکومت عزل و به استانبول فرستاده شد. در این ماجرا بسیاری از دروزیان لبنان نیز از ترس حکومت عثمانی به جبل حوران کوچ کردند.تا این دوران مرکز حکومت دروزیان هم از نظر نفوذ سیاسی و نظامی و هم از نظر جمعیتی در لبنان قرار داشت.

جدایی دروزیان سوریه و لبنان

در۱۳۳۴/۱۹۱۶، طبق قرار داد سایکس-پیکو ادارۀ سوریه و لبنان به فرانسه و ادارۀ فلسطین به بریتانیا و جبل الدروز نیز به سوریه واگذار شد؛ در نتیجه دروزیان فلسطین از همکیشان خود در سوریه و لبنان جدا شدند.

در سال‌های نخست دهۀ ۱۳۰۰ش/دهۀ ۱۹۲۰، دروزیان در نهضت سوری- عربی بر ضد فرانسه سهم مهمی داشتند، به گونه‌ای که از آن با عنوان «الثورة الدرزیة» نام می‌برند.سلطان اُطرُش، که دروزی بود، رهبری قیام را بر عهده گرفت.این شورش سرکوب شد و بسیاری از دروزیان سوریه به مناطق شرق اردن، جلیله و کوه کرمل گریختند.

از ۱۳۱۰ش/۱۹۳۰ به بعد، دروزیان در لبنان و سوریه در فعالیت‌های سیاسی و حزبی مشارکت داشتند،به گونه‌ای که در ۱۳۳۵ش/۱۹۵۶ شش کرسی از ۹۹ کرسی مجلس نمایندگان لبنان به دروزیان اختصاص یافت.

جمعیت

آمار دقیقی از جمعیت دروزیان در دست نیست، اما کمیتۀ روابط عمومی دروزیان امریکا کل جمعیت آنان را در جهان در دهۀ۱۳۶۰ش/۱۹۸۰ حدود یک میلیون تن تخمین زده است.

وضعیت کنونی

امروزه عمدۀ دروزیان در سه کشور لبنان، سوریه و فلسطین اشغالی متمرکزند. افزون بر این مناطق، گروه‌های کوچکی از دروزیان در اردن، اروپا، کانادا، امریکای لاتین، فیلیپین، ایالات متحده، استرالیا و غرب افریقا ساکنند.

مناطق زندگی

دروزیان به طور سنتی بیشتر در مناطق کوهستانی زندگی می‌کردند و این امر اکنون در لبنان، سوریه و فلسطین اشغالی کاملاٌ مشهود است.

لبنان

در لبنان دروزیان بیشتر در جبل لبنان و وادی التیم و شوف ساکن‌اند، و تعداد کمی نیز در بیروت منطقۀ عالیه زندگی می‌کردند که در سال‌های اخیر شمار آنان به سرعت رو به فزونی گذاشته است،

سوریه

دروزیان سوریه بیشتر در ایالت سُوَیدا اقامت دارند که جبل حوران مشهور به جبل الدروز یا جبل العرب در آن واقع شده است و شامل منطقه‌ای وسیع با بیش از ۷۳ قریه است.

فلسطین

در فلسطین اشغالی بیشتر دروزیان در دو منطقۀ کوهستانی الجلیل و کوه کرمل ساکن‌اند.

رهبری

به رغم قوی بودن حس همبستگی قومی و مذهبی در بین دروزیان، آنان در هر یک از کشورهای سوریه، لبنان و فلسطین اشغالی رهبری مجزا و ساختار گروهی، مذهبی و قبیله‌ای متمایزی دارند. به همین سبب سهم آنها در سیاست نیز متفاوت است.

در لبنان، کمال جنبلاط که در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷نمایندۀ دروز از منطقۀ شوف در مجلس بود، حزب سیاسی الحزب التقدمی الاشتراکی را تأسیس کرد که تا به حال در صحنۀ سیاسی لبنان حضور دارد.

در۱۳۲۷ش/۱۹۴۸ قانون حقوق خصوصی جامعۀ دروز به تصویب کمیته‌ای از علما، قضات و نمایندگان مجلس رسید و از طرف دولت لبنان به رسمیت شناخته شد.

دروزیان سوریه یکی از اجزای اصلی گروه‌های نژادی‌اند که چندین دهه بر مرکز کشور مسلط بوده‌اند، اما در حال حاضر تا حدودی خارج از دایرۀ قدرت قرار گرفته‌اند.

در فلسطین اشغالی، دروزیان با پذیرش حکومت اسرائیل زندگی مسالمت‌آمیزی با یهودیان آن کشور دارند. این مسئله باعث شد رفتار رژیم اسرائیل در مقایسه با دیگر مردم فلسطین اشغالی، متفاوت باشد به گونه‌ای که در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۳۶/۲۱ آوریل ۱۹۵۷ با شناسایی آنان به عنوان یک گروه مستقل و تصویب قانون دادگاه‌های دینی دروزیان و گشایش دادگاه‌های مستقل دینی دروزی در ۱۳۴۱ش/۱۹۶۲ و ثبت عنوان دروزی در کارت شناسایی آنها به جای عرب، روند رسمی تفکیک دروزیان را از اعراب کامل کرد.

دروزیان فلسطین اشغالی از سال‌های اولیۀ تشکیل رژیم اشغالی اسرائیل نمایندگانی در کنست مجلس قانونگذاری این رژیم داشتند.

با این حال، دروزیانِ بلندی‌های جولان، که در ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰ به قلمرو آن رژیم ملحق شد، با حفظ وفاداری خود به سوریه، در مقابل اِعمال قوانین شهروندی از سوی رژیم اسرائیل به سختی مقاومت می‌کنند.

نگارخانه

• شیخ نعیم حسین، رهبر مذهبی دروزیان لبنان

• کمال جنبلاط از رهبران سیاسی دروزیه در لبنان

• ولید جنبلاط رهبر سیاسی کنونی دروزیان لبنان

• وداع روحانیون دروزی با یکی از رهبران دروزی لبنان

پانویس

منابع