اسماعیلیه
اسماعیلیه \ esmāˀiliy[y]e(a)\ ، استان، شهر و آبراهی در کشور مصر.
استان اسماعيليه
این استان در شمال شرقی مصر قرار دارد، و از 1960م در تقسيمات كشوری مصر وارد شده است (رمزی، 6؛ عمّون، 230؛ كشف...، 9، 133، 134؛ بستانی، فؤاد، ذیل الاسماعیلیة). اسماعیلیه از شرق به آبراه (كانال) سوئز، از جنوب در امتداد آبراه اسماعیلیه، به حوزۀ «البحيرة المرة الكبرى»، و از شمال به پُرت‌سعيد منتهی می‌شود (همان‌جا؛ EB, VI/ 415؛ EI 2، ذیل «اسماعیلیه»؛ ﻧﻜ : الاطلس...، 60). وسعت این استان 416‘14 کم2 است (بررسی...، 35).
وجود پايگاهی نظامی در ناحيۀ غربی شهر اسماعيليه، كه در جنگ جهانی اول، به دست انگليسيها ساخته شد، به استان اسماعیلیه اهميت راهبردی بخشيده است. اين پايگاه اكنون در دست ارتش مصر است (EB، همان‌جا).
بیشتر استان اسماعیلیه بيابان و صحراست و شنزارهای وسيع کرانۀ آبراه سوئز، كه از شمال به جنوب امتداد می‌يابد، از موانع توسعۀ كشاورزی در این استان است؛ اما در بخشهای شمالی استان، به‌سبب بارندگيهای زمستانی، ميوه و سبزی به‌صورت ديم كشت می‌شود. يكی ديگر از فعاليتهای اقتصادی ساکنان این استان دامداری و پرورش ماهی است (همان‌جا).
جمع (2006م): 832،942 تن.
شهر اسماعیلیه
این شهر بندری در ´35 °30 عرض شمالی و ´16 °32 طول شرقی جغرافیایی، در کرانۀ غربی آبراه سوئز و شمال دریاچۀ تمساح واقع است (EB, V/ 453)؛ از این رو، در گذشته روستای تمساح نامیده می‌شد (رمزی، بستانی، فؤاد، همان‌جاها؛ EB, VI/ 415).
تاریخچۀ بنیادگذاری
اسماعیلیه را در محل پیشین جزیرۀ عبیط (مبارك، 201)، و بر تپه‌هایی به ارتفاع 16 متر (بروكلمان، 577؛ رمزی، همان‌جا)، فِردینان دو لِسِپس، بازرس كل شركت ساخت آبراه سوئز، بنیاد نهاد. اردوگاههای ساخته‌شده در این محل، پایگاهی برای اسکان كارگران و مهندسان سازندۀ آبراه سوئز بود (بستانی، فؤاد، EI 2، EB، همان‌جاها). اسماعیل پاشا (ه م؛ حك : 1863- 1879م)، خدیـو مصر، بـه این منطقه تـوجـه ویژه‌ای داشت. از این رو، به نوسازی آنجا پرداخت و آن را اسماعیلیه نامید (عمون، 219؛ رمضان، 21؛ المقتطف، 58). اسماعیلیه در 1864م، با ویژگیهای معماری شهرهای اروپایی، با هزینه و وامهای كلان ساخته شد (رمضان، 21-22؛ خانجی، 266؛ بستانی، بطرس، ذیل اسماعیلیة). شهر در آن زمان به دو بخش عرب‌نشین و اروپایی‌نشین تقسیم می‌شد (خانجی، همان‌جا؛ بنّا، 71).
موقعیت تاریخی و سیاسی
شهر اسماعیلیه در زمان حفر آبراه سوئز، اهمیت بسیار داشت؛ اما پس از پایان عملیات حفر آبراه، از اهمیتش كاسته شد و جمعیت آن رو به كاهش نهاد و بسیاری از ساکنان آن به‌پرت‌سعید مهاجرت کردند (بستانی، فؤاد، همان‌جا). پس از استقرار شرکت آبراه سوئز در این شهر، بخش اروپایی‌نشین آن توسعه یافت و در پی آن، جمعیت شهر رو به افزایش نهاد (رمزی، EI 2، بنا، همان‌جاها).
انگلستان پس از انعقاد قرارداد 1904م با فرانسه و در زمان جنگ جهانی اول، استحكامات نظامی خود را در اسماعیلیه مستقر كرد و بدین ترتیب، این شهر پایگاه نیروهای نظامی متفقین شد. توسعۀ این پایگاه تا پس از جنگ جهانی دوم ادامه داشت، به گونه‌ای که تا 1950م، یكی از مراكز نظامی بسیار بزرگ جهان به‌شمار می‌رفت. جمعیت اسماعیلیه، كه پس از پایان جنگ جهانی اول کاهش یافته بود، پس از جنگ جهانی دوم افزایش یافت (EB, V/ 453؛ بستانی، فؤاد، EI 2، همان‌جاها).
شهر اسماعیلیه مركز شكل‌گیری هستۀ اولیۀ جمعیت اخوان‌المسلمین (هم) بود. این شهر در جنبش ملی مصر برای لغو قرارداد استعماری 1936م از مراکز مبارزات ضد استعماری به‌شمار می‌آمد (ﻧﻜ : بشرى، 43، 554-562؛ بنا، 59-69، 71، 79؛ میچل، 92؛ آقایی، 62، 79-82).
پس از ملی شدن آبراه سوئز در ژوئیۀ 1956، نیروهای نظامی انگلستان بر اساس مفاد قرارداد 1954م از این شهر بیرون رفتند. اما در اكتبر همان سال، انگلستان، فرانسه و اسرائیل به مصر حمله، و اسماعیلیه را تصرف کردند ( الموسوعة...، 521-523، 526؛ صالح، 73؛ هِـلد، 342).
پس از جنگ 6 روزۀ اعراب و اسرائیل (ژوئن 1967/ خرداد 1346) و بسته شدن آبراه سوئز، اقتصاد شهر اسماعیلیه تا مدتها متزلزل شد. دولت مصر در 1968م، به‌سبب بمباران و حملات بی‌وقفۀ اسرائیل، این شهر را تخلیه كرد ( الموسوعة، 584؛ هلد، همان‌جا). پس از گشایش آبراه سوئز در 1975م، مهاجران دوباره به اسماعیلیه بازگشتند و این شهر به‌تدریج توسعه یافت (EB, VI/ 415؛ «سالنامۀ...»، 753).
موقعیت اقتصادی ـ فرهنگی
اسماعیلیه پس از بازگشایی آبراه سوئز، به‌تدریج به یك منطقۀ صنعتی و تجاری تبدیل شد. از مهم‌ترین صنایع آن می‌توان به صنایع غذایی، تراكتورسازی، موتورسازی و كشتی‌‌سازی اشاره کرد (EB، همان‌جا). این شهر بندری از پایانه‌های مهم كشتی‌رانی مصر است و نقش بارزی در شکوفایی بازرگانی مصر دارد. نفت یکی از مواد صادراتی مهم این بندر به‌شمار می‌آید (GLE، ذیل «اسماعیلیه»؛ EUE، ذیل «اسماعیلیه»). اسماعیلیه به شبکۀ راه‌آهن مصر متصل است (EI 2، همان‌جا).
جمع (1996م): 477‘254 تن.
آبراه (کانال) اسماعیلیه
این آبراه از رود نیل در بولاقِ قاهره آغاز می‌شود و در جهت یكی از مسیرهای پیشین رود نیل ــ در ناحیۀ وادی طمیلات کنـونـی ــ از غـرب بـه شـرق امتـداد می‌یابد و در جنوب شهر اسماعیلیه، به دریاچۀ تمساح در مسیر آبراه سوئز می‌رسد (ایوبی، 91؛ الاطلس، همان‌جا؛ «فرهنگ...»، ذیل «آبراه اسماعیلیه»؛ قس: بستانی، فؤاد، همان‌جا). آبراه اسماعیلیه، كه در گذشته كانال آب شیرین نامیده می‌شد، در سالهای 1856-1863م برای تأمین آب آشامیدنی کارگران منطقۀ سوئز ساخته شد (وصف...، 160-161؛ EB، همان‌جا؛ BE، ذیل «آبراه اسماعیلیه»). این آبراه با 136 كم طول، در شهر اسماعیلیه به دو شاخۀ شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. شاخۀ شمالی به‌سوی پرت‌سعید، و شاخۀ جنوبی به‌سوی آبراه سوئز جریان می‌یابد. از هر دو شاخه برای تأمین آب آشامیدنی و آبیاری مناطق میان پرت‌سعید و سوئز استفاده می‌شود (فارس، 274؛ بستانی، فؤاد، همان‌جا). آبراه اسماعیلیه قابل کشتی‌رانی است (ایوبی، همان‌جا).
تاریخچۀ ایجاد این آبراه به دوران فراعنه بازمی‌گردد. آنان در اندیشۀ پیوستن دریای سفید (مدیترانه) به دریای سرخ بودند. از این رو، فرعون نِخویِ دوم (سل : 610- 595قم) در اندیشۀ حفر آبراهی از دریای سرخ به رود نیل بود (یانگ، 207، حاشیه؛ هرودت، 176؛ دریوتون، 583). به گمان وی و داریوش، شاهنشاه هخامنشی، ارتفاع دریای سرخ بیش از رود نیل بود و از این رو، آنان از پیوستن این دو به هم واهمه داشتند. بنابراین، آبراهی از دریای سرخ تا شهر هیِروپولیس حفر كردند (زیدان، 633-634؛ وصف، 168- 169، 179).
آبراه نخو تقریباً از اسماعیلیۀ امروزی می‌گذشت و به موازات وادی طمیلات، به‌سوی جنوب امتداد می‌یافت و پس از گذشتن از «البحیرة المرّة»، به دریای سرخ می‌پیوست (یانگ، همان‌جا). فرعون نخویِ دوم، از بیم استفادۀ مهاجمان بیگانه از این آبراه، عملیات احداث آن را متوقف کرد (دریوتون، 583-584؛ هرودت، 176، 266-267)؛ اما داریوش فرمان حفر مجدد آبراه را صادر كرد (همو، 176). سرانجام، در 520 قم، این آبراه احداث شد (هرودت، زیدان، همان‌جاها). بنیاد نهادن آبراه اسماعیلیۀ کنونی به اسماعیل پاشا (ه م) نسبت داده می‌شود (ایوبی، عمون، همان‌جاها؛ وجدی، 159).
مآخذ
آقایی، بهمن و خسرو صفوی، اخوان‌المسلمین، تهران، 1365ش؛ الاطلس الجدید للعالم، به‌کوشش علی فاعور و دیگران، بیروت، 1986م؛ المقتطف، س 4، شم 3؛ الموسوعة الفلسطینیة (الدراسات الخاصة)، بیروت، 1990م، ج 5؛ ایوبی، الیاس، تاریخ مصر فی عهد الخدیو اسماعیل باشا...، قاهره، 1410ق/ 1990م، ج 1؛ بررسی اجمالی جمهوری عربی مصر، وزارت امور خارجه، تهران، 1353ش؛ بروكلمان، كارل، تاریخ الشعوب الاسلامیة، ترجمۀ نبیه امین فارس و منیر بعلبکی، بیروت، 1984م؛ بستانی، بطرس بن بولس و دیگران، دائرةالمعارف، بیروت، 1876-1900م؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، 1956-1983م؛ بشرى، طارق، الحركة السیاسیة فی مصر، بیروت/ قاهره، 1403ق/ 1983م؛ بنّا، حسن، مذكرات الدعوة و الداعیة، بیروت/ دمشق، 1403ق/ 1983م؛ خانجی، محمد امین، منجم العمران، قاهره، 1325ق/ 1907م، ج 1؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة...، قاهره، 1954-1955م، ج 2(1)؛ رمضان، صالح، الحیاة الاجتماعیة فی مصر فی عصر اسماعیل (من 1863-1879م)، اسکندریه، 1977م؛ زیدان، جرجی، مؤلفات جرجی زیدان الكاملة، به‌كوشش نظیر عبود، بیروت، 1402ق/ 1982م، ج 9؛ صالح، نجیب، العصر الاسرائیلی من قناة السویس الى باب المندب، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ عمون، هند اسكندر، تاریخ مصر، قاهره، 1341ق/ 1923م؛ فارس، نبیل، حرب المیاه (فی الصراع العربی الاسرائیلی)، دار الاعتصام، قاهره، بی‌تا؛ كشف اسماء المدن...، وزارة الاشغال العمومیة، قاهره، 1955م؛ مبارك، علی باشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره، 1980م، ج 1؛ میچل، ریچارد پل (ض: ریتشارد ب. میتشل)، الاخوان‌المسلمون، ترجمۀ عبدالسلام رضوان، به‌كوشش صلاح عیسی، بیروت، 1978م؛ وجدی، محمد فرید، دائرة معارف القرن العشرین (الرابع عشر ـ العشرین)، بیروت، 1971م، ج 9؛ وصف مصر (3: دراسات عن المدن و الاقالیم المصریة)، تألیف گروهی از دانشمندان فرانسوی، ترجمۀ زهیر شایب، مکتبة خانجی، قاهره، بی‌تا؛ هرودت، تواریخ، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1368ش؛ یانگ، جرج (ض: جورج یانج)، تاریخ مصر من عهد الممالیک الى نهایة حکم اسماعیل، ترجمۀ علی احمد شكری، قاهره، 1410ق/ 1990م؛ نیز: