زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

شکیات





احکام و مسائل مربوط به شک در نماز را شکیات می‌گویند. از آن در باب صلات بحث کرده‏اند.


۱ - وجوب فراگیری شکیات



بنابر قول به حرمت قطع عمدی نماز- چنان که نظر مشهور است- فراگیری مسائل مربوط به شک و سهو در نماز در حدی که غالباً محل ابتلا میباشد، واجب عقلی است؛
[۳] تفصیل الشریعة (الإجتهاد و التقلید)، ص۲۱۳-۲۱۴.

لیکن اگر نمازگزار مطمئن است که دچار شک و سهو نمیشود یا در فرض عدم اطمینان، دچار شک و سهو نشود و یا در صورت ابتلا، بر حسب اتفاق به وظیفه‏اش عمل کند، نمازش صحیح است، هرچند عالم به حکم آن نباشد.
[۴] العروة الوثقی ج۱، ص۲۹.
[۶] التنقیح (الإجتهاد و التقلید)، ص۳۰۰-۳۰۲.


۲ - اقسام شک



شک در نماز یا در اصل خواندن آن است، یا در شرایط یا در اجزا و افعال و یا در عدد رکعتهای آن.

۲.۱ - شک در اصل خواندن نماز


اگر وقت نماز باقی است باید نماز را به جا آورد و اگر وقت آن گذشته، به شک خود اعتنا نکند و بنا را بر خواندن بگذارد.
[۷] البیان، ص۱۵۴.


۲.۲ - شک در شرایط نماز


اگر شک در شرایط نماز، همچون طهارت، قبله و ساتر پس از نماز عارض شود، حکم به صحت آن میشود؛ لیکن برای نماز بعدی باید شرایط را احراز کند؛ اما
اگر پیش از نماز یا در اثنای آن عارض شود، لازم است شرط احراز شود؛ هرچند با اصل، همچون استصحاب.
البته چنانچه شرط فعلا محرز، لیکن تحقق آن نسبت به اجزای سابق مشکوک باشد- مانند آنکه فعلا رو به قبله بودن برایش محرز است؛ اما شک دارد که اجزای سابق هم روبه قبله بوده یا نه- قاعده تجاوز جاری میشود و در نتیجه نسبت به اجزای پیشین، شرط تعبداً احراز و حکم به صحت آنها میشود.
[۱۱] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۲۵.


۲.۳ - شک در اجزا


شک در جزئی از اجزای نماز، همچون تکبیرة الإحرام، قرائت، رکوع و سجود اگر قبل از دخول در جزء بعدی پدید آید، جزء مشکوک به جا آورده میشود. بنابر این، اگر در حال قیام و قبل از رفتن به سجده، شک کند رکوع را به جا آورده یا نه، باید آن را به جا آورد؛ همچنین اگر قبل از قیام در به جا آوردن سجده شک کند، باید آن را به جا آورد.
اما اگر شک بعد از داخل شدن در جزء بعدی باشد، مانند شک در رکوع، پس از رفتن به سجده، یا شک در سجده پس از ایستادن، بدان اعتنا نمیشود و در این حکم، تفاوتی میان جزء رکنی و غیر رکنی و نیز بنابر قول مشهور میان شک در دو رکعت اول و دو رکعت آخر نیست.
[۱۴] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۲۹.

مراد از جزء و عمل بعدی، عملی است که در پی عمل قبلی انجام میگیرد، مانند سوره نسبت به حمد؛ از این رو، کسی که در حال خواندن سوره، شک میکند حمد را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نمیکند.
در عمل بعدی تفاوتی میان جزء واجب و مستحب نیست؛ از این رو، اگر در حال قنوت، شک کند سوره را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نمیکند؛ چنان که در عمل مشکوک نیز تفاوتی میان جزء مستحب و واجب نیست؛
لیکن برخی در عمل بعدی بین جزء واجب و مستحب فرق گذاشته، اعتنا به شک- و در نتیجه به جا آوردن مشکوک- را پس از دخول در جزء مستحب، واجب دانسته‏اند.
[۱۶] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۳۱.

اگر شک در صحّت عملِ انجام گرفته پدید آید نه در خود عمل، با دخول در عمل بعدی بدان اعتنا نمیکند و در صورت عدم دخول، در اینکه باید به شک خود اعتنا کند و آن عمل را به جا آورد یا نه، اختلاف است.

۳ - انواع شک



شک در عدد رکعتها به دو نوع باطل و صحیح تقسیم میشود.

۳.۱ - شکهای باطل


شکهایی که موجب بطلان نماز میگردند. این نوع شکها عبارتند از:
الف. به قول مشهور، شک در عدد رکعتهای نماز واجب دو رکعتی، همچون نماز صبح، نماز مسافر، نماز آیات و نماز عید در فرض وجوب آن. بر قول به بطلان ادعای اجماع نیز شده است. بنا گذاشتن بر اقل در شک در نماز دو رکعتی، از بعضی قدما نقل شده است.
ب. شک درنماز سه رکعتی (نمازمغرب) بنابر قول مشهور که بر آن ادعای اجماع نیز شده است. جواز بنابر اقل در این نوع شک نیز از برخی قدما نقل شده است.
ج. شک بین یک رکعت و بیشتر در نمازهای چهار رکعتی، بنابر قول مشهور. برخی در این نوع شک نمازگزار را بین اعاده و بنا گذاشتن بر اقل، مخیر گذاشته‏اند.
د. شک بین دو و بیشتر در نماز چهار رکعتی پیش از اکمال دو سجده، بنابر قول مشهور.
[۲۵] جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۲۸.

ه. به قول مشهور، شک بین دو و پنج یا بیشتر در نماز چهار رکعتی؛ هرچند بعد از اکمال دو سجده.
و. به قول مشهور، شک بین سه و شش یا بیشتر در نماز چهار رکعتی.
ز. شک بین چهار و شش یا بیشتر در نماز چهار رکعتی، به قول گروهی. قول مقابل بنا گذاشتن بر چهار و اتمام نماز و به جا آوردن دو سجده سهو است.
[۲۸] مدارک العروة ج۱۷، ص۴۷۵-۴۷۸.

ح. به قول مشهور، شک بین رکعتهای نماز، به گونه‏ای که نداند چند رکعت خوانده است.
مراد از بطلان نماز با عروض شکهای یاد شده، عدم جواز اتمام نماز با آنها است، نه اینکه به صرف پیدایی این شکها نماز باطل گردد. بنابر این، چنانچه شكِ عارض شده پس از تأمل و اندیشه برطرف گردد، و نماز گزار نماز را بدون شک به اتمام برساند، نمازش صحیح است.
[۳۰] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۴۵.


۳.۲ - شکهای صحیح


شکهای صحیح که هنگام پیدایی آنها وظیفه‏ای خاص برعهده نمازگزار نهاده شده به دو نوع منصوص (تصریح شده در روایات) و غیر منصوص تقسیم میشوند.

۳.۲.۱ - شکهای صحیح منصوص


شکهای صحیح منصوص عبارتند از:
الف. شک بین دو و سه پس از اکمال دو سجده که به قول مشهور، بنا را بر سه گذارده و نماز را تمام میکند و پس از نماز- جهت جبران رکعتی که احتمال میدهد نخوانده باشد- یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو رکعت نشسته میخواند.
برخی، احتیاط وجوبی را در خواندن یک رکعت ایستاده دانسته‏اند.
ب. شک بین سه و چهار که به قول مشهور، بنا را بر چهار گذاشته و پس از اتمام نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو رکعت نشسته میخواند.
ج. شک بین دو و چهار پس از اکمال دو سجده که به قول مشهور، بنا را بر چهار گذارده و پس از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده میخواند.
د. شک بین دو و سه و چهار پس از اکمال دو سجده که به قول مشهور، بنا را بر چهار گذاشته و پس از اتمام نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نشسته میخواند.
برخی وظیفه را یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته دانسته‏اند.
[۳۹] الفتاوی ابن بابویه، ص۵۶.

برخی به جای دو رکعت نشسته، خواندن یک رکعت ایستاده را واجب دانسته‏اند.
بنابر قول دو رکعت نشسته خواندن، در جواز جایگزینی یک رکعت ایستاده به جای دو رکعت نشسته اختلاف است؛ چنان که در لزوم تقدیم دو رکعت ایستاده بر دو رکعت نشسته یا تخییر در تقدیم هر یک، اختلاف میباشد.
[۴۲] المقاصد العلیة (الحاشیة الأولی علی الألفیة)، ص۶۱۴-۶۱۵.

قول مقابل مشهور در هر چهار نوع شک یاد شده، مخیر بودن نمازگزار است بین اینکه بنا را بر اقل بگذارد، بدون نیاز به خواندن نماز احتیاط و یا بنا را بر اکثر بگذارد، باخواندن نماز احتیاط.
ه. شک بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم که بنابر قول مشهور، پس از تشهد و سلام، دو سجده سهو به جا میآورد. اگر شک یاد شده در حال ایستاده باشد، به شک بین سه و چهار بر میگردد و محکوم به حکم آن است و اگر چنین شکی بعد از رکوع و قبل از سجود عارض شود، بنابر قول مشهور، حکم شک بین چهار و پنج را دارد.

۳.۲.۲ - شکهای صحیح غیر منصوص


شکهای صحیح غیر منصوص عبارتند از:
الف. شک بین سه و پنج قبل از رکوع که به شک بین دو و چهار پس از اکمال دو سجده باز میگردد و محکوم به حکم آن است. عروض شک یاد شده بعد از رکوع موجب بطلان نماز میشود.
ب. شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده که به شک بین دو و سه و چهار برمیگردد و حکم آن را دارد.
ج. شک بین پنج و شش در حال قیام که به شک بین چهار و پنج بازگشت و به مقتضای آن عمل میکند. برخی، چنین شکی را موجب بطلان نماز دانسته‏اند.

۳.۲.۳ - حکم قطع نماز در شکهای صحیح


در جواز قطع نماز و اعاده آن هنگام بروز شک صحیح، اختلاف است. بنابر قول به عدم جواز، عمل به احکام شک بر نماز گزار واجب خواهد بود.
هرگاه نماز گزار در اثنای نماز، قبل از انجام دادن کاری که موجب بطلان نماز میگردد، نماز را قطع کند و آن را دوباره بخواند، آیا نماز دوم باطل است و در نتیجه اکتفا به آن جایز نیست یا نه؟ مسئله اختلافی است؛ چنان که اگر پس از اتمام نماز و قبل از خواندن نماز احتیاط، نماز را اعاده کند، در صحت نماز اعاده شده و اکتفا به آن، اختلاف میباشد؛ هرچند قبل از اعاده، کاری که موجب بطلان نماز میشود، انجام داده باشد.
[۵۶] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۲۴۹.


۳.۳ - شکهایی که نباید اعتنا کرد


شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد؛ چه در تعداد رکعتها و چه در غیر آن عبارتند از:
الف. شک بعد از تجاوز از محل آن.
ب. شک بعد از وقت؛ خواه در شرایط نماز باشد یا افعال و یا در رکعات و یا اصل خواندن نماز.
ج. شک بعد فراغ از نماز؛ خواه شک در شرایط باشد یا افعال و یا در رکعات، به شرط آنکه در یکی از اطراف شک در رکعات، نماز صحیح باشد؛ به عنوان مثال، در شک بین سه و چهار و پنج بعد از نماز، بنا را بر اینکه چهار رکعت خوانده میگذارد؛ لیکن اگر شک بین دو یا سه و پنج باشد نمازش باطل است، مگر آنکه نماز دو یا سه رکعتی باشد. برخی گفته‏اند: بنا را بر اقل میگذارد و نیازی به اعاده نیست.
د. شک کثیر الشک؛ یعنی کسی که در نماز بسیار شک میکند، هرچند به حدّ وسواس نرسد؛ خواه در عدد رکعتها باشد یا در افعال و یا در شرایط آن. مراد از عدم اعتنا به شک در کثیر الشک این است که بنا را بر وقوع مشکوک میگذارد، مگر آنکه چنین بنایی موجب بطلان نماز گردد که در این صورت بنا را بر عدم وقوع آن میگذارد. بنابر این، اگر کثیر الشک بین رکعت سوم و چهارم شک کند، بنا را بر اکثر میگذارد و اگر بین چهار و پنج شک کند، بنا را بر اقل میگذارد و اگر شک کند رکوع را به جا آورده یا نه، بنا را بر به جا آوردن آن میگذارد.
اگر نماز گزار تنها در فعلی خاص- مثلا بین یک و دو- کثیر الشک باشد، در صورتی که در غیر آن فعل- مثلا بین دو و سه- شکی برایش پدید آید، آیا حکم کثیرالشک در این فعل نیز جاری میشود یا نه، اختلاف است. بنابر قول دوم، باید به شکش اعتنا و به مقتضای آن عمل کند.

۳.۳.۱ - ملاک در کثیر الشک


ملاک در کثیر الشک بودن چیست و به چه کسی کثیر الشک میگویند؟ معروف این است که برای تشخیص کثرت شک باید به عرف رجوع کرد. بنابر این، آن تعداد شک که از نظر عرف کثرت به شمار میرود، تحقق بخش کثرت شک خواهد بود.
[۶۰] مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۱۷.

برخی گفته‏اند: کثرت شک با شک در سه نماز پی در پی یا سه بار شک در یک نماز محقق میشود.
برخی، دیگر گفته‏اند: ملاک در کثرت این است که برای فرد حالتی پدید آید که نتواند سه نماز پی در پی را بدون شک بخواند. بنابر این، چنانچه سه نماز پی در پی بدون شک بخواند از عنوان کثیر الشک خارج میشود.
البته به قول جمعی از فقها، صدق عنوان کثیر الشک منوط به این است که منشأ شک، عوارض پریشان کننده حواس آدمی، همچون ترس و خشم و ناراحتی نباشد؛
[۶۶] مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۱۹.

لیکن بعضی کثرت شک را حالتی استثنایی و خارج از وضع طبیعی انسان دانسته و میان اسباب پیدایی آن تفاوتی قائل نشده‏اند.
کسی که شک دارد آیا حالت کثرت شک بر او عارض شده یا نه، بنا را بر عدم آن میگذارد؛ اما اگر کثیر الشک، شک در زوال حالت خود پیدا کند، باید بنا را بر بقای آن بگذارد.
ه. شک بَدْوی که با تأمل و اندیشه، جای خود را به یقین یا ظن معتبر و یا شکی دیگر میدهد.
و. شک هر یک از امام و مأموم با یقین یا ظن دیگری. بنابر این، اگر امام جماعت در شمار رکعتهای نماز شک کند- که مثلا سه رکعت خوانده یا چهار رکعت- چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و آن را به امام بفهماند، امام به شک خود اعتنا نمیکند و نماز را تمام میکند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان دارد که چند رکعت خوانده و مأموم در شمار رکعتهای نماز شک دارد، باید به شک خود اعتنا نکند.
در اینکه حکم یاد شده به شک در عدد رکعتهای نماز اختصاص دارد یا شامل شک در افعال نیز میشود، اختلاف است.
بنابر قول مشهور در بنا گذاشتن بر حفظ دیگری، حصول ظن برای شک کننده شرط نیست؛ از این رو، وی به دیگری رجوع میکند، حتی اگر پس از رجوع نیز شکش باقی بماند.
در اینکه حکم رجوع به حفظ دیگری اختصاص به صورت شک دارد یا صورت ظن را نیز دربر میگیرد در فرضی که دیگری یقین داشته باشد، اختلاف است.
بنابر قول نخست، فرد دارای ظن به یک طرف، به مقتضای ظن خود عمل میکند و نمیتواند به حفظ دیگری رجوع نماید.
ز. شک در نوافل: شک کننده در نماز مستحب میتواند بنا را بر اقل و یا اکثر بگذارد؛ هرچند بنا گذاشتن بر اقل افضل است. در صورت بنا گذاشتن بر اکثر، نماز احتیاط وسجده سهوبه جا آورده نمیشود.
در صورت شک در افعال، آیا حکم نماز واجب در آن جاری میشود؟ مسئله اختلافی است. بنابر قول به جریان، قبل از تجاوز از محل، جزء مشکوک به جا آورده میشود، برخلاف قول به عدم جریان که نیازی به آن نیست.

۴ - تروی و تأمل هنگام شک



آیا عمل به حکم شک، همچون بطلان در شکهای باطل و بنا گذاشتن بر اکثر یا اقل در شکهای صحیح، به صرف پیدایی شک، جایز است یا آنکه واجب است نمازگزار قبل از عمل به مقتضای شک، در اطراف شک خود تأمل و اندیشه (تروی) نماید تا به یکی از دو طرف، ظن یا یقین پیدا کند و یا شکش مستقر گردد؟
مسئله محل اختلاف است. بنابر قول دوم، حدّ تروی در اطراف شک چقدر است؛ آیا مطلقا؛ اعم از شکهای صحیح و باطل تا حصول رجحان یافتن یکی از دو طرف یا استقرار شک میباشد یا در شکهای باطل تا محو صورت نماز با یأس از حصول علم یا ظن، لازم است تأمل کند؟ مسئله محل اختلاف میباشد.
[۷۹] مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۲۰۳-۲۰۵.


۵ - مراد از شک در شکیات



منظور از شک، برابر بودن دو طرف احتمال (پنجاه، پنجاه) است؛ از این رو، شامل ظن (گمان) نمیشود؛ چه اینکه ظن در عدد رکعات در حکم علم است. در این حکم بنابر مشهور، تفاوتی میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر نیست؛
لیکن برخی در دو رکعت نخست، بلکه در همه نمازهای واجب دو رکعتی و سه رکعتی، ظن را همچون شک دانسته‏اند.
در اعتبار ظن، تفاوتی میان رکعات و افعال نماز نیست؛ از این رو، ظن به انجام دادن یا ندادن رکوع، به منزله علم به آن است و حکم علم بر آن جاری میشود.
بنابر این، چنانچه ظن به انجام ندادن آن داشته باشد، باید پیش از دخول در رکن دیگر آن را به جا آورد و در صورت دخول در رکن دیگر، قبل از تدارک آن، نماز باطل است.
[۸۳] ذکری الشیعة ج۴، ص۵۴.
[۸۴] مسالک الأفهام ج۱، ص۲۹۵.



۶ - پانویس


 
۱. الحدائق الناضرة ج۹، ص۱۰۱.    
۲. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۴۴.    
۳. تفصیل الشریعة (الإجتهاد و التقلید)، ص۲۱۳-۲۱۴.
۴. العروة الوثقی ج۱، ص۲۹.
۵. مستمسک العروة ج۱، ص۵۸-۵۹.    
۶. التنقیح (الإجتهاد و التقلید)، ص۳۰۰-۳۰۲.
۷. البیان، ص۱۵۴.
۸. العروة الوثقی ج۳، ص۲۲۷.    
۹. مستمسک العروة ج۷، ص۴۲۳.    
۱۰. العروة الوثقی ج‌۳، ص۲۳۳-۲۳۴.    
۱۱. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۲۵.
۱۲. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۱۲.    
۱۳. العروة الوثقی ج‌۳، ص۲۳۴.    
۱۴. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۲۹.
۱۵. العروة الوثقی ج۳، ص۲۳۵.    
۱۶. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۳۱.
۱۷. العروة الوثقی ج‌۳، ص۲۳۷-۲۳۸.    
۱۸. مدارک الأحکام ج۴، ص۲۴۴.    
۱۹. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۰۳.    
۲۰. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۲.    
۲۱. مدارک الأحکام ج۴، ص۲۴۴.    
۲۲. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۱۰.    
۲۳. مدارک الأحکام ج۴، ص۲۵۱-۲۵۲.    
۲۴. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۲۸-۳۲۹.    
۲۵. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۲۸.
۲۶. مستمسک العروة ج۷، ص۴۴۹-۴۵۰.    
۲۷. العروة الوثقی ج‌۳، ص۲۴۲    
۲۸. مدارک العروة ج۱۷، ص۴۷۵-۴۷۸.
۲۹. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۳۱.    
۳۰. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۱۴۵.
۳۱. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۳۲-۳۳۵.    
۳۲. العروة الوثقی ج‌۳، ص۲۴۳.    
۳۳. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۲۷-۲۲۸.    
۳۴. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۴۱-۳۴۵.    
۳۵. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۳۷.    
۳۶. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۴۵-۳۴۸.    
۳۷. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۴۱-۲۴۲.    
۳۸. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۴۹.    
۳۹. الفتاوی ابن بابویه، ص۵۶.
۴۰. المراسم العلویة، ص۸۷.    
۴۱. مختلف الشیعة ج۲، ص۳۸۶.    
۴۲. المقاصد العلیة (الحاشیة الأولی علی الألفیة)، ص۶۱۴-۶۱۵.
۴۳. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۴۱-۲۴۳.    
۴۴. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۴۸-۳۵۱.    
۴۵. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۴.    
۴۶. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۳۲-۳۳۵.    
۴۷. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۴۴-۲۴۸.    
۴۸. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۵۷.    
۴۹. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۶.    
۵۰. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۵۸.    
۵۱. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۶.    
۵۲. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۵۹.    
۵۳. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۶-۲۴۷.    
۵۴. العروة الوثقی ج۳، ص۲۶۴-۲۶۵.    
۵۵. مستمسک العروة ج۷، ص۴۹۱-۴۹۳.    
۵۶. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۲۴۹.
۵۷. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۱۶-۴۱۸.    
۵۸. العروة الوثقی ج۳، ص۳۰۶-۳۰۷.    
۵۹. مستمسک العروة ج۷، ص۵۶۴-۵۶۷.    
۶۰. مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۱۷.
۶۱. کتاب السرائر ج۱، ص۲۴۸.    
۶۲. العروة الوثقی ج‌۳، ص۳۰۸.    
۶۳. العروة الوثقی ج۳، ص۳۰۸.    
۶۴. العروة الوثقی ج۳، ص۳۰۸.    
۶۵. مستمسک العروة ج۷، ص۵۶۸    
۶۶. مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۱۹.
۶۷. هدایة العباد (گلپایگانی) ج۱، ص۱۹۰.    
۶۸. العروة الوثقی ج۳، ص۳۰۸.    
۶۹. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۰۴.    
۷۰. العروة الوثقی ج‌۳، ص۳۱۰.    
۷۱. مستمسک العروة ج۷، ص۵۷۳.    
۷۲. مستمسک العروة ج۷، ص ۵۷۴.    
۷۳. مستمسک العروة ج۷، ص ۵۷۴-۵۷۵.    
۷۴. العروة الوثقی ج۳، ص۳۱۲-۳۱۵.    
۷۵. جواهرالکلام ج۱۲، ص۴۲۳-۴۲۵.    
۷۶. جواهرالکلام ج۱۲، ص ۴۲۸-۴۲۹.    
۷۷. العروة الوثقی ج۳، ص۲۴۹.    
۷۸. مستمسک العروة ج۷، ص۴۷۰-۴۷۳.    
۷۹. مستند العروة (الصلاة) ج۶، ص۲۰۳-۲۰۵.
۸۰. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۰۶.    
۸۱. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۶۲-۳۶۵.    
۸۲. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۰۷-۲۰۹.    
۸۳. ذکری الشیعة ج۴، ص۵۴.
۸۴. مسالک الأفهام ج۱، ص۲۹۵.
۸۵. مدارک الأحکام ج۴، ص۲۶۳-۲۶۴.    
۸۶. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۰۶.    
۸۷. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۶۹-۳۷۰.    


۷ - منبع


فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۷۱۲-۷۲۰.    


رده‌های این صفحه : شکیات | فقه | نماز




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.