ایلاسوگند شوهر بر ترک آمیزش با همسر دائمی خود را ایلاء گویند. فهرست مندرجات۲ - معنای لغوی ایلاء ۳ - معنای اصطلاحی ایلاء ۴ - پیشینه ایلاء ۴.۱ - نبودن قسم پیامبر از ایلای اصطلاحی ۵ - ارکان ایلاء ۵.۱ - صیغه ۵.۲ - ایلاء کننده ۵.۳ - ایلاء شده ۶ - شرایط تحقق ایلاء ۶.۱ - سوگند به خدا ۶.۲ - داشتن قصد اضرار ۶.۳ - همراه خشم ۶.۴ - صحت ایلاء کافر ذمی ۶.۵ - انحصار حکم در زوجه دائمی ۶.۶ - مباشرت با زوجه ۷ - احکام کلّی ایلاء ۸ - جزئیات احکام ایلاء ۸.۱ - باقی ماندن زوج بر ایلاء تا چهار ماه ۸.۱.۱ - منظور از فیء ۸.۱.۲ - مستند حرمت تکلیفی ایلاء ۸.۲ - زمان شروع چهار ماه ۸.۳ - احکام کفاره ۸.۳.۱ - وجوب کفاره در صورت بازگشت از سوگند ۸.۳.۲ - عدم وجوب کفاره ۸.۴ - احکام برنگشتن همسر بعد از انقضای مدت ۸.۴.۱ - مخیر کردن کردن زوج بر بازگشت یا طلاق ۸.۴.۲ - جواز طلاق به وسیله حاکم ۸.۴.۳ - لزوم طلاق به وسیله حاکم ۸.۴.۴ - حاصل شدن طلاق به خودی خود ۹ - از بین رفتن حکم ایلاء با طلاق بائن ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تعریف ایلاءایلاء بر سوگند شوهر بر ترک آمیزش با همسر دائمی خود برای همیشه یا بیشتر از چهار ماه به قصد اضرار به او، اطلاق می‌شودو در فقه بابی مستقل است؛ هر چند از آن در باب‌های نکاح، یمین و کفّارات نیز به مناسبت سخن رفته است. ۲ - معنای لغوی ایلاءواژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای سوگند یاد کردن به طور مطلق [۲]
ترتیب العین، ص۵۲ـ۵۱، «الی».
یا سوگندی است که اقتضای مسامحه و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد.۳ - معنای اصطلاحی ایلاءو در اصطلاح فقه سوگند زوج بر ترک آمیزش با همسر دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا مقید به زمانی بیش از ۴ ماه. [۶]
التعریفات، ص۵۹.
با هدف ضرر زدن به وی؛ پس ایلاء بدون وجود تمامی قیود مذکور تحقق نمی‌یابد. گرچه با فقدان هر یک از قیود گفته شده مطلق قسم (نه قسمی که ایلاء است) منعقد شده و آثار قسم در‌صورتی‌که شرایط قسم را داشته باشد بر آن مترتب می‌شود.۴ - پیشینه ایلاءپیشینه ایلاء به عصر جاهلیت بازمی‌گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می‌کرد و با این کار او را هم از حق استمتاع با خود و هم از حق ازدواج با دیگری محروم می‌کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می‌کرد. [۹]
التفسیر الکبیر، ج۶، ص۸۵.
[۱۱]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۶۹.
این سنت ناپسند جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت؛ لیکن در سال۴ هجری با نزول آیاتبرداشته شد و برای حمایت از حقوق زوجه، احکام ایلاء تشریع گردید. ۴.۱ - نبودن قسم پیامبر از ایلای اصطلاحیبرخی مفسران در شأن نزول آیات ۲۸-۲۹ سوره احزابگفته‌اند که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در پی درخواست نفقه و وسایل زندگی از سوی برخی از همسران خود، بر ترک مباشرت یک‌ماهه با آنان سوگند یاد کرد. [۱۶]
الدرالمنثور، ج۶، ص۵۹۶.
ولی بر فرض صحت این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی‌توان آن را مصداق ایلاء ـ به معنای مورد بحث در این مقاله ـ دانست. ۵ - ارکان ایلاءارکان ایلاء سه چیز است: ۵.۱ - صیغهایلاء با هر لفظی که در عرف یا لغت بدان صراحت داشته باشد، محقّق می‌شود. در تحقّق آن با الفاظ کنایی اختلاف است. و برخی از فقها معتقدند که لازم نیست بکار بردن لفظی که دلالت صریح دارد بر اینکه مورد قسم ترک نزدیکی در قُبُل زن است؛ بلکه همین‌اندازه، لفظی باشد که قسم خوردن مرد بر ترک آن عمل را برساند و عرفاً بر آن صدق کند، کافی است. لذا کفایت می‌کند گفتن «لااطاک» یا «لااجامعک» یا «امسّک» توسط مرد؛ بلکه کافی است گفتن «لا جمع راسی و راسک وسادة او مخدة» در صورتی که مرد از گفتن آن ترک مقاربت را قصد نماید. ایلاء به هر زبانی هر چند غیر عربی محقّق می‌گردد. قسم باید به یکی از نام‌های خداوند متعال که اختصاص به او دارد و یا اطلاق آن بر خداوند غلبه دارد، و انگیزۀ ایلاء کننده باید زیان رساندن به همسر خویش باشد، و چنانچه به مصلحت زن باشد، حکم ایلاء را ندارد، بلکه حکم قسم بر آن مترتّب می‌گردد. ایلاء با قسم بر ترک آمیزش، به کمتر از چهار ماه منعقد نمی‌شود. ۵.۲ - ایلاء کنندهایلاء کننده باید بالغ، عاقل و مختار باشد و از روی قصد ایلاء نماید. ۵.۳ - ایلاء شدهایلاء شده، باید همسر و به قول مشهور، دائمی بوده و نیز عمل آمیزش با وی صورت گرفته باشد. ۶ - شرایط تحقق ایلاءشرایط تحقق ایلاء: برخی از این شروط به خود ایلاء باز می‌گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره‌ای از آنها آیات قرآن است: ۶.۱ - سوگند به خدا۱. ایلاء کننده باید به خدا سوگند یاد کند. بعضی، از اتصال آیات سوگند: «و لا تَجعَلوا اللّهَ عُرضَةً لاَِیمـنِکم... لا یؤاخِذُکمُ اللّهُ بِاللَّغوِ فی‌اَیمـنِکم».به آیه ایلاءلزوم تحقق این شرط را نتیجه گرفته‌اند. [۲۷]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۷۸ـ۷۰۷۹.
۶.۲ - داشتن قصد اضرار۲. زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد. برخی این شرط را از مفهوم آیه «فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم»،استفاده کرده‌اند، با این بیان که مغفرت الهی در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه گناهکار است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد. [۳۵]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۷۹.
ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد ضرر سوگند خورده باشد نیز می‌شود، افزون بر این که در صورت بازگشت از سوگند، کفاره بر ایلاءکننده واجب است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد. ۶.۳ - همراه خشم۳. معدودی از فقها خشم زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان به‌دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر غضب را نیز شامل است آن را نپذیرفته‌اند. [۳۹]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۰.
۶.۴ - صحت ایلاء کافر ذمی۴. برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه مسلمانان ندانسته و کافران ذمی را نیز مشمول آن می‌دانند. [۴۲]
الفقه الاسلامی،ج۹، ص۸۰۷۰.
هرچند پیروان مذهب مالک با این استناد که کافر بخشوده نمی‌شودذیل آیه ۲۲۶ سوره بقرهحکم ایلاء را درباره وی جاری نمی‌دانند. [۴۴]
الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۸۰۷۰.
عموم آیه ایلاء برده را نیز شامل می‌شود چنان‌که برخی به استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می‌دانند. ۶.۵ - انحصار حکم در زوجه دائمی۵. بیشتر فقها با این استدلال که آیه ۲۲۷ سوره بقره از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر «نِسائِهِم» حکم ایلاء را به زوجه دائمی منحصر کرده و آن را شامل زوجه در عقد موقت و نیز ملک یمین نمی‌دانند. [۵۰]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
[۵۲]
کنزالعرفان، ج۲، ص۲۹۳.
ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از «نِسائِهِم» زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول حکم ایلاء دانسته‌اند. ۶.۶ - مباشرت با زوجه۶. برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می‌دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده و مدخول بها باشد، زیرا بازگشت (فیء) هنگامی تحقق می‌یابد که قبلا آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق همسران یاد کرده این شرط را لازم ندانسته‌اند. [۵۸]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۱.
[۵۹]
الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۰.
۷ - احکام کلّی ایلاءپس از وقوع ایلاء، زن با وجود خودداری شوهر از مقاربت با وی صبر نماید و به حاکم شرع مراجعه و شکایت نکند کلامی نیست اما چنانچه زن نزد حاکم شرع شکایت برد، حاکم نخست مرد را چهار ماه مهلت می‌دهد تا رجوع کند و بعد از آمیزش، کفّاره دهد. به قول مشهور، این مدّت- که مدّت تربّص نام دارد- از هنگام شکایت بردن زن نزد حاکم محاسبه می‌شود، نه از زمان ایلاء. مدّت تربّص، حق شوهر است و زن در آن مدّت، استحقاق درخواست رجوع ندارد. پس از سپری شدن مدّت یاد شده، چنانچه مرد رجوع نکرد، حاکم او را به طلاق یا رجوع وادار می‌کند، و در صورت استنکاف، زندانی می‌شود و در خوردن و آشامیدن بر او سخت گرفته می‌شود تا یکی از آن دو کار را بپذیرد. رجوع شخص قادر بر آمیزش، به دخول در فرج به مقدار ختنه‌گاه، و رجوع ناتوان از آمیزش، به اظهار اراده بر انجام آمیزش است. ۸ - جزئیات احکام ایلاءفقها بخش مهمی از احکام ایلاء را از آیات ۲۲۷-۲۲۶ سوره بقرهو مواردی را از آیات دیگر استنباط کرده‌اند. ۸.۱ - باقی ماندن زوج بر ایلاء تا چهار ماهبه موجب این دو آیه، زوج پس از ایلاء تنها تا ۴ ماه می‌تواند بر سوگند خود باقی باشد و پس از آن یا باید به زندگی زناشویی خود بازگردد یا همسر خود را طلاق دهد: «لِلَّذینَ یؤلونَ مِن نِسائِهِم تَرَبُّصُ اَربَعَةِ اَشهُر فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم واِن عَزَمواالطَّـلـقَ فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم». ۸.۱.۱ - منظور از فیء«فیء» در لغت به معنای بازگشتن است. [۶۷]
القاموس المحیط، ج۱، ص۱۳۵، «الفی».
و فقها مقصود از آن را در این آیه مباشرت یا ابراز قصد آن در صورت وجود موانع شرعی یا بیماری دانسته‌اند. [۶۹]
کنزالعرفانف، ج۲، ص۲۹۳.
۸.۱.۲ - مستند حرمت تکلیفی ایلاءبرخی برای حرمت تکلیفی ایلاء به فقره «فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم» ذیل آیه ۲۲۶ سوره بقره ۲استناد کرده‌اند. [۷۱]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۱.
۸.۲ - زمان شروع چهار ماهدرباره اینکه مدت ۴ ماه از چه زمانی آغاز می‌شود دو نظر وجود دارد: ۱. از زمان سوگند خوردن مرد. ۲. از هنگام مراجعه زوجه به قاضی. برخی فقها ظاهر آیهرا مستند نظر نخست دانسته‌اند. [۷۵]
مختلف‌الشیعه ج۷، ص۴۳۹.
۸.۳ - احکام کفاره۸.۳.۱ - وجوب کفاره در صورت بازگشت از سوگندبه نظر مشهور فقهای شیعه و اهل سنت [۷۷]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۳.
[۷۹]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۸۶.
در صورتی که زوج از سوگند خود بازگردد و با همسرش که وی را ایلاء کرده نزدیکی کند ـ خواه پیش از انقضای ۴ ماه یا پس از آن‌ـ باید کفاره بدهد.مستند آنان عموم آیه «ذلِک کفّـرَةُ اَیمـنِکم اِذا حَلَفتُم»و احادیث است. این کفاره به استناد همین آیه، اطعام ۱۰ مسکین یا لباس پوشاندن به آنان یا آزادسازی یک برده و اگر نتوانست سه روز روزه‌گرفتن است: «فَکفّـرَتُهُ اِطعامُ عَشَرَةِ مَسـکینَ مِن اَوسَطِ ما تُطعِمونَ اَهلیکم اَو کسوَتُهُم اَو تَحریرُ رَقَبَة فَمَن لَم یجِد فَصیامُ ثَلـثَةِ اَیام...». ۸.۳.۲ - عدم وجوب کفارهبرخی دیگر از فقها ادای کفّاره را به‌طور مطلق یا پس از انقضای مدت ۴ ماه، واجب ندانسته و بعضاً به ظاهر آیه ۲۲۶ سوره بقرهکه از غفران الهی سخن گفته و از کفّاره سخنی به میان نیاورده، استناد کرده‌اند. [۸۴]
تفسیر قرطبی ج۳، ص۷۳.
۸.۴ - احکام برنگشتن همسر بعد از انقضای مدت۸.۴.۱ - مخیر کردن کردن زوج بر بازگشت یا طلاقاگر شوهر تا پایان مدت ۴ ماه از سوگند خود باز‌نگشت به نظر برخی ـ با استناد به آیه ۲۲۶ سوره بقره ـ حاکم اسلامی وی را میان بازگشت و طلاق دادن زوجه مخیر می‌کند و اگر از هر دو کار خودداری کرد به نظر مشهور فقهای شیعه، با زندانی کردن و سخت گرفتن، وی را بر گزینش یکی از این دو راه مجبور می‌سازد. [۸۷]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۰.
[۸۸]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
[۸۹]
کنزالعرفان، ج۳، ص۲۹۲.
۸.۴.۲ - جواز طلاق به وسیله حاکمبرخی از فقها بر آن‌اند که در این صورت حاکم می‌تواند همسر او را طلاق دهد. [۹۴]
الفقه‌الاسلامی، ج۹، ص۷۰۹۰.
۸.۴.۳ - لزوم طلاق به وسیله حاکمفقهای شیعه و بیشتر فقیهان اهل سنت می‌گویند: پس از خودداری زوج از بازگشت به زندگی با همسر، طلاق و جدایی خود به خود حاصل نمی‌شود و زوج یا حاکم باید طلاق دهند، زیرا در آیه ۲۲۷ سوره بقرهطلاق به زوج نسبت داده شده، چنان که «فیء» در آیه قبل به او منتسب است؛ همچنین ذیل آیه ۲۲۶ : «فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم» را شاهدی بر این مطلب دانسته‌اند. [۹۷]
تفسیر قرطبی، ج۳، ص۷۴.
۸.۴.۴ - حاصل شدن طلاق به خودی خودولی برخی از اهل سنت از جمله حنفیان بر این نظرند که با گذشت ۴ ماه و عدم رجوع شوهر، این دو خود به خود از یکدیگر جدا می‌شوند و به اجرای صیغه طلاق نیازی نیست. [۱۰۰]
الفقه الاسلامی، ج۹، ص۷۰۹۰ـ۷۰۹۱.
۹ - از بین رفتن حکم ایلاء با طلاق بائناگر مرد بعد از ایلاء همسرش، وی را طلاق بائن دهد، حکم ایلاء به سبب چنین طلاقی از بین می‌رود حتی اگر مرد در مدت عده طلاق او را دوباره عقد کند؛ برخلاف طلاق رجعی که اگرچه در پی آن، مرد از حق همسرش خارج شده و زن حق مطالبه و مراجعه به حاکم شرع را ندارد لیکن از بین رفتن حکم ایلاء منوط به سپری شدن عده و عدم رجوع مرد است؛ و اگر مرد در زمان عده طلاق رجعی رجوع کند حق زن هم برمی‌گردد و او می‌تواند حق خود را مطالبه کرده و مرافعه نزد حاکم شرع ببرد. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۷۸۵-۷۸۶. • دانشنامه موضوعی قرآن • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. |